XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı
.pdf
áhǵ
-Q.J.) eútiborsiz qildi meni (a)
(Babur). |
|
Qilmoq bila parvarish tikon gul bwlmas, |
(a) |
Ham tarbiyat ila zoǵ bulbul bwlmas, |
(a) |
Gar asli emanga yaxshilik ming qilmang, |
(b) |
Yaxshilik oning niyati bilkul bwlmas. |
(a) |
(Ogaxiy) |
|
Bul mısallar klassik poeziyadan alınǵan hám rubayı janrınıń barlıq tártiplerine baǵındırılǵan shıǵarmalar. Al qaraqalpaq klassikalıq poeziyasında rubayılar bar ma? Bul jóninde hár qıylı
pikirler bar. K.Mámbetov, H.Hamidov óz miynetlerinde Ájiniyazdıń tórt qatardan ibarat qosıqların rubayı dep ataydı.á
Mısal retinde olar Ájiniyazdıń:
#asqaldaqqa bir aǵarı may pitse,
«arqıldap kúledi kólin tanımas, Patshanıń dáwleti qaytayın dese,
Kózine may pitip elin tanımas -degen tórtligin keltiredi.
Sonday-aq ádebiyatshı B.Qálimbetov ta Ájiniyaz rubayı jazǵan
degen pikirde hám Ájiniyazdıń «Ayrılsa» redifli qosıǵınan bir tórtlikti rubayınıń úlgisi retinde mısalǵa keltiredi.ǵ
Shaması ol bul qosıqtıń hár bir tórt qatarın óz aldına bir rubayı dep qarasa kerek.
Al |
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan |
xalıq shayırı, poeziya |
|||
janrların |
tereń |
túsinetuǵın hám óz shıǵarmalarında janrlıq |
|||
tártiplerdi |
qatań |
tutatuǵın |
I.Yusupov |
qaraqalpaq |
klassik |
poeziyasında rubayılar yamasa ǵázzeller janr sıpatında qáliplesti degen pikirge qosılmaydı. «Ájiniyaz poeziyanıń aruz sistemasın da,
ǵázzel, rubayı janrlarınıń da sırın álbette bilgen. Biraq buǵan qarap Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına aruz ólshemin, ǵázzel janrın
endirdi degen pikirlerdi |
men dálilsiz dep oylayman. |
Óytkeni, |
|||
|
|
«Bilim», 1994, 121-122-betler; Hamidiy H. Shıǵıs tillerindegi |
|||
|
|
|
|
||
|
|
|
|
||
á Mámbetov K. Ájiniyaz. Nókis, |
|||||
jazba dárekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları. Nókis, «Bilim», 1991, 165-bet. |
|
||||
ǵ Kalimbetov B. Lirika Ajiniyaza. V aspekte poeticheskogo masterstva. Tashkent, |
«FAN», 1991,s.71 |
||||
áhq
shayır ózi túsinip bilgen formalarınıń bárin óz ádebiyatına engize beriwge urınbaydı, bálki olardıń maqsetke muwapıq degenlerin ǵana paydalanadı.»á
Bul durıs pikir. Sebebi tórt qatarǵa rubayı dep at qoyǵan menen rubayı bola bermeydi. Onıń joqarıda aytılǵanday ózine tiyisli mazmun hám forma qaǵıydaları bar. Qala berse dástúr boyınsha rubayı aruz ólshemi menen jazıladı, al aruz qosıq ólshemi qaraqalpaq poeziyasına tán qubılıs e mes, oǵan jaydarı qosıqlar - sillabika ólshemi tán. Mısalı:
Qısh aqrabı yaqshı ǵayrı elattan, «ayrı elat yaqshı jaman zúriyattan,
Jorǵasız, júrissiz bir shaban attan, Qos arbaǵa belli ógiz jaqsıraq.
(Ájiniyaz). Tisgenem, saǵan razıman,
Awızımnıń qalasısań, Tilgenem sennen narazıman, Bir basımnıń bálesiseń.
(Berdaq).
