XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı
.pdf
|
|
|
|
|
úǵ |
|
|
|
|
|
Búlginshilik penen júrgen dúnyada.á |
|
|
|
|||
Usı |
faktlarǵa |
súyene |
otırıp, XIX ásirdegi |
qaraqalpaq |
||||
poeziyasında |
e ski |
parsı, |
túrkiy tillerdegi |
jazba |
shejire |
|||
dástúrleriniń hám milliy folklorlıq shejire dástúrleriniń |
||||||||
sintezinen kelip shıqqan jańa shejire janrı payda boldı dep |
||||||||
aytıwǵa boladı. |
|
|
|
|
|
|||
XIX ásirdegi qaraqalpaq jazba ádebiyatında eń kúshli rawajlanǵan |
||||||||
janrlardıń |
biri |
- bul qosıqlar. Dáslep qosıq |
degen |
atamaǵa |
||||
terminologiyalıq jaqtan tallaw jasawımız kerek boladı. Qosıqtıń |
||||||||
sózlik |
mánisi |
«qosıw» sózinen kelip shıǵıp, qosıp aytıw, yaǵnıy |
||||||
sazǵa, |
namaǵa |
qosıp |
aytıw degendi bildiredi. Qosıqtıń |
tiykarın, |
||||
tariyxın úyrengen alımlar onıń termin retinde túrkiy xalıqlardıń kórkem sóz ónerinde kútá e rte dáwirlerden beri qollanılatuǵının,
atap aytqanda Maxmud Qashǵariydıń «Devonu luǵatit turk», Yusuf Xas
Xajiptiń «Qutadǵu bilik» shıǵarmalarında tikkeley qÓshqǵ yamasa qqsh,q formalarında ushırasatuǵının aytadı.ǵ
Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termininiń qollanılıw
ózgesheligi bar. Ózbek ádebiyatında qwsh,q - bul nama menen muzıkǵa qosıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al sheA! muzıkalıq ásbaplardan,
namadan ǵárezsiz ritmik tekst. Al qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termini menen muzıkaǵa qosıp aytılatuǵın shıǵarmanı da, muzıkadan ǵárezsiz shıǵarmanı da túsinedi. Qaraqalpaq qosıǵınıń
terminologiyalıq anıqlamasın N.Dáwqaraev tómendegishe beredi:
«Jazba poeziya jarıqqa shıqqanǵa shekem namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyanıń mayda lirikalıq shıǵarmaların qaraqalpaq tilinde qosıq
dep ataǵan. Xalıq túsiniginde qosıq degen sózden shıǵarmanı da, sol shıǵarmanı aytatuǵın namanı da ańlaydı. Házirgi waqıtta tek namaǵa
á Ótesh shayır. Nókis, |
«Qaraqalpaqstan», 1978, 93-bet. |
|
ǵ Razzakov X., Mirzoev T., Sobirov O., Imomov K. ?zbek xalq oǵzaki ijodi. Toshkent, |
«?qituvchi», |
|
1980, 75-bet. |
|
|
úq
salıp aytıw ushın e mes, poeziyalıq shıǵarmalardıń barlıǵın qosıq dep atap ketti″.á Qaraqalpaq qosıǵı tuwralı N. Dáwqaraevtıń e rtede bergen anıqlaması e le gónergen joq, kerisinshe, XX ásirdiń sońǵı
50-90-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń hám ádebiyattanıw
iliminiń mol tájiriybeleri qosıqtıń |
terminologyalıq mánisin |
taǵı da tolıqtırdı, ádebiy termin |
sıpatında qáliplestirdi, |
tastıyıqladı. Solay e tip, házirgi qaraqalpaq kórkem ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde qosıq degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı e mes, al ulıwma adamnıń ishki sezimlerin, kewil tuyǵıların, ruwxıy jaǵdayların
beretuǵın hám taqmaqlap aytılatuǵın lirikalıq shıǵarmalardı da
túsinedi. Demek, qosıq penen lirika atamaları bir mánisti bildiretuǵın sinonim terminler bolıp qaldı. Qaraqalpaq
ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde ishki sezimlerdi beretuǵın túrli lirikalıq formalar: ǵázzel, muxammes, rubayı, Evropa poeziyasınan kirgen sonetler, oktavalar, verlibrler hám t.b. qosıq yamasa lirika dep atala beredi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik shayırları ádebiy túsinikler
boyınsha arnawlı ádebiy risalalar (traktatlar) jazbaǵan, olardıń
janrlıq atamalardı qollanıwı kórkem ámeliy tájiriybeniń
barısında evolyuсiyalıq jollar menen qáliplesken. Olardıń
poeziyalıq shıǵarmalarına ser salıp |
qarasaq, qosıq termininiń |
jiyi qollanǵanın kóremiz. Olar adamnıń ishki sezimlerin, ruwxıy |
|
jaǵdayların beretuǵın kishi kólemli |
poeziyalıq shıǵarmalardı |
qosıq dep júrgizedi. Bul bir jaǵınan XIV-XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw-shayırlarınıń kishi kólemdegi poeziyalıq shıǵarmaları bolǵan termeler hám tolǵawlardıń kórkem sóz ónerinde ústemlik (gegemonlıq) qásiyetlerin joǵaltıp, jańa janrlıq qubılıslarǵa, yaǵnıy qosıqlarǵa awısqanın kórsetedi. Olar e ndi
á Dáwqaraev N. shımalarınıń tolıq jıynaǵı. 2-tom. Nókis, 1977, 128-bet.
