Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sózligi
.pdf
otırǵannıń oraǵın, kiyatırǵannıń ketpenin alatuǵın qıylıdan.
(x.a).
Ótirikti shın qılıw, jawǵan qardı un qılıw – ótirikshi.
– Úsen jası eliwlerge shamalasqan, ótirikti shın qılıp, jawǵan qardı un qılıp lap urıp sóyleytuǵın adam edi. (I.Yusupov «Seydan ǵarrınıń gewishi»).
Otırıp paraxatı, turıp taqatı bolmaw - shıdamsızlanıw, biytaqatlanıw, sabırsızlanıw, taqatsızlanıw. -Asıǵısta Bozuǵlan otırıp paraxatı, turıp taqatı bolmay, úy-úskenesin jıydırdı. («Bozuǵlan» d|stanı).... Bozuǵlan mına sózdi esitip, túkleri tebendey shanshılıp, etine qaltıratpa tiyip, otırıp paraxatı, turıp taqatı bolmay, quyqa teri juwladı qanı qızıp qaynadı.
(«Bozuǵlan» d|stanı). Var: Turıp taqatı, otırıp parasatı bolmaw. -Turıp taqatım, otırıp parasatım joq. (T.Qayıpbergenov «T|nh| ózińe m|lim sır» povesti). Var: otırıp taqatı, júrip parasatı bolmaw. - Q|ne, bular ketken soń otırıp taqatım, júrip parasatım bolsa! (Q.M|tmuratov «Terbenbes»).
Otırsa opaq, tursa sopaq bolıw - unamaw, jaqpaw. - Ayma-ay kirgen pulın tólep tursa da bulardiki |ntek–otırsa opaq, tursa sopaq. (M.Nızanov Aqshagúl). -Otırsa opaq, tursa sopaq bala degen ata-anaǵa erkelemese, dúzde júrip ol arqayın oynamasa, qalay ósedi, - dep Gúlmannıń awzına qaqpaq bolatuǵın edi. (G.Esemuratova «D|wirler n|pesi» 160-bet). – «Ne boldı ózi, otırsam opaq, tursam sopaq bola berdim ǵoy?» dep taǵı oylanaman. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»). Dúnyada basshı menen kelispey islesiwden qıyını joq. Seniki durıs bolsa da otırsań opaq, tursań sopaq bola bereseń. (K.Mambetov Men onı súyer edim, 68-bet). -Otırsam opaq, tursam sopaq bolıp júrgen búlginshilikten ayrıldım. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»). Var: otırsa opaq bolıw, tursa sopaq bolıw. - Otırsam
62
opaq boldım, tursam sopaq boldım, aqırı ol úyden birotala ketiwge tuwra keldi. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»).
Otırsa basqa, tursa ayaqqa (urıw) – jaqtırmaw, izinen qalmay azap beriw. -Otırsam basqa, tursam ayaqqa urdı. (M.D|ribaev «Mıńlardıń biri» povesti).
Otqa aydasa da, suwǵa aydasa da - kóniw, qayıl bolıw, ne qılsa da kóniw, qayıl bolıw. –Bas ayaǵı bir–eki aydıń ishinde otqa aydasa da, suwǵa aydasa da yaq demeytuǵın qırq diyxannıń bası j|mlendi. (J.Aymurzaev «M|nziller»).
Oy jarıstırıp, boy salıstırıp - jarısıw. – Bir-birimizge oy jarıstırıp, boy jarıstırıp shirene bersek qalay boladı? (G.Esemuratova «Jiyren»).
Ó
Ózegińdi órtep, julınıńdı julqıw–azaplanıw, qıynalıw. -Sóytse de ananıń ornı basqa ǵoy, |sirese qız balaǵa ananıń kerek jayları eske túskende ózegińdi órtep, julınıńdı julqıp ketpey me? (G.Esemuratova «Jiyren»).
