Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sózligi
.pdf
AYNAZAROVA GÚLARA
QARAQALPAQ TILINDE TEŃLES
EKI KOMPONENTLI
FRAZEOLOGIZMLER SÓZLIGI
Nókis 2023
1
3
ALǴÍ SÓZ
Frazeologizmler semantikalıq m|nisi jaǵınan da, grammatikalıq qurılısı kóz-qarasınan da, stillik-funkcionallıq qollanılıwı boyınsha da tildiń basqa birliklerinen ózine t|n belgileri menen ayrılıp turatuǵın til birliklerinen esaplanadı. Ásirese, olar óziniń leksika-semantikalıq belgileri menen bir qatarda dúzilisiniń quramalılıǵı menen de ayrılıp turadı. Olar qanday dúzilislik ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵanı menen quramı boyınsha turaqlı, semantikalıq jaqtan pútin m|ni dógeregine j|mlesken qospalı sóz dizbekleri bolıp qala beredi. Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materialların qarastırǵanımızda, olardıń h|r qıylı dúzilmeler (konstrukciyalar) sıpatında kózge taslanadı. M|selen, dúzilisi jaǵınan bir bólekten turatuǵın frazeologizmler: tóbe shashı tikke turıw, tili qısqa bolıw, betine kelmew, kózdi ashıp jumǵansha, iyt ólgen jer, awzı jeńil, ayaq alıs, júrek jutqan, barımına barıw, jan iynine ot túsiw t.b.
Frazeologizmlerdiń ishinde quramalı dúziliske iye bolǵan teńdey eki bólekten turatuǵın dúzilmeler de tilimizde kóplep ushırasadı: ot bası, oshaq qası; kóylegi kók, tamaǵı toq; otırsa opaq , tursa sopaq; birde biye, birde túye; bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde; qasıqlap jıynap, shómishlep tógiw t.b. Bunday dúzilmege iye bolǵan frazeologizmlerdiń h|rbir bólegi |dette |debiy tildiń ólshemine s|ykes pauza arqalı bólinip aytılıwdı talap etedi: otırsa opaq, // tursa sopaq; ishkeni aldında, // ishpegeni artında. Tilimizdegi usınday eki teńdey bólekten turatuǵın, ózine t|n bolǵan ózgesheliklerge iye ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge taslanatuǵın eki komponentli frazeologiyalıq
3
sóz dizbekleriniń bunday túrine teńles eki komponentli frazeologizmler dep atama berdik. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń quramına kiretuǵın komponentler (bólekler) egizdiń sıńarlarınday uqsas, ıqsham, teńdey bolǵan eki parallel simmetriyalıq pútinniń eki jartısınan turadı. Biz bul jerde frazeologizmlerdiń semantikalıq t|repin ǵana emes, al onı strukturalıq ózgesheligin esapqa alıp, frazeologiyalıq dúzilmeni payda etiwshi eki teńdey bólektiń h|r qaysısın óz aldına komponent dep atadıq. Óytkeni bunday eki komponentli frazeologizmler pútinniń eki jartısı sıpatında kórinedi. Usı pútinniń eki jartısı arasında semantikalıq jaǵınan da, dúzilisi jaǵınan da teńlik ayrıqsha sezilip turıladı. Yaǵnıy olar arasında simmetriya bar. Haqıyqatında da bunday qubılıstı pútinniń eki jartısı arasındaǵı teńlikti |dette ilimiy t|jiriybede simmetriya dep qaraydı.
Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdi strukturalıq jaqtan qarastırǵanımızda, olardıń quramı birdey bolǵan eki komponentten turadı. Sonday-aq h|r bir komponent aǵzaları da birdey grammatikalıq formadaǵı sózlerden ibarat:
Jaw jaǵadan, iyt etekten (alıw) - (jaw-iyt, jaǵadan-etekten) Uldı uyaǵa, qızdı qıyaǵa (qondırıw) – (uldı-qızdı, uyaǵa-
qıyaǵa)
Bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde (bolıw) – (Bir-bir, ayaǵıayaǵı, górde-jerde)
Bul teńdey eki komponent-frazeologizmlerdiń eki tayanıshı, tiregi, tiykarı bolıp esaplanadı. H|rbir komponentti payda etiwshi leksemalardı biz «komponent aǵzaları» dep atadıq.
Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń basım kópshiligi teńew, epitet, giperbola, litota sıyaqlı poetikalıq til úlgilerine, anafora, epifora, parallelizm sıyaqlı stillik figuralarǵa tiykarlanıp
4
jasaladı. Ádebiy tilde frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde teńles eki komponentli túrleriniń qollanılıwı shıǵarmaǵa kórkemlilik sıpat, tereń mazmun, emocionallıq-ekspressivlik kúsh beredi. Ayırım jaǵdaylarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramı menen qurılısı jaǵınan, geyde semantikalıq t|repi boyınsha da azlı-kópli ózgesheliklerge ushıraǵan túrleri kórkem shıǵarmalarda, |sirese poeziyada kóp ushırasadı.
Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda kórkemlilik h|m stillik maqsetlerge bola ózgertilip qollanılıwı h|r túrli usıllar arqalı |melge asadı. Frazeologizmniń quramın ózgertiw, eki komponenttiń bir sıńarın qollanıw (ellipsislendiriw), qubıltıw usılları arqalı avtor úlken sheberlik penen teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń tutaslıǵın, d|stúriy qollanılıwın «buzıp», transformaciyalap qollanıw arqalı shıǵarmanıń ózinshelik ózgesheligin tanıtıwǵa, kórkemlik jaqtan kúshin, emocionalekspressivlik boyawın arttırıwǵa, ideyanı oqıwshıǵa t|sirli etip jetkerip beriwge erisedi.
Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmler |piwayı til birlikleri emes, al olar ıqsham etip, sulıwlap dúzilgen, sheberlik penen dóretilgen kórkem sóz dizbekleri. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi orınlı qollanıw, olardıń semantikalıq sistemasınan sheber paydalanıw arqalı kórkem sóz sheberleri, ayrıqsha jazıwshı-shayırlardıń tilimizdiń rawajlanıwına h|m bayıwına oǵada úlken úles qosatuǵının atap ótiw kerek. Adam, miynet, ómir, t|biyat h|m basqa da qubılıslardı súwretlewde teńles eki komponentli frazeologizmler sóz sheberleri ushın taptırmas tillik baylıq ekenligi sózsiz.
5
Sizlerge usınıp otırǵan sózligimiz qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materiallarınıń ishindegi ózgeshe sıpatqa iye bolǵan túrine arnalǵan.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń basqa sózler menen awmastırılıp beriliwi, yaǵnıy kontaminaciyalanıwınıń óz sebepleri bar. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda kórkemlilik h|m stillik maqsetlerge bola ózgertilip qollanılıwı h|r túrli usıllar arqalı júzege asadı.
Teńles eki komponentli frazeologizmlerdegi ellipsislik qubılıs (bir komponenttiń túsirilip qollanılıwı). Usı usıl menen qollanılǵan frazeologizmlerdiń tek qurılısında ǵana emes, al semantikalıq t|repinde de ózgeris bolıwı múmkin. Bir jaǵdaylarda eki komponenttiń bir sıńarı qollanılǵan menen, jup komponent arqalı beriletuǵın m|ni tolıq berilse, al ayırım jaǵdaylarda d|stúriy m|niden s|l awısıp, basqasharaq mazmundı, waqıyanı, qubılıstı bildiriwi de múmkin. Sózlikte frazeologizmlerdiń variantlarda jumsalıwına da kórkem shıǵarmalardan mısallar tawıp beriwge h|reket ettik. Ayırımlarınıń frazeologiyalıq sinonimleri de berildi.
6
A
A dese ayaǵın, T dese tayaǵın kóteretuǵın - sawatsız, ańqaw. –Naǵız «a» dese ayaǵın, «t» dese tayaǵın kóteretuǵın, tariyxtıń «t» h|ribinen xabarı joq qıylıdan edi. (K. Allambergenov «Ómir m|writleri»).
