XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı
.pdf
ǵǵ
Jaqsıdan qalǵan zúriyadsań,
Keńesiń bolsa ayt dedi.
Ormanbet biydiń húr qızı,
Ulday kórgen muńlısı,
Boz ingendey bozladı,
Noǵayım dep jıladı,
Kóziniń jası buladıá hám t.b.
Tolǵawda personajlar sıpatında xalıq (tekstte ″kóp noǵay″ dep
berilgen) hám Ormanbet biydiń aqıllı qızı Sarısha sulıw
qatnasadı. Joqarıda miynetlerine silteme berilgen qaraqalpaq alımlarınıń basım kópshiligi (Q.Maqsetov, K.Mámbetov hám t.b.) tolǵawlardıń birinshi kózge taslanatuǵın qásiyeti olardıń syujetke
iye e kenligin uqtırıp, |
olardı epikalıq janrǵa |
jatqarıwǵa |
meyillik bildiredi. |
|
|
Sonıń menen birge tolǵawlarda waqıyanıń |
súwretleniwine |
|
adamnıń ruwxıy keshirmeleri, ishki muń-sher, |
qayǵı-hásiret |
|
sezimleri qosılıp, qarısıp júredi. Demek, tolǵawlarda lirikalıq |
||
qásiyetlerdiń de bar e keni |
anıq. Bir qatar tolǵawlarda lirikalıq |
|
″men″ arqalı estetikalıq sezimler beriledi, olarda jıraw lirikalıq
qaharman obrazına kiriw arqalı qatnasadı. Mısalı qaraqalpaq jırawlarınıń túp babası bolıp e saplanatuǵın Soppaslı Sıpıra jırawdıń atına tańılıp júrgen ″Men babańman, babańman″ yaki ″Men jırawman, jırawman″ dep baslanatuǵın tolǵawlarda lirikalıq qaharman anıǵıraq kórinedi.
Men jırawman, jırawman,
Shóp basında qırawman,
Xan qasında tóremen,
Xanǵa keńes beremen,
Biy qasında biyikpen,
á Mámbetov K. Qaraqalpaq tolǵawları. Nókis, Bilim , 1995, 56-57«-bb.
«
ǵq
El ishinde iyikpen,
Sóz bar jerde júyrikpen,
Shólde júrgen kiyikpen,
Kól bar jerde súyrikpen,
Qus bar jerde qanatpan,
Kúsh bar jerde quwatpan,
Ósek sózden jıraqpan,
Kóp xanlardı men kórdim,
Eli-xalqın jılatqan.á hám t.b.
Tolǵawda lirikalıq qaharman (jıraw) tikkeley xanǵa múrájat
etedi, onıń e l basshısı sıpatında mámleketlik wazıypaların belgilep beredi, urıs hám paraxatshılıq, tatıwlıq hám alawızlıq máseleleri tuwralı oy-pikirler júritedi. Bunday jámiyetlik, siyasıy oy-pikirler lirikalıq qaharmannıń ishki tolǵanısları,
ruwxıy keshirmeleri arqalı beriledi.
Ayırım tolǵawlarda jıraw jeke adamnıń basındaǵı túrli-túrli
jaǵdaylardı, ruwxıy halatlardı kórkem sózler menen torlap beriwge
umtıladı. Bul taqlettegi tolǵawlarda syujet hám |
epikalıq |
|
personajlar |
bayqalmaydı, jıraw lirikalıq qaharmannıń obrazına |
|
kiriw arqalı |
lirikalıq sezimlerdi tógip saladı. Máselen, |
″Boz |
ingendey bozlayın″ dep baslanatuǵın hám basqa da tolǵawlarda qayǵıhásiret sezimleri jeke adamnıń basındaǵı músiybet retinde betlik almasıǵınıń birinshi betinde (″men″ arqalı) beriledi. Olarda qostarınan ayrılıp jesir qalǵan hayaldıń yamasa perzentinen
ayrılıp jer tayanǵan ananıń kúyikli sezimleri, júrek dártleri kórkemlep beriledi.
Jıǵılıp qalsa botalaq,
Eńiremey me eken ingeni.
Qulını qalsa jıǵılıp,
á Mábetov K. Qaraqalpaq tolǵawları. 72-bet.
