Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sózligi

úyden shıǵıp, bararına jeri joq adam bolaǵaldım. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem…» ).

Baratırǵannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin (alatuǵın)-urnıqqır, biyhaya, julpıs, urısqaq. - Qudaǵay baratqannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin alatuǵın julpıs hayal eken. (M.Nızanov «Aqshagúl» romanı). –Meniń esitiwimshe onday |kesiz tuwılǵan balalar baratırǵannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin alatuǵın naǵız urnıqqır boladı eken. (M.Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom). Var:

Baratqannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin alatuǵın; Kiyatırǵannıń ketpenin, baratırǵannıń baltasın (alıw); Otırǵannıń oraǵın, kiyatırǵannıń ketpenin alatuǵın; Baratırǵannıń baltasın alıp, kiyatırǵannıń qaltasın kesiw. –

Sonday urnıqqır, kiyatırǵannıń ketpenin, baratırǵannıń baltasın alıp qalıp júrgen Kishkentaydıń keshegide úy betke barsam bir qolın stanok iynine shekem shaynap ketipti. (A.Abdiev «Jinlıpırlar uyası»). -Baratırǵannıń baltasın alıp, kiyatırǵannıń qaltasın kespeseń mına múlayım mineziń menen ayaq astı, qor bolasań, dep teris aqılın beredi. (Ó.Ótewliev

«Bulttı sayalaǵan ılaqlı kiyik»). Sin: Tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıw. –Bes jasına shıqqanda ananı-mınanı kórdi, tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıp, on jasar, on eki jasar balalar kóshege oynap shıqsa, asıǵın basıp alıp, zorlıq etedi. («Edige» d|stanı). –Tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıp júretuǵın Turdımurat degen bala edi. (M.Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı).

Baratırǵannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin (aytıw, áńgime etiw, gáp etiw) – ósek aytıw, kóp sóylew. – Saliyma shananıń ústinde de, «baratırǵannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin» |ńgime etip, awzı gójedey qaynap otır. (K.Sultanov «Aqd|rya» romanı). -Baratırǵannıń baltasın g|p etken,

22

kiyatırǵannıń ketpenin sózlegen, biyshara nasharlarım-aw...

(H.Ótemuratova «Tumaris» romanı).

Baratuǵın jeri, batatuǵún kóli (joq) – dalada qalıw, baspanası bolmaw - Var: Bararına jeri (joq), batarına kóli joq; Baratuǵın jeri joq, basatuǵın tawı joq. –Baratuǵin jerim, batatuǵın kólim joq. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»). – Isıq kóriner kózine, H|r kim elinen ayrılsa, Qanday arıslan bolsa da, Jekkelik keler ózine. Bararına jeri, Batarına kóli joq. («Edige» d|stanı). –Sóytip, 1928-jıldan baslap tentirep-telmirewdi moynıma aldım. Bararǵa jer, batarǵa kól joq. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»). –Qayaqtan jer tabarman, Sen ósken jerim sen qaldıń. Bararıma jerim joq, Batarıma kólim joq... (Jiyen jıraw «Xosh bolıń doslar»). Var: Bararǵa jeri, qonarǵa kóli joq. –Meyli, nede bolsa meni qasıńnan qaldırma, ótinemen sennen, meniń bararǵa jerim, qonarǵa kólim joq, jurday jetimmen. (A.Sultanov “Elim degen er edi”). Var: Bararına jeri joq. –Qudaǵay kelip tońqıldadı, men úyden shıǵıp bararına jeri joq adam bola qaldım. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem...»).

Barar jerin, batar kólin (aytpay) - mákanın (adresin) aytpaw. -Bir aylıq qızdı olar ushın |lle kim bolǵan S|wleniń qolına taslap, barar jerin, batar kólin aytpay ketken Lyuba menen Andreydiń óz perzentlerine bolǵan miyrimsizligi olardı hayran qaldırar, eki ortada jat jurtlarda jaltaq bolıp jasap atırǵan kishkene Olganıń t|ǵdiri júregin sızlatar edi. (M.Nızanov

Tańlamalı shıǵarmaları.170-bet).

