Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler sózligi

Bir qısım bolıw. 1. qorqıw. 2. uyalıw, qısınıw. –Xiywaǵa kelgenshe de, kelgen soń da, xan shabarmanınıń ólimi ushın Aydostıń tutıp beriwinen qáwiplenip, bir qısım bolıp Qabıldıń boyı jep-jeńil bola qoydı. (T.Qayıpbergenov).

Bir qısım-azǵana, azǵantay, kishkene. –Qıpsha belin qızıl túrme menen bir qısım qılıp buwǵan, ayday júzli, qasları qálem, oq kirpikli bul sulıw qaraqalpaqlardan eń birinshi xan máhremi bolıp házir biy dárejesine túsken ǵarrı Esengeldiniń qızı Qumar sulıw edi. (T.Qayıpbergenov). –Bul dúnya yalǵanshı emes shınında, «Nápsińdi tıy» dep aytqan-ǵoy burında. Bir qısım topıraqqa tolǵan sońında, Ash kózlik adamnıń kózinde bardı. (I.Yusupov). –Bala qorjındaǵı bir qısımday kúldi alıp, bir dem saladı. (Qaraqalpaq xalıq ertekleri. «Nanbaydıń balası»).

Bir uwıs-azǵantay. –Qız arpanı diywananıń qabına salayın dep atırǵanda bir uwıs arpa jerge tógilip qaladı. («Qaraqalpaq xalıq ertekleri»).

Bir qızarıp, bir bozarıw-uyalıw, qısınıw, tartınıw. –Ań-tań bolǵan Annabay bir qızarıp, bir bozarıp, jırtıq kóylegin sheshe basladı. (I.Yusupov). Var: Bir bozarıp, bir qızarıw.

Bir qolım urı, bir qolım tuwrı- ebin tawıp. –Qánekey, qaytıp keleǵoysańız «bir qolım urı, bir qolım tuwrı» degendey, qashıp-pushıp qol-qabısımdı tiygizer edim... (Sh.Usnatdinov).

Bir qos sharshı-hayallardıń bas kiyimi, oramal. –Kelse aǵası qannan qápersiz basına bir qos sharshını jiyeklep tartıp alıp kitap oqıp otır edi. (M.Nızanov).

Bir qushaq-qoldı jayǵandaǵı eki qoldıń aralıǵındaǵı uzınlıq. –

Al sheshe qızdıń porrıqtay appaq júzin, kúlimlegen qumay kózin, bárhá jadırap júretuǵın ashıq minezin, sın-sımbatın,

23

ásirese bóksesine túsken bir qushaq qolań shashın kórgenińde nashar basıń menen ashıq bolıp qalasań. (Sh.Usnatdinov).

Bir qursaqta jatısqan, bir emshekti emisken- tuwısqan adam. –Bir qursaqta jatısqan, bir emshekti emisken-Úkem. (X.Dáwletnazarov).

Bir qulaǵınan kirip, ekinshi qulaǵınan shıǵıw-esinde qalmaw, aytılǵan (esitken) gáp yadında turmaw. –Sonlıqtan onıń aytqan sózleri sol waqıttıń ózinde mına qulaǵınan kirip, ana qulaǵınan shıǵıp ketip turdı. (M.Nızanov). Var: Bir qulaǵınan kirip, bir qulaǵınan shıǵıw.

Bir sazdıń bózi-uqsas, bári birdey. –Áy, bilemen-aw ilimpazlardan awıstırıp bizlerge sın aytqızar deyseńbe? Olardıń bári bir sazdıń bózi ǵoy. (M.Jumanazarova).

Bir shayım-azǵana, bir simirip ishkendey. –Shımbergen maǵan bir shayım gójeni de múnásip kórmedi-aw. (M.Nızanov). -Bir shayım asqatıqsız bolsa da bir shayım jarma iship ketsem de payda, qoy, otırayın. (Q.Mátmuratov).

Bir shaynam eti bolmaw-arıq, azǵın. –Jaǵı quwsıyıp, kózleri shúńireyip, ishi sırnayday, bir shaynam eti qalmaǵan. (Ó.Ótewliev).

Bir shuqım-az, azǵana. –Oshaq basında tórtewi bir shuqım bolıp qalǵan edi. (M.Nızanov). –Basımdaǵı dáwletimseń taymaǵan. Men,-qolıńda shır aylanǵan urshıǵıń, Keń dalańdı kórgendeymen aynadan, Ózge elde palaw jesem bir shuqım. (K.Raxmanov). –Shawlıq-quwlıq kórip, onıń alaqanınan bir shuqım sarımay salıp, jalawdı da árman etedi. (U.Pirjanov).