ǵń
Jılamayma eken biyesi. |
|
Perzentinen ayrılıw, |
|
Barlıq istiń qıyını. |
|
Dúnyadaǵı kóp istiń, |
|
Tabılar eken sharası. |
|
Pitpes eken hesh waqıt. |
|
Perzenttiń kúyik jarası. |
|
Yamasa: |
|
At baylayın quwrayǵa, |
|
Arzım jetpes qudayǵa, |
|
Awısıp kelgen sum ájel, |
|
Awız saldı jubayǵa. |
|
Jalǵız qalar bas bar ma, |
|
Atı jaman sum ólim, |
|
Awız saldı qostarǵa.á |
|
Bul mısalda lirikalıq qaharmannıń muń-sheri, |
qayǵı- |
hásiretleri anıq kórinedi. |
|
Qaraqalpaq jıraw-shayırları Asan Qayǵınıń (XV |
ásir) |
Quyrıǵı joq jalı joq, Qulan qáytip kún kórer, «Áy xan iyem, xan
iyem», Dospanbet jırawdıń (XVI ásir) «Aylanıp aqqan aq Jayıq»,
Múyten jırawdıń (XVII ásir) «Men Múytenmen, Múytenmen», Jiyen jırawdıń (XVIII ásir) «Há xanımız, xanımız»,»Aldı-artım biyik jar e ken» dep baslanatuǵın tolǵawlarında jámiyetlik-tariyxıy hám didaktikalıq temalar jırlanadı, yaǵnıy el, xalıq, ata mákan táǵdiri,
el basshısınıń, azamattıń wazıypaları jırlanadı, olar ishki ruwxıy keshirmeler, lirikalıq sezimler arqalı sáwlelenedi. Bunday tolǵawlarda epikalıq syujetler bayqalmaydı, olarda jıraw lirikalıq sezimlerdi (kúyiniw, nalısh, ókinish hám t.b. sezimlerdi) beriwge, sózlerdi emoсiyalıq kúsh (tásirsheńlik) penen támiyin etiwge
á Mámbetov K. Qaraqalpaq tolǵawları. 51, 53-betler.
ǵó
baslı dıqqat awdaradı. Lirikalıq qásiyetlerge iye bolǵanı ushın da bunday tolǵawlardıń kólemi úlken bolmaydı.
Tolǵaw dep atalatuǵın jırlardıń geyparaları ádewir kólemli bolıp, kishigirim dástanlarǵa keyip berip ketedi. Mısalı, Jiyen jırawdıń «Ullı taw», «Posqan e l» shıǵarmaları tolǵaw dep ataladı. Biraq olarda óz baslanıwına, rawajlanıwına, juwmaqlanıwına iye epikalıq syujet bar, sonday-aq epikalıq personajlar háreket e tedi. Sonıń menen birge bul shıǵarmalarda jırawdıń «men»i arqalı lirikalıq sheginisler de berilip barıladı. Mısalı, «Posqan e l» shıǵarmasındaǵı bir úzindige ser salayıq:
Al jigitler, men sorlı,
Posqan eldiń ishinde,
Qobızımdı qolǵa alıp,
Qayǵılı nama shalaman.
Nege qapa bolmayın,
Qobızımdı ne ushın,
Qayǵılı etip shalmayın¨
Mına ólgen jas janlar,
Mına ólgen analar,
Anaw ólgen atalar,
Kózlerin ǵarǵa shoqıydı,
Tappaǵan soń panalar.á
Bul jırawdıń ishki tolǵanısların, kewil kúyin beretuǵın lirikalıq sheginis. Demek, bunday tolǵawlarda epikalıq qásiyetler menen lirikalıq qásiyetler aralasıp keledi. Usı sebepten bolsa kerek bir qatar ádebiyatshılarımız Jiyen jırawdıń «Ullı taw»,
«Posqan e l» shıǵarmaların (tolǵawların) házirgi zaman termini
á Jiyen jıraw. Posqan el. Nókis, |
«Qaraqalpaqstan», 1981, 45-bet. |
ǵú
menen |
poema dep ataydı hám liro-epikalıq shıǵarma retinde |
|||||||
tallaydı.á |
|
|
|
|
|
|
|
|
Solay e tip |
XIV-XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq |
tolǵawlarınıń |
||||||
basım |
kópshiligine lirikalıq qásiyetler tán e kenin, |
olarda |
||||||
lirikalıq |
qaharman baslı orında turatuǵının, jıraw-shayırdıń |
|||||||
dástúrli |
jámáátlik sana-sezimniń qursawınan shıǵıp, |
jırawlıq |
||||||
«men» |
arqalı |
dara dóretiwshilikke |
umtılıwların |
kóriwimizge |
||||
boladı. Tolǵawlardı izertlegen bir qatar ilimpazlar olarda dara |
||||||||
dóretiwshilik, yaǵnıy avtorlıq belgilerdiń bar |
e |
kenin óz |
||||||
miynetlerinde dálillewge umtıladı.ǵ |
|
|
|
|
||||
Folklordan |
jazba |
ádebiyatqa |
ótiw |
proсessin |
baqlaǵan |
|||
izertlewshiler de kollektivlik avtorlıqtan jeke avtorlıqqa ótiwdiń |
||||||||
ózine tán jolları bolatuǵının e skertedi: «Jazba |
ádebiyattıń |
|||||||
tuwılıw |
dáwirinde ndividual |
avtorlıqtıń qáliplesiw |
proсessi |
|||||
bayqaladı. Bul dáwirde jámáátlik avtorlıqtan individual avtorlıqqa umtılıw háreketi kórinedi. Biraq individuallasıw ele de bolsa hálsiz, avtor obrazı kómeski, anıq e mes, avtorlıq ózlik kórinbeydi, ol bayanlawdıń ulıwma aǵımınan shıǵa almaydı″q.