Bul tórtlikler mazmunı boyınsha rubayıdan uzaq e mes: jámiyetlik, filosofiyalıq mazmunǵa qurılǵan. Biraq qosıq forması
boyınsha dástúrli shıǵıs rubayılarına onsha juwıspaydı. Bular forması boyınsha jaydarı tórtlikler. Olay bolsa, Ájiniyazdıń geypara ádebiyatshılar rubayı dep atap júrgen shıǵarmaların bálki tórtlikler dep ataǵan durıs bolar. Ózbekstan xalıq shayırı I.Yusupov óziniń filosofiyalıq, jámiyetlik, didaktikalıq mazmundaǵı tórt qatarlı shıǵarmalarına mudamı «tórtlikler» dep aydar qoyadı.
Aqılǵa uǵras kelmes bul úlken dúnya, Ayı, kúni hámmelerge teń dúnya, Insan peyli tarılǵanda biraqta,
Eki adamǵa tarlıq eter keń dúnya
á Yusupov I. Dala Orfeyi. - Ájiniyaz. Nókis, |
«Qaraqalpaqstan», 1975, 17-bet. |
áhń
(I.Yusupov).
Kórinisi boyınsha bul shıǵarma rubayıǵa uqsaydı. Birinshi qatarı tap rubayıdaǵıday temanı (bul túsiniksiz dúnya) ortaǵa taslaydı, e kinshi qatarı onı rawjlandıradı, úshinshi qatarında antitezis (keńlik hám tarlıq) beriledi, tórtinshi qatarında sintez (juwmaq) beriledi, yaǵnıy bul dúnyanıń keńligi hám tarlıǵı insan peyliniń keńligi hám tarlıǵı menen baylanıslı degen avtorlıq juwmaq beriledi. Qosıqtıń forması da rubayını e sletedi: a-a-b-a tárizinde uyqasadı hám óz aldına ǵárezsiz shıǵarma retinde kórinedi. Biraq bilimli hám tájiriybeli shayır I.Yusupov bunday baǵdardaǵı qosıqların rubayılar dep atamay tórtlikler dep ataǵan. Demek, dus kelgen tórt qatarlı qosıq rubayı bola bermeydi eken.
Al tórtlik degende onıń rubayıdan qay jeri tómen? Rubayı bergen temanı, ideyanı tórtlik te bere aladı. Onıń ústine rubayınıń
ózi de túp-dáreginde e ski tórtliklerden kelip shıqqan. Rubayı hám tórtliklerdiń janrlıq tábiyatın izertlegen belgili alımlar da
rubayınıń |
e ń dáslepki úlgileri túrkiy hám |
parsı tilles |
xalıqlardıń |
áyyemgi tórtliklerinen órbigenin aytadı.á |
Ayırması |
tek rubayı qatań formalarǵa, aruz ólshemine, dástúrli mazmunǵa qurılatuǵın kitabıy janr. Tórtlik bolsa túrli mazmunlarǵa, ólshemlerge (aruzǵa da, barmaq ólshemine de), uyqaslarǵa qurıla beretuǵın e rkin janr. U.Tuychiev aytqanday rubayı menen tórtlik arasında ótip bolmastay úlken jar joq. Biraq «barmaq sistemasında jazılǵan sheyrler rubayı e mes, al tórtlik janrına tiyisli»,ǵ jánede: «tórt qatarlı sheyrde rubayı kompoziсiyasına ámel qılınsa (yaǵnıy rubayınıń kompoziсiyası saqlansa - Q.J.), biraq ol barmaq
ólsheminde jazılǵan bolsa, bunday shıǵarma bári bir tórtlik bolıp
esaplanadı».q Joqarıda |
keltirilgen I.Yusupovtıń qosıǵı |
mazmunı |
hám kompoziсyası |
boyınsha naǵız rubayını e |
sletedi. Biraq |
poetikalıq bilimi hám sezimi kúshli avtor oǵan anıq etip «tórtlik»
á Bertels E.E. Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturı. Moskva, 1960, s. 88; Xamraev M. Plamya jizni. (O sisteme stixoslojeniya tyurkoyazıchnıx narodov). Tashkent, 1988, s. 158; Orzibekov R. Lirikada kichik janrlar. 69-70-betler.