Ózi biy, ózi xoja - tolıp–tasıp jasaw. - Óziń biy bol, óziń xoja, O xalqım, eńseńdi kóter. (M.Jumanazarova «Ketpek ushın kelgenmen») Var: ózi xan, ózi sultan; ózi biy, ózi sher; ózi sher, ózi quday. Sin: aytqanı aytqan, degeni degen.
Ózińiz ólimdar, malıńız patshalıq – jazalaw. - Aqtuyǵın qustı tawıp qaytpasańlar, ozleriń ólimdar, malıńız patshalıq dep h|mir etti. («Qulamet tóre» ertegi).
Óy dese óy dew, búy dese búy dew – sıltaw taba beriw.
-Óy desem óy dedi, búy desem búy dedi. Bayaǵıdan beri iyt penen qusqa jem bolǵanlarımız jeter. (Ó.Ótewliev «Qumırısqa k|rwanı»).
63
Órisindi ot alǵır, jaylawıńdı jaw alǵır - ǵarǵıs mánili.
P
Palapan basına, turımtay tusına (ketiw)–tarap ketiw, búlginshilik bolıw. Sin: ulı urımǵa, qızı qırımǵa (ketiw). -Iskender Zulxarnayn dúnyaǵa kelip, sol tınısh otırǵan saxrayı xalıqtıń uyası buzıldı, palapan basına, turımtay tusına degendey zaman boldı. (T.Qayıpbergenov «Maman biy» |psanası).
Palaqpan tasınday, saqpan tasınday. -Qanatların jayıp, p|lpellegen ańshı quslar kól tóbesinen dónip baratır, biri palaqpan tasınday, saqpan tasınday tómenge atlıǵadı. (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı).
Payǵambardıń baxtın bergeyseń, Sulaymannıń taxtın bergeyseń - alǵıs, pátiya.
Pitirgen isi joq, salǵan qusı joq - Endi Tańatarǵa keletuǵın bolsaq, pitirgen isiń, salǵan qusıń joq, on eki jılda úsh mashın tozdırdıń, boladı ǵoy sol. (M.Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları»
I tom).
Pıshıǵına pısh, tawıǵına tót demew – tiymew. -«Endigi jaǵımda bir qoydıń ómirindey ómirim qalǵandur, bunnan bılay da hesh kimniń pıshıǵına pısh, tawıǵına tót demeyin» degen sertinde bekkem turǵanlıǵı sonshelli, tap usı búginleri móhminnen-|m móhminlenip, pútkilley ǵ|ripsımaqqa aylanǵan edi. (Sh.Seytov «Shırashılar» romanı). Var: pıshıǵına pish demew
// iytine «ket», pıshıǵına «pish» demew. -Onıń pıshıǵına pısh deytuǵın hesh kim joq. (M.Nızanov «Meniń Till|biykem» gúrrińi). - Sonlıqtan da, bul úyde Gúlziybanıń “pıshıǵına pısh” deytuǵın bir bende joq. Erke óskenlikten be, qız minezli ǵaybarlaw. (Q.M|tmuratov Terbenbes romanı). –Ekinshi,
64
ózińnen h|meli joqarılardıń bosaǵasın jaǵala da júr. Iytine «ket», pıshıǵına «pısh» deme. (Ǵ.Seytnazarov «M|wsimler muqamı»).
S
Saǵan ótirik, maǵan shın – ıras bolǵan waqıya, isenińler.
- Al, saǵan ótirik, maǵan shın, keshe bir sumlıq esittim, túni menen uyqılay almadım. (M.Nızanov «Kúlme maǵan»). Var: Sizlerge ótirik, maǵan shın. - Sizlerge ótirik, maǵan shın, qız aq boz attıń jılawın, jigit qaratorınıń jılawın uslap, bir-birine ıntıǵıp qarap kórisip tur. (G.Esemuratova «Rayxangúldiń kestesi»).
Sálem joq, álem joq - birden, tosattan. -S|lem joq, |lem joq, qol salmaǵa uyalmaysız ba. (M.Nızanov «Kúlme maǵan»).
