Túsindirme sózlik / Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler sózligi

Alǵı sóz

Tilimizde bir neshe sózlerden quralǵan sóz dizbekleri frazeologiyalıq sóz dizbekleri belgili orındı iyeleydi. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri pikirdi tolıq, ózine tán mánilik boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Sońǵı dáwirdegi izertlewlerde frazeologizmlerdiń ańlatatuǵın mánini izertlewge dıqqat qaratılmaqta. Frazeologizmlerdiń quramındaǵı tirek sózlerge hám ańlatılatuǵın mánini izertlew jumısları alıp barılmaqta. Frazeologizmler quramında sanlıqlar tirek sóz xızmetin atqaradı. Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler ózine tán ózgesheliklerge iye. Sanlıqlar frazeologizmler menen bir sóz hám bir neshe sózler menen dizbeklesip keliwi arqalı turaqlasıp bir máni bildiredi. Sanlıq ulıwma san mánisin yamasa predmettiń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatar tártibin bildiriwshi sóz shaqabı. Sanlıqlar tiykarınan bir mánili sózler, olarda modallıq, emocionallıq hám ekspressivlik boyawlar bolmaydı. Frazeologizmler quramında sanlıqlar waqıt, muǵdar, ólshem, kólem, uzınlıq, awırlıq h.b mánilerdi bildirip keledi. Frazeologizmler quramında óziniń san mánisi bilinip turadı sonıń menen birge san mánisinen uzaqlasıp awıspalı mánide kóbirek qollanıladı. Máselen: bir sózli, bir awız, bir qamtım, eki oylı, bes barmaqtay belgili, jeti júyresinen ótiw, jerden jeti qoyan tapqanday, tıshqan tesigi mıń teńge h.b.

Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler quramında dara sanlıqlar, quramalı sanlıqlar, jup hám tákirar sanlıqlar qollanıladı. Máselen: bir awız sóz, on ekide bir gúli ashılmaǵan, bes-altı awız sóz, kózinen bir-bir ushıw h.b.

4

Tilimizde frazeologiyalıq sóz dizbekleri ekinshi bir frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen mánilik jaqtan sinonim bolıp keledi. Bir jaǵadan bas (shıǵarıp), bir jeńnen qol shıǵarıw-birlikli bolıw, awız birshilikli bolıw, dos bolıw, birlikti saqlaw. Sinonimi: Bir jan, bir tán (bolıp)– birlikli bolıw, awız birshilikli bolıw, birlikti saqlaw. Sinonimler kórkem ádebiyatta ayrıqsha orın iyeleydi. Kórkem shıǵarmalarda birdey sózlerdi kóp qollanǵan jaǵdayda onıń kórkemliligi, tásirliligi joǵaladı. Frazeologizmler arasında da ózara mániles sinonimler ushırasadı.

Turaqlı sıpatqa iye bolǵan frazeologizmler de tildiń basqa birlikleri sıyaqlı hár qıylı variantlarda jumsalıw uqıplılıǵına iye. Variantlasıw tiykarında bir frazeologizm basqa bir frazeologizmge aylanbaydı, al bir frazeologizmge tán obraz birligi, máni birligi saqlanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı komponentlerdiń ayrımları turaqlı, al birewleri ózgermeli boladı. Komponentlerdiń ózgerip yamasa basqa bir sóz benen almasıp turıwı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń arasındaǵı ayırım komponenti ózgergeni menen mánileri birdey bolıp, qarım-qatnasta olar biri ekinshisiniń ornına jumsala beredi. Máselen, kópshilik jaǵdayda frazeologizm quramındaǵı sanlıq sózden basqa komponentlerdiń ózgeriwi arqalı leksikalıq variantlardıń júzege kelgenin kóriwimizge boladı: bir adım (atlam, qarıs) jerde, bir zamanda (maydanda), bir qálipke quyǵanday

(salǵanday), bir pul (tıyın) bolıw, eki qabat (qat), sózi (gápi) eki shıǵıw hám t.b. Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń ishinde az da bolsa sanlıqtan bolǵan komponenetiniń basqa sanlıqlar menen almasıwı arqalı leksikalıq variantlarda jumsalatuǵın túrlerin de kóriwge

5

boladı. Mısalı: aspandı bir (eki, tórt) eli ákeliw, bası ekew (altaw) emes, bir (eki, bir-eki) awız sóz, tili bir (eki) qulash hám t.b.

Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler arasındaǵı antonimlik qatnasta sanlıqlardıń xızmetiniń kúshliligin kóremiz. Máselen: Bir tapqanı, bir tapqanına jetpew (jetispewshilik) – tórt túligi say (qurǵın); Bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde (qartayıw)-on gúlinen bir gúli ashılmaǵan (jas).