ǵ Twychiev U. Lirika. - Adabiy turlar va janrlar. 2-jild. 198-bet. q Twychiev U. Lirika. 226-bet.
áhó
degen janrlıq atama bergen. Sebebi qosıq sillabika ólsheminde jazılǵan. Ulıwma qaraqalpaq poeziyasında aruz benen jazılǵan birde bir rubayını tabıw qıyın. Olay bolsa qaraqalpaq poeziyasında, sonıń ishinde Ájiniyaz hám Berdaqta ushırasatuǵın juwmaqlanǵan bir ideyanı beretuǵın, bir birinen ǵárezsiz tórt qatarlı qosıqlardı rubayılar dep emes, al tórtlikler degen atama menen júritken maqul.
Solay etip Ájiniyaz, Berdaq, Kúnxoja poeziyasında rubayı ádebiy janrı shıǵıs klassikası úlgisinde qáliplespegen, al olarda tórtlikler bolǵan dep aytıwımızǵa tolıq tiykarlar bar. Bul olardıń rubayını bilmegenliginen e mes, al óz oqıwshılarınıń kórkemlikestetikalıq talǵamın qatań esapqa alıwınan bolıp tabıladı.
Muxammesler
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında Shıǵıs poeziyasına
ózlestirilgen muxammes qosıqları ushırasadı. Olardı xalıq tilinde kóbinese ″muqalles″ dep ataydı. Qaraqalpaqlar arasında muqalles qosıqlarınıń keń tarqalǵanlıǵı sonshelli olar baqsılar repertuarınan keń orın alıp, óz aldına «muqalles» namaları payda bolǵan. Biraq biziń ilimiy jumısımızda onı haqıyqıy kitabıy ataması menen «muxammes» dep júritemiz.
Muxammesler hár bir bánti (strofası) jup qatardan ibarat
ǵázzel janrınıń tiykarında ósip shıqqan. Ǵázzel janrın
izertlewshiler shıǵıs lirikasındaǵı musallas |
(úsh qatarlı |
bántlerden ibarat lirikalıq shıǵarma, úshlik), |
murabba (tórt |
qatarlı, tórtlik), muxammes (beslik), musaddas (altılıq), musabba
(jetilik), musamman (segizlik) dep atalatuǵın bul túrleriniń ǵázzelden ósip shıqqanın aytadı.á Ǵázzelden órbigen bul lirikalıq
túrlerdi jıynaqlastırıp kóbinese, bir termin menen musammatlar dep te ataydı. Joqarıda e skertkenimizdey XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında muxammes (muqalles) kóbirek ushırasadı.
á Xaytmetov A. Navoiy lirikası. Toshkent. 1961, 67-bet; Nosirov O., Jamalov S., Zievuddinov M.
?zbek klassik sheúriyati janrlari. Toshkent, «?qituvchi», 1979, 113-114-betler.
|
|
|
áhú |
|
|
Muxammes |
qosıq qurılısı |
boyınsha |
aruz |
ólsheminde |
|
jazılatuǵın |
lirikanıń bir túri. Ol bes qatardan ibarat bir neshe |
||||
bántlerden |
turadı, |
a-a-a-a-a; b-b-b-b-a; |
v-v-v-v-a; |
g-g-g-g-a |
tárizinde |
uyqasadı. Ǵázzeller qanday tematika hám mazmunǵa iye bolsa, muxammesler de sonday tematika hám mazmundı sáwlelendiredi.