-Esikten kire sala soraw joq, soǵıw joq baqıra ketti. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem...»).
San bolıp sanda joq, kesel bolıp tósekte joq – esapta joq.
- Saw bolıp sanda joqsań, kesel bolıp tósekte joqsań. (M.Nızanov «Kúlme maǵan»).
Sanı bar, sapası joq–paydası joq, sapası joq. -Ádira qalmay ma, bunday sanı bar, sapası joq jeńgelerim! (M.Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı).
Segiz qırlı, bir sırlı – kishipeyil, shaqqan, ónerli. -Segiz qırlı, bir sırlı jigit. (A.Ótepbergenov «Dozaq ishinde»). - Onıń naǵız segiz qırlı, bir sırlı jigit ekeni, hayalınıń duwpiyazlıǵı, ballarınıń s|lemi dúziw, |depli bolıp ósip atırǵanı, qullası, úyiniń ishi menen appaq «perishte» boldı. (M.Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları»).
Sen ne dediń, men ne dedim – aytısıw, urısıw, bir-biriniń gápin tıńlamaw. - Sen ne dediń, men ne dedim, mennen oyınnan oymaq shıǵıp ketiw itimalı bar. (K.Karimov «Aǵabiy»). -Qullası,
65
sen ne dediń, men ne dedim menen j|njeldiń ayaǵı tóbeleske aylanıp, bas jarılıp, qol sınadı. (K.Karimov «Aǵabiy»).
Sen sorama, men aytpayın - hayran qalarlıq. - Oy, ol
Talpaqtıń d|rtin sen sorama, men aytpayın, - dep Tilegen mırs etip kúldi. (G.Esemuratova ”Shıǵarmaları” V tom).
Sen tiymeseń, men tiyme – bir-biriwge zıyanı tiymew, hár kim óz jumısı menen bola beriw. – Alla-jalla ayta kórmeńiz. Burınları basılatuģın edi. Soń sen tiymeseń, men tiymege kóshtik. (K.Raxmanov “Taspolat o dúnyada» 27-bet).
Sıbırlınıń sińlisindey, sıpsıńnıń inisindey - júdá áste, esitiler-esitilmes. -Sıbırlınıń sińlisindey, sıpsıńnıń inisindey ses penen awlaqtaǵı jıyındaǵılar oylasıq qurıp atırǵanı attıń tóbesindey anıq, boyı bir qarıs, saqalı qırıq qarıs ǵarrı-qartańnıń kópligi de olardıń buwılǵan jótelinen de ańǵarıladı. (H.Ótemuratova «Tumaris»).
Sıqılı joq, sıyqı joq – kórimsiz, sıqılsız. -Arıslan onı tabanı menen jenship: "sıqılı joq, sıyqı joq bir n|rse eken ǵoy, al men bolsam qorqıp júrgenim-aw" - dedi. (T.Джумамуратов “Русско-
каракалпакский фразеологический словарь для школьников” Н.1985).
Sırtı pútin, ishi tútin - qayǵıda bolıw. -Borodin qansha sawlatlı bolıp kórinbesin, sırtı pútin, ishi tútin ekenligin sezip turar edim. (T.Qayıpbergenov «Maman biy |psanası»). Var: Ishi tútin, sırtı pútin. -Rayxan jannıńda keypi dúzew – dedi ishi tútin bolsa da, sırtı pútin Qundızxan, kúyewiniń kewlin alǵan bolıp. (O.Bekbawlov «Beruniy»). -Bizge bildirgisi kelmegeni menen, onıń sırtı pútin, ishi tútin bolıp tur. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem…»). -«Sırtım pútin bolsa da ishim tútin menen» lawlap ketti. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi») Bolǵan iske sır bermey, Batır tuwǵan Arıslan, Oynap-kúlip júredi, Sırtı pútin
66
bolsa da, ishinde ot janadı. («Qırıq qız» d|stanı). Sin: sırtı jıltıraq, ishi qaltıraq - Sırtıń jaltıraq ta, ishiń qaltıraq, Sende joq haslında isenim turaq. (M.Jumanazarova «Ketpek ushın kelgenmen…»).