24

Bir shıraǵı óship, qırq shıraǵı janıw-ózin baxıtlı seziw, baxıtlı kúnleri keliwi. –Ǵánim sebep bir shıraǵım óshse de, Qırq shıraǵım janar edi sen barda. (G.Nurlepesova).

Bir shılım-azǵana, azǵantay. –Keshe iyis shıǵarayın dep qarasam, úyde bir shılım un qalmaptı. (M.Nızanov).

Bir shımtım-az, azǵantay. –Jeti úyden bir shımtımnan un jıynap, suwǵa bılǵap, basına arqasına, qarnına, alaqanına jaǵıp, iytke jalat. (Á.Shamuratov). Var: Bir shımshım.

Bir shıbıq penen aydaw-aytqanına júrgiziw, aytqanın qıldırıw. –Erjan-Húrmetli nachalnik Kazarov sonday ótkir adam, Chimbay uezdiniń 250 mıń xalqın qolında uslap otıradı, xalıqtıń bárin bir shıbıq penen aydaydı. (Q.Áwezov). –Ele Jampıq sizlerdi basqarıp bir shıbıq penen aydaydı. (S.Bahadırova).

Bir shoqıp, eki qaraw-abaylı bolıw, saq bolıw. –Eger bul nashar menen uzaǵına qoslas bolsań bir shoqıp, eki qarap, ańlısıp jasamasań bolar edi deymen dá...á! (G.Esemuratova).

Bir saǵadan suw ishken-jaqın, awıllas. –Biz baxıtlı, suw ishsek bir saǵadan, Siz, Turǵanbay hám tuwısqan aǵadan, Órnek alıp ersek deyip izlerge, Aytıp turman haq niyette aǵajan. (A. Erejepov.). Sinonimi: Awıl aralas, qoy qoralas.

Bir salım duz-1. az., 2. heshnárse joq. –Olarǵa qız túwe, bir salım duz joq (M.Nızanov).

Bir sóz artıq, bir sóz kemis bolɪw- aytqan gápi jaqpay qalıw, artıqsha sóz aytıp qoymaw. –Bir sóz artiq bir sóz kemis bolmaǵay, Tuwɪlǵan jer táriyiplewim dɪm qɪyɪn. (K.Raxmanov).

25

Bir sózli-márt, wádeli, aytqanınan qaytpaytuǵın, sózinde turatuǵın. –Esińde bolsın, biz biletuǵńn álemde Aydos biyden diyanatlı bir sózli, beti qarasa, taw qulatatuǵın kúshli adam joq. (T.Qayıpbergenov). –Sóz salǵanǵa erip kete bermeymen, Mende kewliń barın anıq bilmeymen, Er jigit bir sózli bolsa eken deymen, Bizdi shın súygenniń baxtı bolama. (A.Óteniyazova).

Bir súyem-az, dım qısqa. –Bir qasıq qanımnan keshiń xan iyem, Bir basqa bir ólim bergen jan iyem, Kestim dardı sóz qalsın dep izimde, Eki dúnya arası tar bir súyem, Sóz júyesin tapqan eken Shaxaman (G.Dáwletova). –Qol silteyin desem oǵan janım hám birge ketejaq, Janıp turǵan otlarınan júzimde qanım qalmadı, Qashqın menen saǵınıshlarım júy-júyimnen sótejaq, Jer betinde onnan qalı bir súyem jer hám qalmadı. (N.Tóreshova).

Bir taban jaqın–júdá jaqın. –Bunday adamdı aramızdan alaslawımız kerek, ózi de araqqa bir taban jaqın dep qoydı ol (K.Raxmanov «Payǵambar jasındaǵı kúyew» dramasɩ). – Bul Názigúldiń kúyewi, Ábdikerim gewildek edi, ol qostamǵalılardıń ishinde Qállibekke bir taban jaqın, úsh tórt ataǵa kelgen Aymurzanıń balası. (A.Begimov).

Bir tartım-az, azǵantay. –Gúman sabaqların usınbań maǵan, Bir tartım tigiske jetpey úzildi. (A.Qosımbetova).

Bir talay-júdá kóp, ádewir. –Aytıń qáne, isler qalay, hal qalay? Kórmegeni jıllar ótti bir talay? (I.Yusupov).

Bir tawıp, bir tappay-jetispewshilik. –Sonlıqtan ol bir tawıp, bir tappay kámbaǵallıqta kún keshirgen. (M.Nızanov). Var: Bir tawsa, bir tappay.