úń
burınǵıday góne jır úlgisinde e mes, jańasha qosıq úlgisinde
jazıla baslaydı. Onıń mánisi: qosıqtı e ski jırlarday e tip minnetli túrde saz ásbabı menen atqarıw shárt bolmay qaladı. Onı muzıkasız awızsha aytıw múmkinshiligi tuwadı. Q.Ayımbetov óziniń «Qosıqshılar» degen maqalasında qaraqalpaqlarda shayırlardıń jazǵan qısqa poeziyalıq shıǵarmaların muzıkasız, awızsha yadtan aytıp beretuǵın qosıqshılar institutı qálipleskenin, olardıń jırawlar, baqsılar menen qatar xalıq arasında úlken húrmetke iye bolǵanın, qosıqshılardıń ishinen belgili shayırlar ósip shıqqanın aytadı.á Biraq qosıqshılar menen qıssaxanlardı bir dep túsiniwge bolmaydı. Qıssaxanlardıń barlıǵı molla adamlar bolıp,
olar jazba nasırıy tekstlerdi qiráát penen, yaǵnıy sol dáwirdegi kórkem oqıw qaǵıydası menen, al nazım tekstlerdi jeńil hám jaǵımlı namalarǵa salıp oqıydı. Qosıqshılar kóbinese shala sawat bolǵan yamasa pútkilley sawatsızları da bolǵan, olar qatı-qulaq, yadıkesh adamlar bolıp, qosıq tekstlerin jeńil namalarǵa salıp muzıka ásbabınıń járdemisiz yadtan atqarǵan.
Sonıń menen birge qaraqalpaq shayırlarınıń qosıqları usı jumıstıń aldıńǵı bóliminde aytıp ótkenimizdey kóbinese qıssaxanlar tárepinen jıyınlarda oqılǵan hám tıńlawshılar tárepinen sınalıp óz bahaların alǵan. Bul jaǵdaylardıń hámmesi qaraqalpaq poeziyası XIX ásirde óziniń burınǵı sinkretikalıq kórkem óner tábiyatın, tártiplerin ózgertip, muzıka ásbabınan ǵárezsiz sóz ónerine aynala baslaǵanınan dárek beredi. Basqasha aytqanda bul jaǵdaylar poeziyanıń deklamaсiyalıq lirikaǵa, yaǵnıy muzıkadan, atqarıwshıdan ǵárezsiz jeke tártipte oqılatuǵın kórkem tekstke aynalıwınıń dáslepki basqıshları e di. Bul basqıshtı rawajlanǵan ádebiyatlardıń hámmesi de ótken.
á Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. 162-bet.
úó
Ekinshi jaǵınan XIX ásirde jazba ádebiyat úlgisi menen dóregen qaraqalpaq qosıqlarınıń e le de bolsa óziniń sinkretikalıq tórkinlerinen uzaqlap kete almaǵanın kóremiz. Olar muzıka ásbabınan ǵárezsiz bolǵanı menen bári bir atqarıwshılıq óner menen bolǵan burınǵı genetikalıq baylanısların saqlap qaladı. Bul qaraqalpaq qosıqlarınıń barlıq formalıq qurılısında, xalıqqa tarqalıw usılında, basqıshlarında kórinedi. Olar házirgi zamandaǵıday deklamaсiyalıq jol menen taqmaqlap oqılmaydı, al qosıqshılar yamasa qıssaxanlar tárepinen jeńil namalarǵa salıp aytıladı yamasa oqıladı.