Siz qaydaǵı, biz qaydaǵı – bir-birine sáykes kelmeytuǵın
- Lekin, iyshan qaynaǵa siz qaydaǵı, biz qaydaǵı, - asımnıń aldı, suwımnıń tınıǵı edi, onı siziń g|pińizdi qıymay berip jibersem, ómirim saǵınısh penen óter. (M.Nızanov «Dushpan» romanı).
Sizlerge ótirik, maǵan shın - ıras bolǵan waqıya, isenińler.
- Sizlerge ótirik, maǵan shın, qız aq boz attıń jılawın, jigit qaratorınıń jılawın uslap, bir-birine ıntıǵıp qarap kórisip tur. (G.Esemuratova “Rayxangúldiń kestesi”40-bet). Var: saǵan ótirik, maǵan shın. - Al, saǵan ótirik, maǵan shın, keshe bir sumlıq esittim, túni menen uyqılay almadım. (M.Nızanov «Kúlme maǵan»).
Sipse toǵayda, qoy noǵayda – asıqpaw, sabır etiw. - Mınanı bir n|rse h|reketledime? Haw, ele sipse toǵayda, qoy noǵayda...
Mınaw nesine ókpeleydi. (K.Raxmanov «Kelin» draması). - W|y, «ele sipse toǵayda, qoy noǵayda» dese. (K.Raxmanov
«Payǵambar jasındaǵı kúyew» draması).
Sózin sóylep, arın arlaw - maqullaw, qollap quwatlaw.
- Haw men ele bul qıysıqtıń sózin sóylep, arın arlap, balaların «k|pirlerdiń» tırnaǵınan aman saqlayın desem, pulına duz bermeytuǵın jamannıń qılwasına qara?! (G.Esemuratova Shıǵarmaları).
Sózi ne, ózi ne – jaman, qolaysız adamǵa aytıladı - Áy, |dira qalsın, bunıń sózi ne, ózi ne? Chay qoyıp jiber, ǵarrı. (K.Raxmanov «Kelin» draması).
Sókseń-betim, ursań-arqam - juwas. - Qoyday juwas edi.
Sókseń-betim, ursań-arqam, dep tura berer edi. (M.T|jibaev
67
«Iymansızlar»). Var: súyseń-júzim, ursań–arqam. -Birde túye, birde naǵız biyeseń, Súyseń-júzim, ursań–arqam, |japa. (G.D|wletova «Tumar qız» (Qosıqlar h|m poemalar).
Soraw joq, soǵıw joq - birden, tosattan. -Esikten kire sala soraw joq, soǵıw joq baqıra ketti. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem...»). -Emxana bas shıpakerleriniń bólmesine soraw joq, soǵıw joq orta jaslardaǵı bir kisi awzı tınbay jóteliwi menen kirip keldi. (M.Nızanov «Jurt ayta beredi» gúrrińi). Sin: Sálem joq, álem joq. -S|lem joq, |lem joq, qol salmaǵa uyalmaysız ba? (M.Nızanov «Kúlme maǵan» gúrrińi).
Suw kórmey etik sheshken, jaw kórmey attan jıǵılǵan – anıǵına jetpey turıp is etiw, asıǵıslıq etiw, qorqaqlıq etiw, námártlik etiw. -Ólmesten burın ólip, elinen shıǵınǵan n|m|rtlerdiń izinen kóshiw – suw kórmey etik sheshken, jaw kórmey attan jıǵılǵan qatınnıń isi. (T.Qayıpbergenov «Maman biy |psanası»).