26

Bir tán, bir jan-birge, birgelikte, birlesip, awızbirshilikli. –

Bir tán, bir jan bázim qurasań, Janınıń ishinde turasań. Qoldan ketse basıń urasań, Kóshiń awır anań bolmasa. (G.Dáwletova). Var: Bir tániw, bir jan. –Teńiz eteginde sıbaylas qonǵan, Bul xalıqlarda tek bir maqset bar edi! Biyǵárez el bolıp, bir tániwbir jan, Darqan jasaw ushın umtılar edi. (I.Yusupov).

Bir tapqanı bir tapqanına jetpew-jetispewshilik, jarlılıq. –Bir tapqanı bir tapqanına jetpeydi. (K.Raxmanov). –Bir tapqanım bir tapqanıma jetpeydi, kózimniń astına alıp, úylenermen,-dep júrgen qızımdı pálenshe baydıń balası qalıń tólep, toqallıqqa aldı, ishim tolı dárt, ne keńes beresiz? (K.Karimov. «Aǵabiy. IV. Qısıwmet». 133-bet). Var: Bir tapqanı bir tapqanına quralmaw. –Shalɪqlap maqsetli jerge bara almay, Qatar-qurbɪ menen dáwran súre almay, Bir tapqanɪm bir tapqanǵa quralmay, Bes tabaqtan aspay sol jɪl qɪrmanɪm. (Kúnxoja). – Báriniń de bir tapqanı bir tapqanına jetken joq. (K.Sultanov).

Sinonimi: Bir kún toq otırsa, eki kún ash otırıw. -Bir kún toq otırsa, eki kún ash otıratuǵın sol turmısına da qayıl edi.

(A. Abdiev).

Bir tırnaq-perzent. –Jası ádewirge barǵansha perzent kórmegen bir hayal Allataladan bir tırnaq ber dep, meni de basqa hayallarday baxıtlı ana dárejesine jetkergeyseń, dep kúni-tún tilek tiley beredi. (G.Esemuratova). –Bir tırnaqtıń joǵınan, Qara duman ǵay edim. (Qaraqalpaq folklorı). – Ástapiralla! Jurt bir tırnaqqa zar. Bunıki nesi-áy! (263-bet).

Bir tırnaqqa zar bolıw- perzentsizlik. –Usınday náresteni bir tırnaqqa zar bolǵanlarǵa berse bolmaspedi?! (G.Zaytova).

27

–Balań xalɩqtɩń xızmetine jarasa, quwan, qudaģay. Bir tɩrnaqqa zar bolɩp otɩrģanlar da az emes. (K.Raxmanov).

Bir tislem nanǵa zar bolıw-asharshılıqta qalıw, jewge nan tabalmaw. –Qáwimlesler ózleri qanshelli ash, balaları bir tislem nanǵa zar bolıp otırǵanına qaramastan, biydaydan bir danasın alıwdı qıyallarına keltirmegen edi. (K.Karimov).

Bir tiyin-paydasız, báribir. –Áne, ayttım saǵan, seniń haqıyqatshıl, hadal bolǵanıń adamlar ushın bir tiyin. (A.Sultanov). Var: Bir pul. –Shazadaǵa biraq, ashıwlanbadı. Oǵan ashıwlanǵanınıń bir pul ekenin sezdi (M.Nızanov).

Bir pulǵa almaw-heshtemege turmaytuǵın, qádirsiz. –Lekin, anıq alıp ketkisi kelse, hámme dáliyliń bir pulǵa almaydı. (M.Nızanov). –...biraq onıń bul ózgerisleri Gúljamal ushın bir pul edi, bul tek ǵana Tanyaǵa qádirli edi. (S.Bahadırova).

Bir tóbe-ayrıqsha, ózgeshe. –Sizlerdiń barlɪǵɪńɪz bir tóbe, onɪń bir ózi bir shɪń, meniń ushɪn. (A.Abdiev).

Bir túrli-basqasha, ózgeshe, ájeptáwir. –Biraq bir túrli bolıp kettim. (U.Pirjanov).

Bir túyir-azǵana, azǵantay. –Jańarar dep edi súygi-muhabbat, Jańarmasa kerek ol bir túyir de, Bosatıp jibergen iyesi joq at, Bası batpas eken bóten úyirge. (I.Yusupov).

Bir urtlam-azǵana, azǵantay. –Bazda jalınǵanbız shayxanalarda: «Hay, shay tasıp júrgen úke, qaraǵım! Shayıńdı bere ber ataxanlarǵa, Quy bizge bir urtlam ıshqı-sharabın».

(I.Yusupov).