Muxammesler ádette mustaqil muxammesler hám taxmisler, yaǵnıy qanday da bir shayırdıń ǵázzeli tiykarında jazılǵan muxammesler
bolıp e kige bólinedi. Mustaqil muxammesler hesh bir shayırdıń ǵázzeline baylanbastan ózinshe ǵárezsiz jazıladı.á Taxmislerde bolsa,
qanday da bir shayırdıń ǵázzeliniń jup qatarlı bántleriniń hár biriniń izinen taxmis avtorı óz tárepinen úsh qatar qosıp baradı. Nátiyjede bes qatarlı bántlerden turatuǵın muxammesler payda boladı. Taxmisler sol ózi baylanǵan ǵázzeldiń ideyalıq-tematikalıq mazmunı sheńberinde pikir júritedi, onı jáne de rawajlandıradı.
Qaraqalpaq poeziyasına shıǵıs lirikasınıń muxammes formasın
birinshi ret alıp kirgen XIX ásirde jasaǵan klassik shayır Ájiniyaz boldı.ǵ Onıń muxammesleri hár qıylı temalarda jazılǵan. Biraq
Ájiniyaz muxammestiń taxmis túrin e mes, al tiykarınan, onıń ǵárezsiz (mustaqil) túrin qollanǵan. Shayır óz muxammeslerinde
ıshqı-muhabbat, ayralıq, saǵınısh, ókinish, súyiniw, tolqınlanıw usaǵan ishki sezimlerdi, ruwxıy tolǵanıslardı beredi.
|
|
Kóp sálám mendin biradar, ashnayıw duw jáhán, |
|
||
|
|
Shiddatiy ruzıy judalıqdur qıyametdin yaman, |
|
||
|
|
Altı san alashnı gezdim, tapmadım namiw-nıshan, |
|
||
|
|
Inshalla, gúzge bararman, bolsam aman, |
|
||
|
|
Ah dariyǵa, waq dariyǵ, mıń sanı árman shıqtı jan.q |
|
||
|
|
Muxammestiń mazmunına qaraǵanda Ájiniyaz onı nama (xat) |
|
||
tártibinde jazǵan. Onda lirikalıq qaharman júrek sırların, arzıw- |
|
||||
ármanların, |
basınan keshken azapların bayan e tedi. Muxammestiń |
|
|||
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
á Xotamov N., Sarimsakov B. Adabietshunoslik terminlarining ruscha-wzbekcha luǵati. Toshkent, |
|
||||
«?qituvchi», 1979, 195-bet. |
|
||||
ǵ Hamidiy H. Shıǵıs jazba derekleri hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları. Nókis, |
«Bilim», |
||||
1991, 163-bet. |
|
|
|
||
q Ájiniyaz. Nókis, |
«Qaraqalpaqstan», 1975, 82-bet. |
|
|||
áhw
uyqasları a-a-a-a-a, b-b-b-b-a tártibine qurılǵan. Ájiniyazdıń «Beri
kel», «Ay álip», «Oyan» muxammesleri ashıqlıq mazmunına, «Kózlerim», «Shıqtı jan» muxammesleri nalısh mazmunına, «Qız
Oraz» muxammesi táriyip jolına, «Kerak» muxammesi házil-dálkek temasına jazılǵan.
Ájiniyaz óz muxammesleriniń kórkemligine ayrıqsha itibar bergen. Ol muxammestiń túrli formaların qollanadı hám óz muxammeslerin túrlendirip, jilwalandırıp jiberedi. Mısalı onıń ıshqı-muhabbat mazmunında jazılǵan ''Ay alip'', ''Beri kel'' muxammeslerinde sóz oyını tártipleri sheber isletilgen. Shayır Shıǵıs poeziyasında burınnan bar kórkemlik dástúrdi paydalanıp, joqarıda atalǵan muxammeslerdi álipbe tártibinde jazadı.
Ay - alip aq yuzińdur, ayni alam anwariy,
Be - beliń qıpsha dilbar, kóz ǵanań shahla wáliy, Te - tisińdur dana-dana láblerińniń pallarıy,
Se - sorıp shiyrin lábiń qanadurman áy páriy,
Jim - jamalıń kórmegenshe, zarı giryan Ziywariy.á
Ájiniyazdıń bul mısalǵa keltirilgen muxammesi álipbe tártibinde jazılǵan, bes qatarlı segiz bántten ibarat, álipbeniń barlıq háriplerine qatarlar baylanǵan, qatarları 14-15 buwınlı, a-
a-a-a-b, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a tárizinde uyqasadı. Bul muxammes mazmunı boyınsha ashıqlıq temasına arnalǵan.