Sútten aq, suwdan taza - pák, ayıbı joq, jazıqsız. -Jınayatlı isińdi aqlawǵa ol aralastıma tamam, pútkil Yapon teńizine ot berip jiberseń-|m sútten aq, suwdan taza etip qoyadı. (M.Nızanov «Jaqında qızıq boladı»).
Sútten aq, suwdan pák bol - tilek, pátiya.
Súyek alısıp, súyek berisiw - quda-qudaǵay bolıw, qız alısıp, qız berisiw. - Súyek alıp, súyek bergen tamırdı jamanlaǵanı onsha maǵan jaqpaydı. (G.Esemuratova Tańlamalı shıǵarmaları).
68
T
Taban haqı, mańlay teri – miynetiniń jemisi, háreketiniń nátiyjesi. Var: mańlay teri. – Mine, sizlerdiń mańlay terińizdi bir pul etti. ( T.Qayıpbergenov «Sońǵı hújim»).
Tabanı tayǵaq, tili sıypaq – turaqsız, hiyleker, eki júzli. - …Biraq úsh n|rse bolıwı tiyis: «Aqıl, bilim, parasat». Bul úsh n|rseniń qaysısı jetispese de, onday basshınıń tabanı tayǵaq, tili sıypaq keledi. (T.Qayıpbergenov «Q|lbimniń qamusı»).
Tamaǵı toq, kóylegi (kiyimi) kók - hámmesi jeterli, qayģısız, tórt jaǵı qubla. - Biz benen hesh kimniń isi joq. Aymaay aylıǵın beredi. Tamaq toq, kiyim kók, zerikpeseń jasay ber. (M.Nızanov «Eki qanxor» povesti). Var: qarın toq, kiyim kók. – «On jas - oyın balası» degendey qarın toq, kiyim kók bolģan soń, bar ómirim ballar menen, oyın menen ótti. (J.Aymurzaev
«Jetimniń júregi»). Var: tamaǵım toq, kiyimim kóp. - Jeńil-jelpi aytpaydı, Degenimnen qaytpaydı, Tamaǵım toq, kiyimim kóp jarlıman. (K.Raxmanov «Kelin» draması). Var: tamaǵı toq, kiyimi pútin. -Tamaǵı toq, kiyimi pútin bolǵanlıqtan biziń ústimizden kúledi. (K.Mambetov Bozataw).
Tańı atıp, kúni batpaw – qıylanıw, uwayımlaw. -Kózleri jollarına jawtańlap, tańı atıp, kúni batpay, ishken ası boyına taramaytuǵın dawsız d|rtke shalıqtı. (Ó.Ótewliev «Qumırısqa k|rwan»).
Tapqanın iyt jep, arqasın biyt jegen - biydáwlet, hesh nársege jarımaw. Var: Arqasın biyt jep, tapqanın iyt jegen; arqasın biyt ǵayzaǵan, tayaǵın iyt ǵayzaǵan. –Sonda nege ishinde jigerlenip júrgen birewlerine arqasın biyt ǵayzap, tayaǵın iyt ǵayzap júr deydi. (M.Nızanov «Hayallarǵa mıń m|sl|h|t» gúrrińi).
69
Tastay batıp, suwday sińiw - ońısıp ketiw, máńgige qalıw. –
Tastay batıp, suwday sińip barǵan jerinde, Baxtıńız ashılǵay da, gúldey bolıp. (M.Jumanazarova Tańlamalı shıǵarmaları). Var:
Suwday sińip, tastay batıw. – Tiriley-aq saǵan kirip jatayın, Suwday sińip, tastay bolıp batayın. (M.Jumanazarova Tańlamalı shıǵarmaları 68-bet). Var: Qumǵa quyǵan suwday sińip, suwǵa túsken tastay batıw. -Eger barǵan jerinde qumǵa quyǵan suwday sińip, suwǵa túsken tastay batsam ne jaqsı, al olay bolmasa she? Onda ne qılaman? (Q.Kamalov «Ómir»). Var: tastay batıp, mayday sińiw. -Kiyim tappay júrgenler tek usılar ma, murt penen tolı kúlgen kúlip aytsın, túbinde perzentiniń baxtı jatpay barġan jerinde tastay batıp, mayday sińsin! (T.Qayıpbergenov «Qaraqalpaq qızı» romanı). Var: qumǵa quyılǵan suwday sińiw.