Solay e tip, XIX ásirdegi qaraqalpaq sóz ónerinde qosıqlar bir jaǵınan xalıq talantları tárepinen folklorlıq usılda dóretilse,
ekinshi jaǵınan shayırlar tárepinen ádebiy dástúrlerge súyengen halda jazba túrde dóretiledi. Shayırlar dóretken qosıqlar ózleriniń
ádebiy-kórkemlik qásiyetleri boyınsha sóz óneriniń lirika janrınıń talaplarına sáykes keledi. Sonıń ushın da biz qosıq termini menen
lirika terminin qatar júrgizemiz.
Qaraqalpaq klassikalıq qosıǵı yamasa lirikası oy-pikirdi, ideyalıq mazmundı, qozǵap otırǵan máseleni insanǵa tán ishki tuyǵılar, keshirmeler, sezimler, ruwxıy keypiyatlar, tolǵanıslar, kúshli emoсiyalar arqalı beredi, yaǵnıy kúyinishli hám súyinishli, muńlı, qayǵılı, kóterińki yamasa jerkenishli sezimler lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunın, ideyalıq baǵıtın belgilewde tiykarǵı faktor bolıp xızmet etedi. Usınday estetikalıq talaplarǵa, sonday-
aq tariyxıy, mádeniy sharayatlarǵa baylanıslı ádebiyat janrlıq túrlerge bólinedi, sonıń ishinde lirika da óz sheńberinde hár qıylı túrlerge jiklenedi. Bul - folklor hám jazba ádebiyattıń bir biri menen tıǵız baylanısta uzaq evolyuсiyalıq rawajlanıwınıń nátiyjesinde júzege kelgen ádebiy qubılıs. Olay bolsa XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetlerin hám túrlerge
úú
bóliniwlerin úyrengende |
bir |
tárepten |
milliy |
folklordaǵı |
|
||||||||
qosıqlardıń |
túrlerge |
|
bóliniwi |
|
menen |
tıǵız |
baylanısta |
||||||
qarastırıwımız tiyis, al e kinshi tárepten túrkiy klassikalıq |
|
||||||||||||
lirikasınıń (sheúriyatınıń) uzaq hám bay janrlıq |
dástúrlerin, |
|
|||||||||||
jolların sózsiz esapqa alıwımız kerek. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
Sóz bolıp |
otırǵan dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq |
|
||||||||||
atamalardı iyelep |
úlgermegen, biraq janrlıq atama beriwge |
jarap |
|
||||||||||
qalǵan qosıqlar toparları bar. Mısalı, muń-sher, ókinish |
|
||||||||||||
sezimlerin beretuǵın, kewil kóterińkiligin, shadlıqtı beretuǵın |
|
||||||||||||
hám t.b. qosıqlar toparları bar. Olar shayırlar tárepinen ulıwma |
|
||||||||||||
qosıq dep aytılıp, ishki túrleniwleri |
boyınsha |
atamalar |
|
||||||||||
berilmegen. Biz jumısımızdıń usı bóliminde XIX ásirdegi qaraqal- |
|
||||||||||||
paq |
qosıqların |
kórkem-estetikalıq, |
mazmunlıq |
|
qásiyetleri |
|
|||||||
boyınsha iriklep hám jámlep, olardı terminologiyalıq jaqtan |
|
||||||||||||
tártiplestiriwge |
háreket |
e |
temiz. |
Belgili |
ádebiyat |
teoretigi |
|||||||
G.N.Pospelov janrlıq atamalardıń kópshiligi ádebiy-kórkem |
|
||||||||||||
ámeliyattıń barısında stixiyalı túrde payda bolǵanın, sonlıqtan |
|
||||||||||||
kópshilik janrlıq atamalarda belgili terminologiyalıq birlik |
|
||||||||||||
yamasa prinсip joq ekenin aytadı. Biraq házirgi ádebiyattanıw ilimi |
|
||||||||||||
janrlıq qubılıslarǵa ilimiy túsinikler berip, terminologiyalıq |
|
|
|||||||||||
jaqtan tártipke salıwı kerekligin e skertedi.á |
Biz |
olardı |
konkret |
|
|||||||||
tekstler hám ilimiy-teoriyalıq jetiskenlikler tiykarında tallap, |
|
||||||||||||
terminologiyalıq |
atamalar |
beriwge |
|
háreket |
e temiz. |
Biraq |
biz |
||||||
qosıqtıń janrlıq tábiyatlarına say kelmeytuǵın e rsi atamalardı |
|
||||||||||||
oylap tawıp, olardı terminologiyalıq atama |
retinde |
belgili |
bir |
|
|||||||||
qosıqlar toparına zorlap tańıw niyetinde emespiz. Birinshi gezekte |
|
||||||||||||
biz |
shıǵarmalardıń |
estetikalıq |
qásiyetlerinen, |
mazmunlıq, |
|
||||||||
tematikalıq, formalıq belgilerinen kelip shıǵıp, jańa úylesimli |
|
|
|||||||||||
á
úw
atamalardı usınıwǵa táwekel e ttik. Atamalarǵa ilimiy máni beriw menen birge olardıń sózlik, etimologiyalıq mánislerine de itabar berip bardıq.