Bir uwıs-qoldı biriktirip turǵanda alaqan ishine sıyarlıqtay ólshem. 1) azǵana, 2) qorqıw. –Ulsha qazanǵa góshti salıp, bir uwıs duz salıp bılǵap, ottı jaǵıp qoya beripti (M.Nızanov).

28

–Hárdayım jolımız usı jerden túser eken, janımız bir uwıs bolıp, padasınan adasıp qalǵan janlıq ushırassa da zárremiz qalmas. (X.Dáwletnazarov).

Bir úydiń balalarınday - 1. jaqın, tuwısqanday. 2. awızbirshilikli. –Sebebi, teatrdıń planın toltırıwǵa arnalǵan uzaq múddetli komandirovkalar bizdi bir úydiń balalarınday ájik-gújik etip jibergen. (M.Nızanov).

Bir zaman-azǵana, azǵantay, shamalı, azǵana waqıt, máhál.

–Bir zaman burın ózi esitken qayǵılı waqıyadan, ákesiniń házir ǵana yadqa alınǵanlıǵınan shókken kewli temirshiniń bir awız xoshametinen kóterilgen jigit biyday tolı qapshıqlardı iynine qaǵıp salıp: -Saw bol temirshi aǵa dedi de kete berdi.

(K.Karimov). –Aradan bir zaman waqıt ótti. (M.Nızanov. «Ashıq bolmaǵan kim bar». 70-bet). Var: Bir zamatqa. –«O, Mitra! O, Axuramazda!» dep sıbırlawdan toqtamaǵan hayal bir zamatqa tereń dem alıp, qolları menen kól suwınan qosıwıslap ishiwge kiristi. (K. Karimov). –Bir zamanda iyshandı, Bir zamanda qıyqańdı. (A.Musaev).

Bir esabın tabıw-ilájın etiw, ebin tabıw. –Yaratqan iyesi bir esabın tawıp, óz húzirine birden shaqırtaǵoymasa tańla mahsherden burın usı waqıyanıń júz beretuǵının álleqashan moynına alıp júrip edi. (Sh.Usnatdinov. «Shayırdıń jaslıǵı»).

Biri eki bolıw-jetilisiw, bayıw. –Bala kelmesten burın zorǵa kúnin kórip otırǵan nanbay, bala keliwi menen bayıy basladı, biri eki bolıp, kún kórisi adam aytqısız jaqsaradı. («Qaraqalpaq xalıq ertekleri». Nanbaydıń balası ertegi).

Birdi eki etiw-jalǵastırıw, kóbeytiw. –Biz, usı, dúnyaǵa ne ushın keldik? Mal-múliktiń jolında juwırdıq jeldik. Birdi eki

29

etemen dep júrgende, Jaz ótip, qıstıńda jetkenin bildik. (Á.Ótepbergenov). Var: Birewin ekew etiw.

Bir-eki awız-azǵana, qısqa. –Balam kewlińe kelmesin, usı et qızıwda men saǵan bir-eki awız aqıl aytajaqpan?!-dedi. (G.Esemuratova).

Bir-eki awız sóz-azǵana, qısqa (sóz, gáp). –«Bálkim, dápterge bir-eki awız sóz jazǵan shıǵar» dep oyladı. (K. Allambergenov).

Biri alarman, biri tiyermen-turmıs qurıwǵa wádelesken. –

Biri alarman, biri tiyermen, bolıp wáde etedi. («Qaraqalpaq xalıq ertekleri». Gúlziba ertegi).

Biri eki bolmadı-jarımadı, bereket bermedi. –Onıń menen ákesi Qunnazardıń biri eki bolmadı da, Tolıbay taqıldaq sıyaqlılar salqın sayalarda mańlayına kún tiygizbey otırıp-aq, bayıǵan ústine bayıy berdi. (I.Yusupov). –Meniń ákem de diyxan edi, sońǵı jıllardaǵı suwsızlıq sebep, biri eki bolmadı.

(K. Karimov).

Birin eki, ekisin úsh qılıw-kóbeytiw, tolısıw, bayıw. –Men endi anaw-mınaw dep shubırta bermey-aq qoyayın, bir awız sóz benen aytqanda, xojayınnıń birin-eki, ekisin-úsh qılıwǵa járdemleseseń, gáptiń toq eteri onıń isenimine kireseń! (Q.Mátmuratov).

Biri ini, biri aǵası-jaqın adamlar. –«Jayılǵan, Seyilxan atababası, Haslımız bir daraq, mıńdur shaqası. Biri ini bolsa, biri aǵası» Degen sóz mánisin bilmege keldim. (T.Jumamuratov).

Bir iyninen atqarıw-bir ózi islew. –Mine, usı jumıstıń bárin Qudaynazar bir iyninen ózi atqarar edi. (M. Nızanov.).