Abıroyıń assın, mártebeń tassın - tilek, pátiya.
Adam bilmes, kóz ilmes – tań qalarlıq - Aqırında bul Jahan, Ortaǵa ózin uradı, Adam bilmes, kóz ilmes, Sheberligin qıladı. («Er Ziywar» d|stanı).
Aǵam barda, arqam tamda – súyeniw, iseniw, arqa súyew. –
Áke-sheshesinen, adamlarınan qorıqpa, «Aǵam barda, arqam tamda» degen, maǵan súyene ber bola ma! (J.Aymurzaev
«M|nziller»). -Aǵam barda, arqam tamda, dep sonshama saltanat dúzip saray jaqqa ketti. (K.M|mbetov «Posqan el» romanı).
Ajdarhanı at etken, habjılandı qamshı etken – batır, jawınger. -Ajdarhanı at etken, Habjılandı qamshı etken, Bahawatdin pirlerim, Bularǵa m|det beregór. («Qırq qız» d|stanı).
Ay barıp, aman qayt-tilek, pátiya.
Ayranday atlap, qımızday pisiw – ózi biylep-tóslew.
-Ayranday atlayman, qımızday pisip, Sóytip simiremen juǵın qaldırmay. (K.Raxmanov «Edige» draması).
Aytıspaytuǵın sırı, shertpeytuǵın tarı (bolmaw)–sırlas, pikirles. -Jumaxan menen bul jigittiń aytıspaytuǵın sırı, shertpeytuǵın tarı joq. (G.Esemuratova. Shıǵarmaları).
Ala tana arqaǵa, qara tana qublaǵa ketiw–pıtırap ketiw, hárkim hár jaqqa ketiw, búliniw, toz-tozı shıǵıw, wayran bolıw. -Endi jıynap alıw qıyın. Ala tana arqaǵa, qara tana qublaǵa qaray ılaǵıp ketken. (K.Mambetov «Posqan el» romanı). Sin: Ulı
7
urımǵa, qızı qırımǵa (ketiw). -Malıńızdı alıp, ulımız ırımǵa, qızımız Qırımǵa ketse, seni de aman qutqarmasa, biziń niyetlep mal bergen qudamız, bunda ketse basqa d|ryalardıń suwın iship, bolmaspeken bir qıyan-kesti! (Sh.Seytov «Xalqabad» romanı).
Aldı bar da, artı joq - tez ashıwlanıp, birden háwirinen túsiw, qaytımı tez. -Bayaǵı Xojamurat mineyerde qaldı. Oniń aldı bar da, artı joq, qaytımı tez edi. (M.Nızanov «Aqıret uyqısı»).
Aldı Maqtımqulı, keyni sıptırıńqı - bası jaqsı, keyni jaman bolıw, buzılıw. -Qoy, men keteyin,- dedi Shaqzada ornınan turıp. Aldı Maqtımqulı, keyni sıptırıńqı bolıp baratır g|pimizdiń. (M.Nızanov).
Aldı tolı mal menen, keyni tolı shań menen – barlıq sánsaltanatı menen. -Aldı tolı mal menen, keyni tolı shań menen, aydarlı qul, tulımlı kúń menen uzatıp saldı. («Edige» d|stanı).
Aldıńda aǵa, keynińde ini (joq, bar) – ámengeri joq, arqa súyer tuwısqanı joq. -Aldımda aǵa, keynimde ini joq edi, Altı aylıq ishte qalǵan balanıń, Ol basınan sıypar - («Edige» d|stanı). – «Ákem avariyadan óldi, sheshem bir sabaqqa ilinip tur kesel, aldımda aǵam, keynimde inim, sırlasarǵa ya apam, ya sińlim joq» degen soń sóyerine qızıp alıp edim men seni! (M.Nızanov «Kúlme maǵan»). Var: Aldında basshı, keyninde qosshı (joq, bar)
- Aldıńda basshıń joq, keynińde qosshıń, Qaysı jurttan shıqtıń bunsha muńayıp? («Edige» d|stanı).