Mazmunı boyınsha ajıralatuǵın qosıqlar
Kórkem shıǵarma jazıwshınıń (shayırdıń) jámiyetlik-
tariyxıy, turmıslıq kóz qarasların ańlatıw ushın tiyisli kórkem
formalardı qollanıwı nátiyjesinde dóreydi. Ádebiy janrlar |
da, |
sonıń ishinde lirika janrı da tap usı tártiplerge hám talaplarǵa |
|
say qáliplesedi. Lirikanıń ádebiy túr sıpatında |
ulıwma |
qásiyetleri, onıń ishki jikleniw nızamları ulıwma teoriyalıq baǵdarda ádebiyattanıw iliminiń jetiskenlikleri tiykarında usı jumıstıń birinshi babında aytıladı. Sol bapta lirika óziniń
ulıwma estetikalıq, kórkemlik qásiyetlerin saqlap otırıp, mazmunlıq túrler hám formalar bolıp jiklenetuǵını keń tallawlar tiykarında aytılǵan edi. Bul boyınsha ádebiy janrlardıń tábiyatın, jikleniw nızamlılıqların tereń izertlegen belgili ádebiyatshılar
G.N.Pospelovtıń, L.I.Timofeevtiń, L.V. Cherneсtiń, V.E.Xalizevtiń, Izzat Sultannıń, U.Twychievtiń, R.Arzıbekovtıń, A.Hayitmetovtıń, Z.Axmetovtıń, Z.Qabdolovtıń hám t.b. pikirleri e sapqa alınıp, olarǵa avtorlıq tallaw jasaldı. Sonlıqtan biz bul máselege qayta oralıp qosımsha sóz e tip otırmastan, tikkeley XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń qosıqlarına hám olardıń túrlerine ayrım-ayırım toqtap ótemiz. Olardıń janr sıpatında payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw jaǵdayların ádebiy-tariyxıy hám teoriyalıq baǵdarda qarastıramız.
Didaktikalıq qosıqlar
úh
Adamdı iyman-insap, ilim-bilim, aqıl-násiyat jolları menen
tárbiyalaw, tutas jámiyetti usı jollar menen rawajlandırıw -
áyyemgi zamanlardan berli kiyatırǵan, túrli dáwir sınaqlarınan ótken dástúrli jollardan. Sonlıqtan bular biziń ruwxıy dúnyamızdıń ajıralmas bir bólegine aynalıp ketken. Ruwxıy dúnyanıń bunday tárepleri ilim tilinde didaktikalıq ideyalar yamasa didaktikalıq oy-pikirler dep júritiledi. Didaktikalıq oy-pikirler tiykarında didaktikalıq ádebiyat jaratıladı. Didaktika-lıq ádebiyat
yamasa didaktikalıq janr soсiallıq turmıstı, jámiyetlik
qubılıslardı, jámiyetlik qatlamlardıń jaǵdayların hám olardıń
ara qatnasıqların, sonday-aq jeke adamnıń kelbetin, onıń
jámiyettegi ornın, jámiyetke qatnasların etikalıq kóz-
qaraslardan, yaǵnıy ádep-ikramlılıq, adamgershilik paziyletler, adam huqıqları, grajdanlıq wazıypalar kóz qaraslarınan sáwlelendiredi.
Biraq burınǵı sovet jámiyettanıw iliminde, sonıń ishinde
ádebiyattanıw iliminde, sonday-aq kórkem ádebiyatta hár qanday jámiyetlik, tariyxıy hám soсiallıq túyin máselelerdi klasslıq
gúres hám revolyuсiya jolı menen sheshiw ruwxı (ideyası) basım boldı.