XIV-XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq tolǵawlarında da individual (dara) dóretiwshilikke tán lirikalıq qásiyetler tolıǵı menen kórinedi dep aytıw qıyın. Olarda jıraw «men» dep jırlaǵanı menen lirikalıq qaharmannıń jeke xarakterin tolıq bere almaydı.
Jıraw tolǵawlarında jeke avtorlıq poziсiya, jeke avtorlıq kóz qaraslar bayqalmaydı. Olarda jeke adamnıń (shaxstıń, jeke
ǵw
avtordıń) individuallasqan (daralanǵan) oy-sezimlerine qaraǵanda |
|
|||||||
bir qálipke túsken kollektivlik (jámáátlik) oy-pikirler, sezimler |
|
|||||||
ústin bolıp kórinedi. «Men babańman, babańman», «Men jırawman, |
|
|||||||
jırawman», |
«Ha, |
xanımız, |
xanımız» |
tolǵawlarında |
jırawdıń |
|
||
(avtordıń) ózliginen góre xalıqlıq oy-pikirler basım kórinedi. |
|
|||||||
Bul taqlettegi shıǵarmalarda jırawdıń «men»i individuallasqan |
|
|||||||
lirikalıq |
xarakter |
bola almaydı, jırawdıń «men»i arqalı |
|
|||||
xalıqlıq, jámáátlik (kollektivlik) oy-pikir, jıynaqlanǵan xalıq |
|
|||||||
obrazı beriledi. Onıń ústine tolǵawlarda xalıq poeziyasına tán bir |
|
|||||||
qálipke |
túsken |
tayar súwretlewler (yaǵnıy «klisheler») kóp |
|
|||||
qollanıladı. Mısalı, «Boz ingendey bozladı, Noǵayım dep jıladı, |
|
|||||||
Kóziniń jasın buladı» degenge usaǵan adamnıń ruwxıy halatın |
|
|||||||
beretuǵın súwretlemeler hár qıylı tolǵawlarda ózgerissiz yaki |
|
|||||||
kishigirim ózgerisler menen ushırasa beriwi múmkin. Bulardıń |
|
|||||||
barlıǵı tolǵawlardıń xalıq poeziyasınan tolıq ajıralıp shıǵa |
|
|||||||
almaǵanın kórsetedi. Sonlıqtan tolǵawlardı xalıqlıq lirikanıń |
|
|||||||
úlgileri dep esaplaǵan jón. |
|
|
|
|
|
|||
Juwmaqlap aytqanda, XIV-XVIII ásirlerde jasaǵan jıraw- |
|
|||||||
shayırlardıń atlarına tańılıp júrgen terme-tolǵawlarda lirikalıq |
|
|||||||
sezimlerdi, ishki tolǵanıslardı, ruwxıy keshirmelerdi beriwge |
|
|||||||
umtılıwshılıq |
bayqaladı. Biraq |
olarda lirikalıq qaharmannıń |
|
|||||
(lirikalıq «men» niń) ózligin tolıq seziw momenti kórinbeydi, |
|
|||||||
yaǵnıy lirikalıq «men» jámáátlik (kollektivlik) sana-sezimnen ele |
|
|||||||
ózin ajırata almaydı. Bul dáwirdegi tolǵawlarda jámiyetlik, |
|
|||||||
xalıqlıq yamasa ulıwma insaniylıq máselelerdi individual (jeke) |
|
|||||||
táǵdirler, |
individual sana-sezimler |
arqalı |
beriw jetispeydi. |
|
||||
Sonıń |
ushın |
XIV-XVIII |
ásirlerdegi |
qaraqalpaq |
jıraw- |
|||
shayırlarınıń atlarına tańılıp júrgen terme-tolǵawlardı sap lirikalıq shıǵarmalar dep qaramay, al lirika janrına kóshiw dáwiriniń (ótiw dáwiriniń) kórinisleri dep esaplasa boladı.