Quramında sanlıqlar menen qollanılǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózleriniń qollanılıw ózgesheliklerine, sanlıqlardıń frazeologizmlerde qollanılıw uqıplılıǵına, mánilerine, atqaratuǵın xızmeti, geypara leksikagrammatikalıq hám semantikalıq ayrıqshalıqlarǵa iye. Quramı boyınsha, dúzilisi boyınsha turaqlı sıpatqa iye bul til birlikleri tilde kórkemliligi jaǵınan, ekpressivlik-emocionallıq boyawları menen, mánilik jaqtan ótkirligi menen tildiń basqa birliklerinen ayrıqshalanıp turadı.

Sózlikte ayırım sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń sinonimlerin hám variantların kórkem shıǵarmalardan mısallar tawıp berilgen.

Sózlikten kórkem ádebiyat tilin úyreniwde, frazeologiyalıq sózlikler dúziw sıyaqlı jumıslarda studentler, magistrantlar oqıtıwshılar paydalanıwı múmkin.

6

A

Adımın altı ashtırmay-tez, dárhal. –Adımın altı ashtırmay jetip aladı ǵoy (Á.Átajanov. «Jat jurtta japa shekken adam»). – Biraq, Jalǵas olardıń adımın altı ashtırmay-aq, aq kóyleklisin kók jelkeniń tusınan búrkittey búrip, uslap qaldı.

(K. Allambergenov).

Aldı bir jigit, artı bir jigit- sulıw, sın-sımbatlı, formalı, kelisken. –Jigit bolsa seniń kúyewińdey bolsın, aldı bir jigit, artı bir jigit. (x a).

Alpıs batpan awırdı arqalaǵan, Jetpis batpan júgińdi jelkelegen-quwatlı, kúshli. –Alpıs batpan awırdı arqalaǵan kúshlimen, Jetpis batpan júgińdi jelkelegen kúshlimen (S.Ámirlan).

Alpıs eki tamır, one eki múshe-pútkil dene, janı-táni. –Alpıs eki tamır, on eki múshe, Kámalıma kelip, minsem de kúshke, Sútin aqlaw-awır parız ózgeshe, Boyımda aǵıp tur qanı anamnıń. (Ú.Áshirbekov).

Aqɪlɪ altɪ bólek bolɪw-oylanɪw, aqɪlɪ lal bolɪw. –Usɪnday waqɪyalardɪń jeteginde aqɪlɪ altɪ bólek bolɪp, Shɪnargúldiń emlewxanada jatqanɪna da tórt aydɪń júzi bolɪp qaldɪ. (G.Esemuratova). Var: Oylarɪ on bólek bolɪw-oylanıw. –«Bir nárse bolǵan», degen sóz sanasɪna kelip, oylarɪ on bólek qɪlɪp jiberdi. (K.Karimov). Oyı on bólek bolıw. –Qatal hám aytqanınan qaytpaytuǵın ójet, jáne tabanlı pansionat xojayını nesi menendur onı qorqıtatuǵın, sonıń menen birge onıń ádilligin, tuwrı sózligin unatatuǵın qız onı jaqsı kóriwdi de, jaman kóriwdi de bilmey aqılı hayran, oyı on bólek bolıp júrer edi. (K.Karimov).

7

Aspan tórt eli keliw-qorqıw, uwayım-qayǵı. –Awa, ol

ókinishińe men de qosɪlaman,-dedi Arzɪw Dárigúldi quwatlap, bizde basımızǵa aspan tórt eli kelip qalmaǵansha dárpenbeytuǵɪn arqayɪnlɪq atlɪ sanamɪzǵa jabɪsɪp alǵan jawɪmɪz barɪn biykarlay almayman. (G.Esemuratova).

Aspandɩ eki eli ákeliw-qapıldırıw, qapɩltɩp taslaw. Var:

Aspandɩ tórt eli ákeliw. Aspandɩ eki eli ákele berme! Ballardɩń aldɩ kelip atɩr ģoy.( K.Raxmanov).

Aspandı tóbesine eki eli ákeliw–qapıldırıw, bir nárseni qapıltıp aytıw. –Sen bala aspandı tóbemizge eki eli ákeldińǵoy.

(K.Raxmanov).

Atadan on batpan artıq tuwǵanday-atasınan góre alǵır, bilgir. –Bellerge gúdarı belbew buwǵanday, Alla shaqasınan túspes alısqa, Atadan on batpan artıq tuwǵanday, Sultan dál jaslıǵıń, ármanıń seniń. (G.Dáwletova).