– Onda da zordıki shıǵadı, |zziniki qumǵa quyılǵan suwday sińip qala beredi. (E.Ótepbergenov «Qumar»). Var: tastay batıw -...nashar bala barǵan jerinde tastay batsın dedi me, ya Ádilbaydıń ele jazılmaǵan qatıńqı qabaǵınan aybındı ma |ytewir, Qumardıń izinen úsh úydiń hesh qaysısı juwıra bermedi. (E.Ótepbergenli «Qumar» povesti).
Tastım degende tógilmesin, jettim degende jıǵılmasın
- tilek, pátiya.
Tayday tuwlas, túyedey qurdas - qatar, jası bir. -Olar meniń menen tayday tuwlas, túyedey qurdas edi. (J.Aymurzaev
«Jetimniń júregi»).
Taydıń tuyaǵı, qustıń qanatı (jetpegen jerde) – uzaqta, alısta. –Taydıń tuyaǵı, qustıń qanatı jetpegen jerlerden kitap aldırıp xalıqtı sawatlandırǵan bolsań óziń-|m sol maqsette ómirińdi sarp etip júrgen bolsań, seni ne dep ayıpladı eken? (A.Áliev «Parız» romanı).
Tayǵaqta demew, tar jolda súyew (bolsın) – arqa súyeri. -Tayǵaqta demew, tar jolda súyew bolıp, ayaday kewline
70
jetetuǵın parasatlı yar izlese ol usı Erjan edi. (K.Sultanov
«Ájiniyaz»).
Táwipke baqtırıp, porxanǵa qaqtırıp - qaratıw, emletiw
(eskishe). -Doktordan atlı qashatuǵın Ótep biraz kún t|wipke baqtırıp, porxanǵa qaqtırıp júrgende et baylap ketip, balası mayıp boldı. (K.Sultanov «Aqd|rya»).
Tıǵılarǵa tesik, qasharǵa esik (joq) –Jerdiń astı da, ústi de qorqınısh! Tıǵılarǵa tesik, qasharǵa esik joq. (Q.M|tmuratov «Terbenbes»).
Tigisin tintiw, astarın awdarıw – úyrenip shıǵıw. -Álbette, qıyın eken sózdiń tigisin tintip, astarın awdarıp shıǵıw múmkin emes. (Ǵ.Seytnazarov «M|wsimler muqamı»).
Tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıw–urnıqqır, tártipsiz.
-Bes jasına shıqqanda ananı-mınanı kórdi, tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıp, on jasar, on eki jasar balalar kóshege oynap shıqsa, asıǵın basıp alıp, zorlıq etedi. («Edige» d|stanı). Tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıp júretuǵın Turdımurat degen bala edi. (M.Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı). Tiygenge tiyip, tiymegenge kesek attı, |ytewir daw-j|njelsiz kúnimiz ótpedi. (K.Mambetov «Posqan el»).
Tıń tıńladım, sóz ańladım - tıń tıńlaw. -Tıń tıńladım, sóz ańladım, úyden dıbıs shıqpadı. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»).
Tóbesine tórt, jelkesine jeti qoyıw - mańlayına mush penen urǵanday etip - Kónbeytuǵın erkektiń alimentin al da, tóbesine tórt, jelkesine jeti qoyıp úyden shıǵarıp jiber. (M.Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» III tom).
Tógilgendi alalmaw, shashılģandı jıyalmaw - búliniw, qıylanıw. –Tógilgendi alalmay, shashılģandı jıyalmay, gúz kúnleri. -Anam biyshara úlken atızda pisip, zúr||tiniń,
71