ǵh
Jeke dóretiwshilikke tán lirikalıq qásiyetler (daralanǵan
lirikalıq |
qaharman, |
lirikalıq |
xarakter, lirikalıq |
syujet, |
lirikalıq |
konflikt, kúshli emoсionallıq tásirsheńlik h.t.b.) XIX |
|||
ásirdegi |
qaraqalpaq |
klassikalıq |
lirikasında tolıǵı |
menen |
kórinedi. Biraq XIX ásir qaraqalpaq lirikası arnawlı janrlıq izertlewdi talap etetuǵın úlken bir taraw. Bunıń ushın onı arnawlı másele sıpatında XIX ásirdiń tariyxıy, mádeniy hám ádebiy sharayatları menen tıǵız baylanısta óz aldına qarastırǵan durıs boladı.
Ekinshi bap
XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikası hám onıń milliy kórkemlik, tariyxıy rawajlanıw
ózgeshelikleri
XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy, soсiallıq, siyasıy-ekonomikalıq jaǵdayları, mádeniy hám ádebiy ortalıǵı, olardıń ádebiy janrlardıń rawajlanıw tásiri
XVIII ásirdiń ortalarında qaraqalpaqlar tariyxınıń Túrkstan dáwiri juwmaqlanıp Xorezm dáwiri baslanadı. Tez-tez qaytalanıp turǵan jawgershilikler Sırdáryanı jaǵalap qonıslaǵan qaraqalpaqlardı postırıp jiberedi hám olar Buxara, Samarqand, Tashkent átiraplarına, Fergana alabına topar-topar bolıp kóship ketiwine májbúr boladı. Qaraqalpaqlardıń úlken bir bólegi Ámiwdáryanıń quyar ayaǵına ózleriniń áyyemgi tariyxıy watanı bolǵan Xorezm oypatına kóship qonıslanadı hám Xiywa xanlıǵınıń quramına kiredi. Bul proсess XVIII ásirdiń ayaǵına hám XIX ásirdiń baslarına shekem dawam etedi. Qaraqalpaqlar qısqa waqıttıń ishinde
ózleriniń jawgershilikten, posqınlıqtan búlingen turmısın paraxat turmısqa hám dóretiwshilik miynetke qayta quradı, pul-tovar qatnasların dúzetedi hám ekonomikalıq jaǵdayların feodallıq bazar qatnasları dárejesine kóteredi.á
|
|
Pul-tovar |
qatnasları |
qaraqalpaqlardıń |
ekonomikalıq |
|
turmısında burınnan-aq bar |
bolǵan, atap aytqanda |
Noǵaylı |
||||
dáwirinde-aq |
XIV-XVI ásirlerde |
pul-tovar qatnasları rawajlanǵan. |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
q0
Bul jaǵdaydı abıroylı ilimpazlar ózleriniń noǵay mádeniyatına baylanıslı izertlewlerinde isenimli faktler menen kórsetken e di.á Sawda hám ekonomikalıq turmıstıń kóteriliwi qalalardıń hám qala turmısınıń rawajlanıwına alıp keledi. Shımbay, Xojeli, Qońırat qalaları qaraqalpaqlardıń baslı qalaları bolıp, olar Xorezm regionınıń eski qalaları Xiywa, Xazarasp, Góne :rgenish, sonday-aq
Buxara hám arqada qazaqlar menen sawda jáne mádeniy baylanıslar ornatadı.