Alısına xat jollap, jaqınına at jollaw–xabarın jetkeriw. Var:
Alıstan at jollap, ya xat jollap. -Alıstan at jollap, ya xat jollap shaqırǵanda, keler-kelmesiń gúmana. Seni t|ǵdir aydap kelgen shıǵar. (Ó.Aytjanov «Aydana» povesti).
Alısta júrse kisnesken, jaqında júrse tislesken-kelise almaytuǵın, basları pispeytuǵın. -Alısta júrse kisnesip, jaqında
8
júrse tislesip alatuǵın jılqı minezlileri bar d|! (K.Karimov
«Aǵabiy»).
Allanıń názerinde, baxıttıń bazarında (bolǵaysız)–tilek, p|tiya. Var: Baxıttıń bazarında, allanıń názerinde (bolǵaysız).
Allatala jol berse, áwliyeler qol berse - jolı bolsa, kelisip ketse. -Allatala jol berse, |wliyeler qol berse, Sol qalaǵa barayın. («Edige» d|stanı).
Alma pis, awzıma tús (dep otırıw)-jalqaw, xosh jaqpas.
–Sen bolsań «Alma pis, awzıma tús» -dep jatasań. (A.Begimov «Balıqshınıń qızı» romanı).
Almaytuǵın jawı, shıqpaytuǵın tawı (joq) –batır, qolınan keliw. -Tórt–bes aydan beri g|p penen almaytuǵın jawıń, shıqpaytuǵın tawıń joq. (M.Nızanov Tańlamalı shıǵarmalarınıń
III tom).
Altı alasım (joq), bes beresim (joq)–hesh bir qatnası joq, baylanısı, jaqınlıǵı joq. ...seniń solardıń hesh qaysısına altı alasıń, bes beresiń joq, sen tek |dalat t|repdarısań. (H.Ótemuratova «Tumaris» romanı).
Amanlıq joq, esenlik joq–hal-ahwal soraspay, birden, tosattan. Var: Amanlıq, esenlik joq. - Jıynalıs tawsılmay turıp esikten atlıǵıp kirip amanlıq, esenlik joq, baqıra ketti. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem…»).Var: Sálem joq, álem joq.
Ana qulaǵınan kirip, mına qulaǵınan shıǵıw - aytılǵan gápti itibarsızlıq penen tıńlaw, dıqqat bólmew, esinde qalmaw.
H|, men saǵan aytsam, tap usı waqıttaǵı maǵan usap, kúyippisip, qırıq qattay qabat-qabat bolıp qatlanıp atırǵan sırlarıńdı, |rmanlarıńdı oǵan aqtarǵanda ana qulaǵınan kirip, mına qulaǵınan shıǵıp ketip attı! (A.S.) Var: Bir qulaǵınan kirip, bir qulaǵınan shıǵıw; Bir qulaǵınan kirip, ekinshi qulaǵınan shıǵıw.
9
Ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlaw–anıǵına jetiw tıńlaw, jaqsılap túsinip alıw, sabır etiw. -Ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlap, sonnan ózi barsa m|seleni bir jaqlı qılıp qaytadı. (K. Karimov. «Aǵabiy» romanı). -Ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlaǵan, Top tarqaǵan sońǵı dana ne d|rkar. (M. Jumanazarova. «Ketpek ushın kelgenmen» toplamı). -H|y balam, Atanazar, abayla, ańǵısın ańla, tıńǵısın tıńlap kór. (G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 107-bet). -R|metulla: -Usı deymen-aw, Vladimir aǵa, birden samosvaldan beton awdarǵanday etseń bolmaydı, |wel ańǵısın ańlap, tınǵısın tıńlap, óyer-búyerin qasıp degendey...
(K.Raxmanov «Payǵambar jasındaǵı kúyew» draması). Var: Ańǵısın ańlamaw, tıńǵısın tıńlamaw - Ańǵısın ańǵarmastan tóte etip,Tıńǵısın tıńlamastan, Óte ketip. (Sh.Ayapov «Lirika»).