Barǵan jerin quwantıp, ketken jerin suwaltıp - uzatılıp baratırǵan qız tuwralı aytıladı. –Q|ytken menen qız bala barǵan jerin quwantıp, ketken jerin suwaltıp ketedi ǵo. (M.Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı).

23

Bаrdı аsırıp, jоqtı jаsırıp–kemisin bildirmew. -Bаrlаrdı

аsırıp, jоqtı jаsırıp, Qаshıqlаttı is pеnеn sóz аrаsın. (I.Yusupov «Tаńlаwlı shıǵаrmаlаrınıń eki tоmlıǵı»).

Barmaǵan jeri, baspaǵan tawı (bolmaw, qalmaw, joq)- hámme nárseni kórgen, kópti kórgen. -Barmaǵan jeri, baspaǵan tawı joq, musılmansha orıssha xatqa júyrik. (Ǵ.Seytnazarov «Bóget», 20-bet). Sin: Kirmegen esigi, úńilmegen tesigi (qalmaw).

-Sol ǵayıbımnıń ıshqıńda M|jnún bolıp, barmaǵan jerim, baspaǵan tawım, kirmegen esigim, úńilmegen tesigim qalmadı. (Sh.Seytov «Xalqabad» romanı).

Barmaǵan esik, kirmegen tesik (qalmaw)- tentene bolıw

- Barmaǵan esigim, kirmegen tesigim qalmadı. Jumısta da azanǵı waqıtta bir kórinemen, keyin bizdi izlegen adam tappaydı. (M.Nızanov Jaqında qızıq boladı. «Q|tere»).

Bas demey, kóz demey (urıw, tebiw) – qalay bolsa solay, gez kelgen jerine. - Qara atlı quwǵınshı túskenin kórip qalıp, atın bas demey, kóz demey urıp, artına qarap-qarap, dawıl aydaǵan qańbaqtay ushıp baratır. (T.Qayıpbergenov «Qaraqalpaq qızı», 281-bet). Eger Ziywar Oraqbaydı j|ne «júwerlegisi» kelip qarsılassa boldı, bas demey, kóz demey taslap-taslap jiberetuǵındı shıǵardı. (G.Esemuratova «Jiyren»). Var: Bet demey, kóz demey. –Qayırlıqtaģı qalıń shabırawıt jıńģıldıń shırpıları bet demey, kóz demey sabalap atır, tap bunda shóptiń de - shardıń da ala almay júrgen óshi barday! (Sh.Seytov

«Shırashılar»).

Bas ta emes, ayaq ta emes–ortasha. –Bas ta emes, ayaq ta emes Allanazardıń aytıwı boyınsha orta nırq shotqa urıldı. (Sh. Seytov «Xalqabad» romanı).

Baslarıńnan baq ketpesin, qollarıńnan aq ketpesin

– tilek, pátiya mánisinde.

24

Bası awırıp, baltırı sızlaw–birew ushın jan kúydiriw. –Sen ushın basımdı awırtıp, baltırımdı sızlatıp júrgenime endi ókinip otırman. (x.a.)

Bası bar da, ayaǵı joq-shala, túsiniksiz. –Sózleri de sh|lkem -shalıs, bıljıraq, túsiniksiz, bası bar da, ayaǵı joq bolıp keledi. (A.Abdiev «Jin jıpırlar uyası» romanı).

Basına tartsań ayaǵına, ayaǵına tartsań basına jetpew

– jetispewshilik, joqshılıq. –Qamırdıń jónin mıń úyrengende kóp bolsa mendey bolar, onnan ne arttıradı, basına tartsań ayaǵına jetpeydi, ayaǵına tartsań basına. (M.Nızanov «Aqshagúl»).

Basına tas jawıp, jasıl tústi–basına músiybet túsiiw. – Biyshara el, eminsaǵaq ashalmay, shayıq esin bilgeli basına qansha ret tas jawıp, qansha ret jasıl tústi. (T.Qayıpbergenov «Maman biy |psanası»).