Bir iyninen-awırmanlıqtı moynına alıw, ózin juwapker seziw. –

Usınday awır miynetke shıdamay, arǵı shetine kóz

30

jetpeytuǵın biyday atızlardı bir iyninen qol menen orǵandaǵı azaplardan dóregen nala qosıǵı. (Sh.Usnatdinov).

Birge mıńdı bersin-kóp, mol bolsın. –Birge mıńdı bersin, Jortqanda jolıń bolsın, Qıdır ata joldasıń bolsın. (pátiya. x a).

Biriń mıń bolǵay-kóp bolsın, zúrááti mol bolsın. –Tuxım taslasań biriń mıń bolǵay. (K.Karimov).

Biriń mıń bolǵır-ónip-óskeyseń, jetilise bergeyseń. –Qosıq penen jasap ótken bir ómir, Saxnanıń jasınan bir gúli edi, Xalıq alǵıslap derdi: -biriń mıń bolǵır, –Qaraqalpaqtıń dara búlbili edi. (G.Shamuratova).

Boyı bir qarıs, saqalı qırq qarıs-jası úlken, qartayǵan.

- Sıbırlınıń sińlisindey, sıpsıńnıń inisindey ses penen awlaqtaǵı jıyındaǵılar oylasıq qurıp atırǵanı attıń tóbesindey anıq, boyı bir qarıs, saqalı qırıq qarıs ǵarrı-qartańnıń kópligi de olardıń buwılǵan jótelinen de ańǵarıladı. (H. Ótemuratova. «Tumaris» romanı).

D

Dizesin bir búkpew-otırmaw, dem almaw. Var: Dizesin búkpew. –Ánjim bir adım keyin sheginedi de qaywaq enesi úlken kempirdi birpazlap bolmaǵansha dize búkpeydi. (M.Nızanov).

Dúnyaǵa bir keliw-qaytalanbas, taptıra bermeytuǵın, ájayıp. –

Bir jandırıp qosıq ayttı ma deyseń, oy-buw, dúnyaǵa bir kelgen jigit-aw, ózi de! (M.Nızanov).

G

Gápti eki ushlı etiw-isenimsiz, gúmanlı etip aytıw. –Gápti eki ushlı etpe, otaǵası, bar ma, joq pa? (K.Raxmanov).

31

Gápi bir jerden shıǵıw-wádelesiw, kelisip alıw. Var: Sózi bir jerden shıǵıw.

E

Ekewi bir gór-uqsas, birdey, dál ózi. –Ulıwı ne, jılanı ne, ekewi bir gór,-deydi Úsen pańqıldaq. (Sh.Usnatdinov).

Eki eziwi eki qulaǵında-kúliw, quwanıw. Sinonimi: Jerden jeti qoyan tapqanday, tóbesi kókke jetiw. –Bir pásten keyin qádimgi jaydarlıǵıńa salıp, eki eziwiń eki qulaǵıńda maǵan qaray shaqqan-shaqqan júre basladıń. (B.Ernazarov). Var: Eki eziwi qulaǵına jetiw; eziwi eki qulaǵında; eki eziwi jıyılmaw. –Shul waqta Mama Qırmandáliden bul juwaptı esitip, júz tillá qulaǵına tiygennen mamanıń waqtı zıyada xosh bolıp eki eziwi qulaǵına jetip, eshekti zárteń-záberteń ertlep, nasıbay shaqshaǵa nasıbaydı hám toltırıp, eshektiń beline minip alıp, qaydasań Shardaǵlı Shambilbel dep mamań shuw ketti. (Qaraqalpaq folklorı. «Góruǵlı»).

Eki kózi tórt bolıw-kútiw. –Aybekti kútip eki kózi tórt boldı. (G. Zaytova). –Tómenshik, eki kózi tórt bolıp, ya tórkinnen xabar bilmey, ya túsken elatınan teń qurbı tappay, ishi dártke tolıp júrgen bolmasın (T.Qayıpbergenov). –Suwdıń arjaǵında anası paqırdıń eki kózi tórt bolıp, sıńsıp tıpırshılap hesh jer de tura almay júr. (Á.Shamuratov).

Eki adım-júdá jaqın, alıs emes. –Ol eki adım jerge barmay-aq jalp etip bir túp teke saqalǵa qondı. (U.Pirjanov).

Eki awız sóz-azǵana sóz. –Jigitler-qızlar, dedi ol,- «kózinshe maqtaǵansha kóterip otqa sal» degen, biraq búgingidey reti kelgende eki awız sózdiń zıyatı bolmas. (E.Ermanov). Var: Eki

32