Aq degeni alǵıs, qara degeni ǵarǵıs bolıw-aytqanı bolatuǵın. – Axun, jası toqsannan ótken m|pilik, Eshmuxammed axun emes-taǵı, endi «aq degeni alǵıs, qara degeni ǵarǵıs» bolatuǵın ullı bir húkimdarǵa aylanıp baratır. (Q.Matmuratov «Terbenbes» romanı).
Aq dese aq, qara dese qara (dew)-tákabbir, óktem, qaytpas qara. -Awa d|, basshı aq dese aq, qara dese qara dew kerek eken-aw. Qarap jibershi S|ke, meniń iship otırǵan sh|ynegim aq pa, ala ma?-degen eken. (M.Nızanov).
Aq juwıp, aq taraw–álpeshlew, ǵamxorlıq etiw, mehr beriw.
–Sonsha miynetler menen aq juwıp, aq tarap ósirgen perzentiniń bunday awhalǵa túskenin kórgennen, sol jaqlarda ólip qalǵanı jaqsı edi. (Sh.Usnatdinov «Sońǵı ańshı»); -Q|nekey, usı waqıtta qasımda bolǵanıńda, aq juwıp, aq tarap uzatqan bolar edim. (Sh.Usnatdinov «Shayırdıń jaslıǵı»). – Qızıń ketken, baǵı janǵay ilayım, Aq juwıp, aq tarap kútken húr ayıń…. (G.D|wletova «Tumar qız» Qosıqlar h|m poemalar).
10
Aq juwıp, arıw kepinlew-jerlew. -Sultan súyegin qorlamas degen, óz inim eken, aq juwıp, arıw kepinlep qolımnan qoyıp qaytayın, dep Er Sultannıń ólgen jerine kelip qarasa, mennen soń dúnyaǵa batır kelmegey, dep ornınan turıp ketip qalıptı. («Qurbanbek batır» d|stanı).
Aq nayzanıń ushı menen, aq bilektiń kúshi menen-bar kúshim menen. -Aq nayzanıń ushı menen, aq bilektiń kúshi menen, Aqshaxanday xanıńnıń, Taxtın zindan qılaman. («Qoblan» d|stanı).
Aq shashlı, sarı tisli - ǵarrı adam, qartayǵan, jası úlken, kóp jasaǵan. –Onıń aytqanı sol kisi edi-ǵo, aq shashlı, sarı tisli. (M.Nızanov «Sen kúymeseń, men kúymesem…»).
Aqılı altıǵa, oyı onǵa bóliniw–oylanıp-oylanıp bir sheshimge kele almaw. -Tumaristiń aqılı altıǵa, oyı onǵa bólinip ketti. (H. Ótemuratova «Tumaris» romanı). Var: aqılı altı bólek bolıw. -Aqılım altı bólek bolıp tur. (G.Esemuratova “Ana sezimi” povesti).
Aqılı hayran, kókiregi wayran-qattı qapa bolıp, jol taba almay qalıw. -Lekin, sonsha baylıq tabılmasa, qazannıń qaqpaǵı jabıwlı kúyinde qala bererme eken? Bilmeydi. Aqılı hayran, kókiregi wayran. (K.Raxmanov).
Aqsaqtıń aqırına, soqırdıń sońına baǵıw–sabır etiw, shıdam beriw, aqırın oylaw, oylanıw. –B|lkim qatlanbassań, aqsaqtıń aqırına, soqırdıń sońına baǵayınshı. (Sh.Seytov «Xalqabad» romanı). - Aldın bir n|rseni jorıwdı namaqul kórip, aqsaqtıń aqırına, soqırdıń sońına baqtı. (M.Nızanov «Dushpan»). Var: soqırdıń sońına baǵıw. -Sol ushın soqırdıń sońına baǵıp, sabırlılıq saqlaǵan maqul. (A.Atajanov «Jat jurtqa japa shekken adam»). -«Soqırdıń sońına baq» degen g|p bar, Keleshek kúnińnen bolǵıl úmitdar. (T.M|tmuratov «Qaraqalpaqtıń nesi
11