Baxıttıń bazarında, allanıń názerinde (bolǵaysız) –tilek, pátiya. Var: Allanıń názerinde, baxıttıń bazarında (bolǵaysız).

Bayıńa pul, qatınıńa qul bolıw- barqulla xızmetinde bolıw, qulı bolıw. -Bayıńa pul, qatınıńa qul bolıp óletuǵın boldım-aw, - dep oyladı Sherniyaz. (K.Raxmanov «Aqıbet» romanı).

Bawırına basıp, qoltıǵına qısıp–álpeshlew. -Ilaj joq, bawırıma basıp, qoltıǵıma qısıp t|rbiyalayman, saǵan jıntıǵı joq. (G.Esemuratova “D|wirler n|pesi” toplamı. «Er bası ǵawǵalı keler»).

Belde mádet, tilde quwat (joq, qalmaw, bolmaw)

– haldan tayıw, qartayıw. –Balam, belde m|det, tilde quwat joq.

–Úsh júz alpısqa shıqtım. («Edige» d|stanı).

Berse qolınan, bermese jolınan – zorlıq penen, kúsh penen. - El xalıqqa xabarlaspastan, berse qolınan, bermese jolınan almas edińler. (J.Aymurzaev «M|nziller»). -Berse qolınan, bermese jolınan atqa meńgerip ketkenler bul esapta joq. (Sh.Seytov

25

«Xalqabad» romanı). –Ol h|r kelisinde iytke sheyin úrgizip, olay -dúley etip, berse qolınan, bermese jolınan malların alıp ketermish ... (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı).

Berseń ishemen, ursań ólemen - ele jas, kishkene bala. -Onıń ústine bala kóp, kempir islemeydi, ele awzına as salǵan bala joq. Berseń ishemen, ursań ólemen degen halda, b|ri jas. (G.Esemuratova shıǵarmaları I tom. «Mıńda bir keshirim»).

Berse ishtik, ursa arqamızdı tuttıq-boysınıw. –Berse ishtik, ursa arqamızdı tuttıq, - dedi bir hayal |ńgimeni qaǵıp alıp tezlik penen. (G.Esemuratova «Áńgimeden |ńgime tuwılıp... »).

Bes kúnim, xosh kúnim – uwayımsız, arqayın. - Ańlaǵan adamǵa kózleri muńlı «bes kúnim, xosh kúnim» degenlerden emes. (Ó.Ótewliev «Teńizdiń jini»). -Sonıń ushın, bes kúnim, xosh kúnim dep, waqtıńdı xosh et, teatrlarǵa bar, kino kór. (M.Nızanov «Eki qanxor») Sin: Dárya tassa tobıǵına kelmew.

Beti bar, júzi bar demew- kewline qaramay aytıp salıw, betine aytıw. -Kózine qarasam, betiń bar, júziń bar demey tuwrısınan sóyleytuǵın adamǵa usadı. ( M.Nızanov «Xojeyinler» gúrrińi).

Beti júzi, bası kózi (demey, dep otırmay)-qalay bolsa solay, gez kelgen jerine (urıw, tebiw) – Onıń ashıwına bir tiyseń, ońdırtpaydı: mınaw beti-júzi, bası-kózi dep otırmaydı, jin kózlenip ura beredi. (A.Abdiev «Jin jıpırlar uyası» romanı).

Bir ayaǵı jerde, bir ayaǵı górde – qartayǵan, ǵarrılıq basıw. – Mine, ay-kúnim jaqınlap, bir ayaǵım jerde, bir ayaǵım górde otırǵanday bop júrmen, alda ne boların bir Allanıń ózi biledi. (Q.Matmuratov «Terbenbes» romanı). Var: Bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde; Bir ayaǵı górde, birisi tórde; Bir ayaǵı górde. –Bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde bolıp qartayıp otırǵan aljıǵan soqır kempir juwhalıq penen kóz jasın kól qılıp sizlerdi

26

aldaǵan eken. («Hayallar patshalıǵı» erteginen). – Góriniń awzı ashılıp turǵan bir ayaǵı górde, birisi tórde turǵan m|piliklerdi

Tumaris ózine dushpan p|mlemeydi. (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı). –Bir ayaǵım górde, endigi jaǵında men kimge kerekpen? (Sh.Seytov «Shırashılar») Sin: Asarın asap, jasarın jasaw; tórinen góri juwıq; qoydıń ómirindey ómiri qalıw.