Ótmish ádebiyatındaǵı hár qanday kórkem shıǵarmadan klasslıq gúres ruwxı hám soсiallıq revolyuсiya motivleri izlendi, jámiyetlik illetler tuwralı hár qanday sın pikir revolyuсiyalıq ideyalar sheńberine aydap kirgizildi. Nátiyjede kútá jaqsı didaktikalıq shıǵarmalar onsha itibarǵa alınbadı. Didaktikalıq oy-pikirler nátiyje bermeytuǵın hám turmısta iske aspaytuǵın utopiya dep talqıyın etildi.
Tariyxıy hám soсiallıq áhmiyettegi máselelerdi aqıl-parasat, iyman-insap, ilim-bilim, hadal miynet islew, paraxat rawajlanıw jolları menen sheshiw ideyası dúnya danıshpanlarınıń e ń jaqsı
ú9
shıǵarmalarında e rte dáwirlerden berli sáwlelenip kiyatır. Olardan b.e.sh. VIII-VII ásirlerde jasaǵan antik Greсiya shayırı Gesiodtıń
«Miynetler hám kúnler», b.e.sh. I ásirde jasaǵan Rim shayırı
Vergiliydiń «Diyxanshılıq jırları» («Georgiki») poemaları,
Shıǵıs ádebiyatındaǵı «Kaliyla hám Dimna», «Qabusnama», Yusup Has
Hajibtiń «Qutlı bilim» («Qutadǵu bilik»), Axmad Yugnakiydiń «Haqıyqatlıq sawǵaları» («Xibatul haqayıq»), Axmad Yassawiydiń hikmetleri, Nawayı hám Maqtumqulınıń aqıl-násiyat shıǵarmaları didaktikalıq ádebiyattıń e ń jaqsı úlgilerinen bolıp sanaladı. Olarda hadallıq, ádillik, insaplılıq, ádep-ikramlılıq, miyrim-
shápáát, qayır-saqawat, dóretiwshilik miynet, adamlar arasındaǵı óz ara kelisim hám múlayım qatnaslar usaǵan hasıl qásiyetler ulıǵlanadı. Bul shıǵarmalar dúnya xalıqlarınıń ruwxıy ǵáziynesine qosılǵan salmaqlı úles bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiliginde didaktikalıq oypikirlerdiń ayrıqsha orın tutqanlıǵı sonshelli, olar kórkem shıǵarmanıń qálegen túrinde (naqıl-maqallardan, terme-tolǵawlardan baslap dástanlarǵa deyin) ushırasadı. Batırlıq dástanlardıń hár birinde aqıl-násiyat sózlerge keń orınlar ajıratıladı. XIV-XVIII
ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw - shayırlarınıń dóretiw-shiliginde aqıl-násiyat mazmunındaǵı shıǵarmalar óz aldına janr bolıp qáliplesedi, olardı ǵeÁmele! dep ataydı. Termelerde aqıl-násiyat mazmunındaǵı oy-pikirler turmıstıń túrli tarawındaǵı tájiriybelerdiń juwmaqları retinde kórinedi.
Bilegimde kúshim bar,
Batırman dep maqtanba.
Baxıt qonıp basıma, :lkeydim dep maqtanba.
Dúnya jıyıp úyime,
w0
Kórkeydim dep maqtanba.
Telek tolı úyimde,
Dánim bar dep maqtanba.á
Bul e rte dáwirlerdegi qaraqalpaq termeleriniń bir úlgisi. Onda
jıraw júris-turıs, ádep-ikramlılıq qádeleri boyınsha aqıl-násiyat beredi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası da aqıl-násiyat mazmunındaǵı
lirikaǵa bay boldı. Qaraqalpaq shayırları xalıq didaktikalıq poeziyasınıń, Axmad Yassawiydiń, ásirese Maqtumqulınıń jolınan barıp, násiyat qosıqların jazıwdı ózlerine úrdis e tip aladı.