Awız bir bolıw- awızbirshilikli bolıw, tatıw bolıw, kelisimli bolıw. –Birew eńbek eter qara ter bolıp, Birew dúnya quwar, kewli kir bolıp, Bundayda kóz ekew, awız bir bolıp, Elimiz tatıwlıq mákanı bolsın. ( I.Yusupov).

Awzı bir bolmaw-birikpew, uyımlaspaw, awızbirshiligi joq. –

Sebebi, el biylegen biylerdiń awzı bir emes edi. (Q.Mátmuratov). –Dushpan ishten shalıp bizdi arbadı, Altı aǵanıń awzı bir bolmadı. (M.Jumanazarova).

Awzı bir-awızbirshilikli, tatıw, kelisimli. –Janındaǵılardıń kúlkisinen olardıń awzı bir ekenligi málim edi. (K.Karimov).

Awzınıń bir ushında-qurı, mázi aytıp qoyıw. –Tek aytıp atırdá awzınıń bir ushında. (x a).

8

Ayaǵı altı, qolı jetew bolıp-shaqqan háreket etiw, miynetkesh, juwırıp jortıp xızmet etiw. –Ayaǵı altı, qolı jetew bolıp, jelipjúgirip xızmet etsin. («Nurlı tilekler»).

Aydıń on besi qarańǵı, on besi jaqtı- birde jaqsılıq, birde jamanlıq bolıwı, jamanlıq ta jaqsılıq ta hámme waqıt bola bermew. –«Aydıń on besi qarańǵı, on besi jaqtı» deytuǵın edi, jaqtı kúnleri endi baslanıp atır. (M.Nızanov).

Azıwı altı qarıs- zorlıqshıl, jawız adam.

Á

Álemniń tórt burshı- dúnyanıń tórt tárepi, dúnyanıń barlɩq jeri. –O dúnyamızdıń qaranģɩ keleshegi ushɩn óliklerdiń tirilmey jasap atɩrǵanınan ruwxlanɩp, naqádirdan baslɩǵɩmɩz, tánhá siziń kórsetpelerińizdi basshɩlɩqqa ala otırıp, álemniń tórt burshɩn qaldırmay gezip hár kúni dozaq penen beyishimizdi svejiy ólikler menen támiyin etip atɩrman. (K.Raxmanov). Var: Dúnyanıń tórt burıshı-dúnyanıń tórt tárepi. –Ol usı quwrayshınıń jaǵımlı sesti menen kewilli shoq jasaytuǵının, bir ǵana quwray menen Franciya, Italiya, Kuba, Shveciya, Yaponiya, Amerika, Turciya, áytewir, dúnyanıń tórt burıshın aralap, bashqurt xalqın, onıń kórkem ónerin tanıtqanın hám ol xalıq olardıń quwray sestine tańlanǵanın aytıp berdi. (G.Esemuratova ).

9

B

Bası altaw emes–heshkimnen artıq emes. –Onıń menen sóylesip kórip ne, meniń basım altaw ma? (K.Raxmanov). – Bası, sá altaw emes jetew shıǵar,-degen oyǵa berildi birazdan soń Orazbaevtıń qabıllawınan kewli qara jer bolıp shıqqan Jalǵas. (K.Allambergenov).

Bası ekew bolıw-turmıs qurıw, úyleniw. –Tureke oń bolsın basıń ekew bolıptı. (T.Qayıpbergenov). Var: Bir bası eki bolıw.

Basın bir shúberek baslıǵa shatıw-úylendiriw, qız áperiw. –

Qudiyar amanlıǵı da shamalı, Elegen inim mına balanıń basın bir shúberek baslıǵa shata qoyayın dep edim, kelisigin kelistire almay atırmız. Birine barsaq kelte, birine barsaq semiz, qız degenniń de razmeri tawılmasa shataq eken.

(K.Raxmanov). Var: Basın shatıw.

Bes barmaq birdey emes-hámmesi birdey bola bermeydi, usamaydı. –Qoy, kúyinbe bes barmaǵıń birdey me, Arasında bir-eki push júrmey me?! Pútin emes tulpardıń da tuyaǵı, Izge qaytsań dushpanlarıń kúlmey me? (G.Dáwletova).

Bes barmaqtay ayan-júdá anıq, ayqın, túsinikli. –Shımbay sháháriniń barlıq jolları menen soqpaqları, dıǵırıqları menen tar kósheleri Asqar bayǵa bes barmaǵınday ayan bolıp qalǵan. (K.Karimov). –Partkom sekretarı meni qamap qoyǵanınan xabarlı, jazıqsız ekenim oǵan bes barmaqtay ayan.

(K.Karimov).