Bir dem arı, bir dem beri – bir halda bolıw, jaǵdayı tómen.

- Bir dem arı, bir dem beri bolıp jatırǵanda bizdey talıp-ilim adamnıń jaǵasınan ala berme. (M.Nızanov «Kúlme maǵan»).

Bir erni menen kók tirep, bir erni menen jer tirep – iri, aybatlı, qorqınıshlı (giperbolalıq m|nide). –Xan bolǵanda da, altın taxta shirenip, ay baltası qolında, bir erni menen kók tirep, bir erni menen jer tirep, h|r demine zaǵara pisip otırǵan xan emestaǵı… (Q.M|tmuratov «Terbenbes» romanı).

Bir gáp az, bir gáp kóp bolıw –sóz kótermew. – Biraq siz -|m oǵan aytıp qoyıń, jaslarǵa bir g|p az, bir g|p kóp boladı. (M.Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı).

Bir jaǵadan bas (shıǵarıp), bir jeńnen qol shıǵarıw

- birlikli bolıw, awız birshilikli bolıw, birlikti saqlaw. Var: Bir jeńnen qol (shıǵarıp), bir jaǵadan bas shıǵarıw; bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol, bir balaqtan ayaq shıǵarıw; bir jaǵadan bas shıǵarıw. - Sol ushın sizler quwanıwıńız kerek. Sizlerge jaqsı jaǵdaylar dúzip berip, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shıǵarıp, zor inta menen islewińiz kerek. (Á.Qarlıbaev «Oray jibergen j|lladlar h|m biygúna qurbanlar»). –H|mmeń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol, bir balaqtan ayaq shıǵarıp, tóbeńde toqpaq siltegen qandarıńdı quwıw ornına, bir-birińdi ǵayzap otırısıńa jol bolsın. (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı). –Aral m|selesi boyınsha ele bir jaǵadan bas shıǵarǵan pikir joq. (O.Abdiraxmanov «Tańlamalı shıǵarmalar»). Sin: Bir jan, bir tán (bolıp).

27

Bir tán, bir jan (bolıp)-birlikli bolıw, awız birshilikli bolıw, birlikti saqlaw -Qayra-qayra basıp júrsem ayańlap, Ilham alıp, patsha yańlı yoshaman, Ekewmiz bir t|n, bir jan, Ana jer. (G.D|wletova «Tumar qız»). Var: Bir jan, bir tán bolıw- Onıń harbir dóretpesin oqıǵanda, meyli ol kólemli me, kólemsiz be, ózin xalıq penen bir jan, bir t|n bolıp jasaǵanın sezeseń.(G.Esemuratova ”Shıǵarmaları” V tom). Sin: Bir jeńnen qol (shıǵarıp), bir jaǵadan bas shıǵarıw.

Bir kózine qan (alıp), bir kózine jas alıp-qıyınshılıqlar menen. -Bir kózine qan alıp, bir kózine jas alıp, Altı aylıq ishte qalǵan balasın, Edige jalǵız qayǵırıp:… («Edige» d|stanı) Var:

Bir kózine qan, bir kózine jas alıp. -Amanlıq jas bolıwına qaramay, qarındası Amangúldi bir kózine qan, bir kózine jas alıp t|rbiyaladı. (T.Qayıpbergenov «Maman biy |psanası»).

Bir kún toq otırsa, eki kún ash otırıw–joqshılıq, jetispewshilik. -Bir kún toq otırsa, eki kún ash otıratuǵın sol turmısına da qayıl edi. (A.Abdiev «Jin jıpırlar uyası» romanı).