Nátiyjede aqıl-násiyat qosıqları óz aldına úlken bir lirikalıq
janrǵa aynaladı. Qaraqalpaq shayırları ózlerin |
qorshap |
turǵan |
|||
ortalıqtıń, konkret turmıstıń, ruwxıy rawajlanıwdıń talaplarına |
|||||
muwapıq |
jámiyetlik |
qaǵıydalar, |
ádep-ikramlılıq, |
turmıs- |
|
tirishilik |
tártipleri, |
ilim-bilim, |
tálim-tárbiya |
máseleleri |
|
haqqında |
oy-pikir júritedi, olardı |
jaslarǵa uǵındıradı, |
keń |
||
xalıqqa násiyat e tedi. Kúnxojanıń «Nege kerek», «Kerek maǵan»,
«Jetimniń haqın jep qoyma», «Bara almas», Berdaqtıń «Xalıq
ushın», «Jaqsıraq», «Kim aytar», «Qashan ráhátlanadursań»,
«Bilgeysiz», «Nadan bolma», «Balam», «Eken», Óteshtiń «Dárkar»,
«Qarız alma», qosıqların didaktikalıq lirikanıń úlgileri
sıpatında tanısa boladı. Bul qosıqlarda jeke adamnıń minezqulqı, onıń úyde, jámiyette ózin tutıwı ádeplerinen baslap, onıń
miynetke, |
jámiyetke, |
óziniń azamatlıq |
parızlarına, ruwxıy |
turmısqa qatnasları, kóz qarasları máselelerine deyin qozǵaladı. |
|||
Ájiniyazdıń shıǵarmaları da didaktikalıq oy-pikirlerge bay. |
|||
Olardan |
«Násiyhat», |
«Bolurmı», «Hár |
jerlerde dilgir mútáj |
á Mámbetov K. Qaraqalpaq tolǵawları. Nókis, 1995, 23-bet.
wá
bolsańız», «Hár kim xatam bolur paniy dúnyada», «Kerek», «Jigitler»,
«Bolmas», «Hár kimsanin yarı |
bolsa», «Bárshe birdey bolǵan |
e mes», |
||
«Kerekti», «Arjaǵında bolmaǵansha» hám t.b. qosıqlarında adamnıń |
||||
jámiyettegi ornı, júris-turısı, soсiallıq ádillik, iyman-insap, |
|
|||
qayır-saqawat, jaqsılıq hám |
jamanlıq, |
miyrim-shápáát |
hám |
|
zulımlıq máseleleri kóteriledi. |
|
|
|
|
Kúnxojanıń, Ájiniyazdıń, Berdaqtıń, Óteshtiń didaktikalıq oy- |
||||
pikirleri mázi shayırlıq yoshtan tuwılǵan subúektivlik qıyallardan |
|
|||
ibarat e mes, olardıń turmıslıq, kórkemlik, ideologiyalıq saǵaları |
|
|||
hám tirekleri bar. Qaraqalpaq shayırları, didaktikalıq oy- |
||||
pikirlerdi e ń birinshi gezekte ózleri jasap turǵan ortalıqtan, |
||||
jámiyetlik |
dúzimnen, |
konkret |
turmıstıń |
talaplarınan, |
ózgesheliklerinen kelip shıǵıp alǵa súredi. Usı shayırlar jasaǵan |
|
|||
XIX ásirdiń ortaları hám e kinshi yarımında Xiywa xanlıǵında |
|
|||
siyasıy hám jámiyetlik turmıs turaqlı bolmadı. Xalıqtıń basım |
|
|||
kópshiligi kámbaǵal turmıs keshirdi. Sonıń menen birge iri |
|
|||
feodallar materiallıq baylıqtıń úlken bólegin óz qollarına usladı |
|
|||
(jer, suw, óndiris quralları, mallar, jaylawlar hám t.b.). Nátiyjede |
|
|||
jámiyette |
úlken soсiallıq |
ayırmashılıqlar, usı tiykarda |
|
|
soсiallıq ádilsizlikler payda bolıp turdı. Iri múlik iyelerinde, |
|
|||
ámeldarlarda baylıqqa kózsiz umtılıw, |
ashkózlik, soсiallıq |
|
||
máselelerge kewil bólmew jaǵdayları mudam júz berip turdı. Bul |
|
|||
jaǵdaylar |
tuwralı |
Kúnxojanıń |
«Oraqshılar», |
«Shopanlar», |
«Jetimniń haqın jep qoyma», «Kún qayda», Berdaqtıń «Jaz keler |
|
|||
me?», «Salıq», «Bıyıl», «Kórindi», Ájiniyazdıń «Kerek» qosıqları |
|
|||
anıq gúwalıq beredi. Mısalı: |
|
|
|
|
|
Xalıqtı soraǵan atalıqqa, |
|
|
|
Isin júritken qatallıqa,
Kúsh berip ónbes salıqqa,