Bes barmaqtay biliw-bilgir, uqıplı, anıq biliw. –Bası gúdidey buǵalar jasırıwlı jaylawlardı bes barmaqtay bilip alǵan jup

10

tıńshı murtınan kúlip ketti (H.Ótemuratova). Var: Bes sawsaqtay biliw –Tumaris ol qopaz hayaldı bes sawsaqtay biler edi. (H.Ótemuratova).

Bes barmaǵın awzına salıw-toyımsızlıq, hámme nársege birden iyelik etkisi keliw. –Bes barmaǵıńdı birden awzıńa sala berip onsha ne edi. Var: On barmaǵın awzına tıǵıw- toyımsızlıq, hámme nársege birden iyelik etkisi keliw. –On barmaǵıńızdı awzıńızǵa tıǵa bermeń. (x a). Var: Eki qolın awzına tıǵıw.

Bes biydayıń kúydi- seniń neń ketti. –Seniń ne bes biydayıń kúydi. (x.a).

Bes biydayın quwırıw-ósek sóz, ǵıybat sóz. –Bilemiz aǵayin degen kisini, Bazda janın saǵan suwırıp berer, Qápelimde sál nársege isinip, Ǵıybat «bes biyday»ın quwırıp berer.

(I.Yusupov).

Bes beter-júdá, oǵada, dım. –Olar kelerinde qanday kewilli kelgen bolsa, keterinde onnan da bes beter quwanıshlı ǵawırlasadı: aldılarında áwdiyisken, árwanalar, jelinleri jer sızǵan, bir ózi on janı bar shańaraqtı aǵarǵannan ǵarqálleziy etetuǵın nebir saranaw sıyırlar, juldızdı gózlegen bedew atlar, hasıl júnli qoy-eshkiler, moynına qarǵı baylanǵan tazı iytler. (A. Sadıqov) –Men bul máselede sizlerden bes beter juwapkermen. (M.Nızanov).

Bes kelip, altı qaytıp-oylanıp ne islerin bilmew, egleniw. –

Kishem biyshara bes kelip, altı qaytıp úyden shıǵaralmay júr.

(G.Esemuratova).

Bes ketiw-qayıl qalıw. –Eki jastıń aytısına besh kettim, Aytıslardıń kókesin kórsettiń, Molla dedi sawǵa dedi aqırı, Til tazalıǵın saqlawdı da eskerttiń (Qaraqalpaq aytısı telegram

11

gruppasınan). Var: Bes ketiw. –Búgin bayram báne menen kúlistik, Ishek úzdi házillerge bes ketip, Al sońınan serriyisti jigitler, Ásker forma qızlarına es ketip. (Qaraqalpaq aytısı telegram gruppasınan).

Bes kún dúnya–qısqa ómir. –Hárkim óz peylinen, jaqsı hám jaman, Bendesine bolar, bes kún dúnya sın. Shaynaǵanıń menen jutpaǵıń gúman, Quday bergen ırısqısın qırıqpasın.

(G.Shamuratova). Var: Bes kún ómir-Neshik kesher edi dúnyanıń halı? Bes kún ómir súrgenińniń ózinde, Astankesten etip atır dúnyanı... (I.Yusupov). Var: Bes kúnde. – Otırsań da sán-saltanat kóshkinde, Jaslıq dáwran óter eken bes kúnde, Búytip, jalınbaǵan edim heshkimge. Úyińdi ash, bir keshe miyman bolayın, Qáddi boylarıńa qurban bolayın!

(I.Yusupov). Var: Bes kúnlik ómir. –Sherlerim shor basqan, qoyıppan qatlap, Bas alıp kóksimnen shıqpasın atlap, Táselle beremen, bes kún ómirde, Kemisin dúnyanıń kim ketken taqlap (G.Dáwletova). –Besh kún yalǵanshıda oynap kúlmege. (A.Musaev). –Meyli, taǵne qılmań, mırzalar bizge, Ilajı bolar bul yalǵanshı bes kúnniń, Bassınbań, bizde de házirgi kúnde, «Biznesmenler» qoyın baqpas heshkimniń. (I.Yusupov).

Bes kúnim xosh kúnim-waqtı xosh, kewili xosh. –Sonıń ushın, bes kúnim, xosh kúnim dep, waqtıńdı xosh et, teatrlarǵa bar, kino kór. (M. Nızanov).

Bes kúnlik miyman-qısqa ómirde qonaq bolıp jasaw degen mánide. –Tájim jora, bul dúnyaǵa bes kúnlik miyman eken,- dedi bir waqɪtta únsizlikti buzɪp Qayratdin ata gáptiń ushlɪǵɪn shɪǵarmaqshɪ bolɪp. (A.Abdiev).

Bes-altı awız orsaqı sóz-azǵana, qısqa házil shını aralas kúlkili sóz. –Kel jigitler, gápti onsha sozbayın, Bir qazanǵa

12