Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler sózligi

boldı, tar jol tayǵaq keshiwler, Qubla búgin kórseńiz tórt tamanı, Qundız bórik, qamqa tonlı, Qarataw. (G.Dáwletova).

Var: Tórt jaǵıń qubla; tórt tárepi qubla. –Ul kórgende quwanar xalqım, Tórt tárepim qubla boldı dep, Ulım-narım, jalǵasım, dańqım, Áwladlarım jáne toldı dep. (A.Óteniyazova). –Oho, usı jurtlardıń tórt tárepiń qubla bolıp ayı ońınan tuwa qaladı-ay,-dedi jańaǵı jigit qolın súlgi menen sıpırıp atırıp.

(E.Ermanov.).

Tórt túligi say- bay, qurǵın. –Bir zamanda Uzaq degen bay bolıp, Ótken edi tórt túligi say bolıp, Qamshı tawlap, adam awlap, el jawlap, Oǵan hesh kim kelmeptimis tay bolıp (I.Yusupov). –Inilerim óz kúnine saw bolǵay, Ósip ónip arqa súyer taw bolǵay, Baǵɪm janɪp ózgerse de órisim, Tilekshimen tórt túligi say bolǵay, Ιrazɪ bolɪń, Gúlash qɪzdan, anajan. (G.Dawletova.). –Qara tawdı jaylaǵan, Toǵız túlik mal aydaǵan, Mıńnan tulpar baylaǵan, Laqabım xalıqtı jaylaǵan, Men ataqlı bay edim, tórt túligim say edim. (Qaraqalpaq folklorı). –Jigitler bar úyin dúzin jay etken, Omırawlap tórt túligin say etken, Tikken nálin nárwan etken baǵmanday, Qara qızdı aymalaǵan ay etken. (G.Dáwletova).

Tórt túlik- dúnya mal. –Tórt túligim qaplap órgen, Oypatım bay hasıl jerge, Aq mamıǵı kózge súrme, Paxta degen bir egin bar. (I.Yusupov.). –Jaylaw gúllep, jańa kanallar barıp, Kók egis ırǵalıp, kól suwlandırıp, Aydınında toralaǵaz qondırıp, Tórt túlik mal qaplap órgen jerlerde. (I.Yusupov). Var: Mıń túlik. – Qaraqalpaqlardıń ata-babası jılım tartıp, asaw Aral ortasındaǵı Barsakelmeske barıp kelgen, Xazar teńizinen balıq awlamaǵanı menen, onıń jaǵalawlarına shekem neshshe mıń túlik malların, súriw-súriw qoyların jayǵan, tábiyat qolaysız

63

kelgen qıyın-qıstawlı kúnlerde xalqımızdı Araldıń aq marqası menen ashlıqtan qutqarǵan. (A.Sultanov. «Dóhmet»).

Tórt uyıqlasa túsine enbegen-nárse kórmegen, biytanıs. –

Qara dawım qara bulttı úrlegen, Qulaq esitpegen, kózler kórmegen, Tórt uyıqlasa túsimizge enbegen, Kózime bir ájep zaman kóriner. (I.Yusupov).

Tútini bir jerden shıǵıw-tatıwlıq, birlesiw, awızbirshilik.

Ú

Úsh eli- azǵana. -Ústińe dushpan kelgende, Oq atısıp kór dedi. Ya úsh eli, ya eki eli kem kelse, Edige bóleń sol dedi. («Edige» dástanı). Var: Eki eli.

Úsh qoy bir som bolıw-báribir, parqı joq. –Oǵan úsh qoy bir som, dárya tassa tobıǵına kelmeydi. (x.a).

Úsh uyıqlaǵanda túsine enbew-oylamaǵan, qıyalına da kelmegen, kórmegen. –Úsh uyıqlaǵanda bunday xabar túsine enbep edi onıń! (M.Nızanov). Var: On uyıqlaǵanda túsine enbew. –Sebebi, ózliginen bunday kiyim alıp kiyiw on uyıqlaǵanda túsine enbes edi. (M.Nızanov). Var: Mıń uyqılaǵanda túsinde kórmegen. -Seni aldımızda júrer desek, húkimet xızmet babında, mıń uyqılaǵanda túsimizde kórmegen, Aral teńiziniń boyındaǵı Moynaq degen sháhárgebalıqshılardıń elatına jumısqa jiberdi. (Alp Sultan).

Úsh uyıqlap turǵanda oyɪna kelmew-oylamaǵan. –Qálbimde biydawa árman daǵɪ bar, Kewil qusɪm sayrar sulɪw baǵɪ bar,

úsh uyıqlap turǵanda oyǵa keler me, Sezgenim allaǵa maqul jaǵɪ bar. (G. Dáwletova).

64

Úshten birin bilmew-azǵana bolsa da bilmew. –Seniń bilgenińniń úshten birin bilmeytuǵın adamlar áste-áste basqarmalarǵa, trestlerge barıp may kemik orınlardı iyelep atır. (E. Ermanov).

H

Hár iyninde bir adam otırǵanday-iri deneli, gewdeli. –

Hár iyninde bir adam otırǵanday iri deneli azıraq ózbekshe qosıńqırap sóyleytuǵın ósik qaslı kisi eken. (M.Nızanov). Var:

Eki iyninde eki adam otırǵanday.

65

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Monografiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan»

2020-jıl.

2.Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sózligi. Nókis. 2020.

3.Айназарова Г. Фразеологизм қурамында бир ҳәм еки санлық сөзлериниң жумсалыўы.// Ҳәзирги филология илиминиң әҳмийетли мәселелери. -Б.

28-31.

4.Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикoлогия. Нөкис: Билим, 1994.

5.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги санлықлар.

Нөкис, 1976.

6.Бекбергенов А.Фразеологиялық сөз дизбеклериндеги санлықлар. //ӨзИАҚҚ филиалы Хабаршысы, Нөкис, 1968, №3.

7.Бекбергенов А.Қарақалпақ тилиндеги санлықлардың cакраменталь мәнилери. //Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер. Нөкис, 1971.

8.Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985.

9.Пахратдинов Қ, Бекниязов Қ. Қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлер сөзлиги. Нөкис: Билим, 2018.

10.Пирниязова А.Қарақалпақ тили фразеологиялық системасы ҳәм оның стилистикалық имканиятлары. (Монография). -Нѳкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы.

2020-жыл.

66

11. Юсупова Б.Т. «Бир» санлығының фразеологизмлерде жумсалыўы. // Қарақалпақ тили фразеологиясының актуаль мәселелери. Нөкис «Қарақалпақстан» баспасы, 2011.

67