Sin: Bir tapqanı, bir tapqanına jetpew.

Bir qızardı, bir bozardı – albıraw. -Ne islerin bilmey bir qızarıp, bir bozarıp turǵanda qasındaǵı Qayıp birden úsh ayaqlı t|zisin taslay sala Marat betke juwırıp ketti. (A.Abdiev «Jin jıpırlar uyası»). –Ań-tań bolǵan Annabay bir qızarıp, bir bozarıp, jırtıq kóylegin sheshe basladı. (I.Yusupov «Ǵarrı tuttaǵı gúz»).

Bir qolımdı at etip, bir qolımdı qamshı etip – qalay bolmasın, jan-táni menen. – Haq jaratqan, ózgeden joq tiregim, Bir qolım at, biri qamshı júr edim... (G.D|wletova «Tumar qız»). –

Bir qolın at etip, birin qamshılap, Úyiń-dúziń jawrasa, jortasań, Gúpsheklesip kóshti tartasań, hayal. (G.D|wletova «Tumar qız»).

Var: Bir qolım at, biri qamshı; Ajdarhanı at etken, habjılandı qamshı etken - Ajdarhanı at etken, Habjılandı qamshı etken,

28

Bahawatdin pirlerim, Bularǵa m|det beregór. («Qırq qız» d|stanı).

Bir qulaǵınan kirip, bir qulaǵınan shıǵıp – esinde qalmaw, itibar bermew. Var: Mına qulaǵınan kirip, ana qulaǵınan shıǵıw – Sonlıqtan onıń aytqan sózleri sol waqıttıń ózinde mına qulaǵınan kirip, ana qulaǵınan shıǵıp ketip turdı. (M.Nızanov «Eki qanxor»).

Bir shoqıp, eki qaraw – saq bolıw, abaylı bolıw; G|ptiń toq eteri, anamnıń kelinin sınap-minep, kóregenligi menen aytqan bir shoqıp, eki qaramasań bolǵanı degen |ńgimesi ırasqa aylanıp baratırǵanday seziledi. (G.Esemuratova).

Birde biye, birde túye – ózgermeli (minez) tıyanaqsız, turaqsız. -Birde túye, birde naǵız biyeseń, Súyseń-júzim, ursań

– arqam, |japa. (G.D|wletova «Tumar qız»).

Birde olay, birde bulay- ózgermeli, hár qıylı (jaqsı, jaman).

-Áy m|yli, dúzdiń awqatı birde olay, birde bulay boladı. (M.Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları).

Birewden ilgeri (aldın), birewden keyin - ortasha jasaw.

−Sabırdıń inisi |ke úyinde qaldı, |kesine tıyım salmadı, birewden ilgeri, birewden keyin kún kórisinde kóp balalı xojalıqtı meńgerip otır. (Ǵ.Seytnazarov «M|wsimler muqamı»).

Var: birewden aldın, birewden keyin.

Birewdi aldap, birewdi arbap-aldastırıp, hiylekerlik penen.

- Birewdi aldap, birewdi arbap, awırdıń ústi, jeńildiń astı menen jurdı. (J.Aymurzaev «Jetimniń júregi»).

Birewge-biz, birewge-pıshaq beriw - ǵıjaq beriw. –Ádetiń

-shuǵıllıq, talabıń-ǵıjaq, Birewge-biz berdiń, birewge-pıshaq,

Jaslar júregine ǵalawıt saldıń, Qırıq sh|h|rdi buzǵan |z|zúl usap. (T.Jumamuratov «Aralǵa keldim oralıp» toplamı, 12-bet).

29

Birewge kúlki, birewge túrpi – hár kimde hár qıylı.

-Birewge kúlki zat, birewge túrpi, Júzińe kúlgenler, oylansań túlki. (G. D|wletova «Tumar qız»).