Bul jaǵdaylar jámiyette miynettiń qayta bólistiriliwin jáne
de tezletip, qaraqalpaqlardı Orta Aziyada, sonıń ishinde Xorezm
regionında kúshli rawajlanǵan feodallıq qatnaslardıń aǵımına
alıp kiredi hám qaraqalpaqlardıń ózligin biliwine, xalıqlıq sanaseziminiń rawajlanıwına kúshli tásir jasaydı. Sonıń menen birge
jámiyet túrli toparlarǵa qatlamlasıp, jeke menshiklik qatnaslar
burınǵı dáwirlerge qaraǵanda biraz kúsheyedi. Jeke menshiklik qatnaslar, álbette, adamnıń ózlik sana-sezimin ósiredi, ruwxıy dúnyasın ózgertedi.
Kórkem-estetikalıq rawajlanıwdıń evolyuсiyalıq jollarına kóz
jibersek, jazba ádebiyat, ásirese, sonıń ishinde lirika janrı kúshli
jeke menshiklik |
qatnaslar, individual, |
ózlik |
sana-sezimler |
|
ústemlik e tken dáwirlerde ǵana qáliplesedi |
hám |
rawajlanadı. |
||
Lirikanıń rawajlanıw jolların tariyxıy-poetikalıq kóz qarastan |
||||
úyrengen kórnekli |
alımlar lirikanıń payda |
bolıwı |
jeke |
sana- |
sezimlerdiń qáliplesiwi menen baylanıslı e kenin aytadı. Mısalı, kórnekli ádebiyatshı hám filosof A.F.Losevtiń tastıyıqlawı boyınsha «Individual lirika (shayırdıń ózligin bildiretuǵın lirika-Q.J.) individual shayırlar payda bolǵanda ǵana júzege keledi, al individual shayır bolsa adam ózin shaxs (lichnost) dep
«
«
qá
tanıǵan waqıtta ǵana tuwıladı. Al jeke shaxs alǵashqı stixiyalıq kollektivizm ıdıraǵan dáwirde ǵana qáliplesedi».á
Biz joqarıda bayanlaǵan XVIII ásirdiń e kinshi yarımındaǵı hám
XIX ásirdegi qaraqalpaqlardıń tariyxıy-jámiyetlik sharayatları, ekonomikalıq hám mádeniy turmısı burınǵı folklorlıq yamasa yarım folklorlıq sóz óneriniń ornına kóp janrlı, quramalı, ráńbáráń jazba ádebiyattı payda e tedi. Qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı, jámiyetlik qatnaslardı jámáátlik oy-pikirler menen
emes, al jeke, yaǵnıy avtorlıq oy-pikir, sana-sezim arqalı sáwlelendiriw múmkin boladı. Bunıń ushın lirika janrı, qaraqalpaqsha termin menen aytqanda qosıq janrı kútá qolaylı edi. Sebebi, lirika sırtqı ortalıqtı, sırtqı tásirdi tek ǵana jeke avtorlıq sezimler, keshirmeler, tolǵanıslar hám oy-pikirler, súwretlewler arqalı ǵana beretuǵın názik janr. Qaraqalpaq xalıq
dástanlarında, tolǵawlarında, qosıqlarında adamzatqa tán muń-sher, kúyinish-súyinish, qayǵı-qásiret usaǵan sezimler individual jol
menen |
e |
mes, yaǵnıy |
lirikalıq jol menen e mes, al |
jámáátlik, |
xalıqlıq oylaw, pikirlew jolı menen beriledi. Al XIX ásirdegi |
||||
shayırlar Kúnxojanıń, Berdaqtıń, Ájiniyazdıń, Óteshtiń shıǵarma- |
||||
larında joqarıda keltirilgen qásiyetlerdi jeke avtorlıq sezimler, |
|
|||
oy-pikirler arqalı beriw anıq kórinedi. Demek, XIX ásir |
||||
qaraqalpaq ádebiyatı, sonıń ishinde lirikası qorshap |
turǵan |
|||
ortalıqtı sáwlelendiriw prinсipleri boyınsha onnan aldınǵı XIV- |
||||
XVIII |
ásirlerdegi jırlardan, dástanlardan, tolǵawlardan |
túp- |
||
tiykarınan ózgeshelenip turadı. Mısalı, XIV-XVIII ásirlerdegi |
||||
qaraqalpaq jırları jawgershilik, búlginshilik sebepli júz bergen |
||||
tariyxıy jaǵdaylardı epikalıq usıl menen súwretleydi. ?aqıya hám |
||||
personajlar |
obúektiv |
(sırttan) súwretlenedi. Bul boyınsha |
||
″Ormambet biy″, ″Posqan el″ tolǵawların eslep ótiw jetkilikli.