Birewi-maǵripta, birewimashriqta –hesh qanday sáykes kelmew. -Ádebiyat penen biznes on qaynatqanda sorpası qosılmaydı. Birewi – maǵripta, birewi - mashriqta! (M.Nızanov Tańlamalı shıǵarmalarınıń III tom).

Biri eki, ekisi úsh bolıw (qılıw) – kóbeyiw, tolısıw, jetilisiw, bayıw - Endi, «iytiń Qutekesh bolmasın», qalǵan h|r tuwshasınıń quyrıǵına alaqanın tutıp júrip tuwǵızǵanday etip, Qutekeshtiń biri eki, ekisi úsh bolıp talabı orala berdi. (Q.Matmuratov.

«Terbenbes» romanı). Var: Birin eki, ekisin úsh qılıw. -Men endi anaw-mınaw dep shubırta bermey-aq qoyayın, bir awız sóz benen aytqanda, xojayınıńnıń birin eki, ekisin úsh qılıwǵa j|rdemleseseń, g|ptiń toq eteri onıń isenimine kireseń. (Q.Matmuratov «Terbenbes» romanı).

Birin opaq dew, birin sopaq dew - jaqtırmaw, kemis tabıw. - Birin opaq dedi, birin sopaq dedi, usı Saqbayǵa adam jaqtıra almay-aq qoydım. (M.Nızanov «Aqshagúl» romanı).

Boları bolıp, boyawı sińiw - endi kesh paydası joq, ózgertiwge bolmaydı, hámmesi tamam boldı, burınǵı qálipke túsiriwge bolmaydı. –Bizler endi bolarımız boldı, boyawımız sińdi, basımızdan keshkendi jasırmay aytsaq q|ytedi?- dedi. (M.Nızanov «Jurt ayta beredi» gúrrińi). -Boları boldı, boyawı sińdi - degen. Endi moynına aldıramız, dep bir biysharanı urıp -soǵıp qıynamasańlar. (K.K|rimov «Aǵabiy» romanı). -Bular kelemen degenshe "boları bolıp, boyawı sińip ketken" ókinishli payıtlarda h|m kewillerine xat penen q|lem, ant penen nızam bolıp qalģan kiyeli wazıypaları bar. (Sh.Seytov «Shırashılar» romanı).

30

Bosaǵasın borlatqan, keregesin sırlatqan–qatırıp bezegen. -Bosaǵasın borlatqan, keregesin sırlatqan, Shańaraǵı sap altın, Uwıqları d|ndannan, mańlayshası som altın. («Edige» d|stanı).

Boyı bir qarıs, saqalı qırıq qarıs - jası úlken, qartayǵan

- Sıbırlınıń sińlisindey, sıpsıńnıń inisindey ses penen awlaqtaǵı jıyındaǵılar oylasıq qurıp atırǵanı attıń tóbesindey anıq, boyı bir qarıs, saqalı qırıq qarıs ǵarrı-qartańnıń kópligi de olardıń buwılǵan jótelinen de ańǵarıladı. (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı).

Búrkittey kóziń bolsın, tas keser sóziń bolsın - tilek, pátiya.

Bulaq sayı menen, jorǵa tayı menen - teńi menen. –

Azamatshılıǵıńnıń astında qalmas edik. Soń «Bulaq sayı menen, jorǵa tayı menen» degendey húr qızlarınan esik kórmegen birewine nekemdı qıydırıp berseń... (M.Nızanov «Kúlme maǵan» gúrrińi). Sin: Teń teńi menen, tezek qabı menen.

D

Dámi joq, tatıwı joq - mazasız, dámi joq. -Kelinniń awqatınıń d|mi joq, tatıwı joq. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem…»).

Dártke dawa, qástege shıpa (bersin) - tilek, pátiya. Var: dártlige dawa, qástege shıpa (bersin) Sin: shıqpas janǵa sebep; mıńda bir dawa.

Dasturqanıń tolı bolsın, Qıdırdıń jolı bolsın - tilek, pátiya. Dáwleti assın, baylıǵı tassın - tilek, pátiya.

Dáwleti tasqay, baylıǵı asqay - tilek, pátiya.

31