Ájiniyazdıń «Beri kel» redifli muxammesi de álipbe tártibinde jazılǵan, bes qatarlı altı bántten turadı, bul da ashıqlıq temasın sáwlelendiredi.
Álipbe qosıqları Shıǵıs lirikasınıń túrli formalarında jazıla beriwi múmkin (mısalı, ǵázzel yaki muxammes formalarında).
Ay - aliftek qomatingdin ibtido qildim bukun,
Be - baloi doǵi darding dilga jo qildim bukun. Te - tilovat qilǵay erdim oyati ruxsoringni, Se - savobi xatmi qurúan intiho qildim bukun.
Jim - jamolingni kwray dep keldim, ey shohi jahon,
á Ájiniyaz. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1975, 76-bet.
áhh
Xe - haetim boricha, man iltijo qildim bukun.á
Qaraqalpaqlar arasında Diywanayı Máshrep atı menen keń málim bolǵan ózbek shayırı Babarahim Mashrabtıń bul álipbe sheyri
ǵázzel tártibinde jazılǵan, 16 báyitten (ekilikten) ibarat, arab
álipbesiniń barlıq háriplerin óz ishine qamtıydı, hár qatarı 15 buwınnan turadı, a-a, b-a, v-a, g-a tárizinde uyqasadı, hár báyittiń aqırı redif penen juwmaqlanadı, mazmunı boyınsha ashıqlıq temasın sáwlelendiredi.
Qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz da ózinen burınǵı túrki ziban kitabıy shayırlardıń janrlıq dástúrlerin rawajlandıra otırıp,
álipbe muxammeslerin kópshilik xalıqtıń estetikalıq-kórkemlik talǵamlarına shaqlap jazadı, olardıń tilin ele de ápiwayılastırıp, kópshilik xalıqtıń oqıp yaki tıńlap qabıllawına qolaylastıradı.
Endi Ájiniyaz muxammesleriniń ólshemine keletuǵın bolsaq, bul jóninde e ki túrli pikir bar. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı joqarıda e slep ótkenimizdey I.Yusupov qaraqalpaq klassikalıq poeziyasında, sonıń ishinde Ájiniyaz lirikasında aruz
ólshemi qollanıldı degen pikirdi xoshlamaydı. Negizinde ádebiy dástúr boyınsha ǵázzel, rubayı, muxammes janrları aruz ólsheminde jazılıwı tiyis. I.Yusupovtıń pikiri boyınsha hár qanday shayır
ózi túsinip bilgen ádebiy dástúrlerdiń, formalardıń bárin óz
ádebiyatına e ngize bermeydi, bálki olardıń maqsetke muwapıq degenlerin ǵana paydalanadı.ǵ
Qaraqalpaq qosıq qurılısın, onıń ólshemlerin arnawlı
úyrengen ádebiyatshı Q.Muratbaev I.Yusupov penen únles pikirdi aytadı: «Qaraqalpaq tili barlıq túrk sistemasındaǵı tillerdiń qatarında jalǵamalı (agglyutinativli) tiller sitemasına kiredi.
Sonıń ushın da qosıq qatarındaǵı sózlerdiń uzın hám qısqa buwınlardıń almasıp keliwine, yaǵnıy arab tiliniń zakonlıqlarına tiykarlanǵan aruz qaraqalpaq tiliniń qurılısına, zakonlıqlarına sáykes kelmeydi».q
á Babarahim Mashrab. Mehribonim qaydasan. Toshkent, 1990, 153-bet. |
|
ǵ Yusupov I. Dala Orfeyi. - Ájiniyaz. Nókis, 1975, 17-bet. |
|
q Muratbaev Q. Qaraqalpaq poziyasınıń qosıq qurılısı. Nókis, |
«Qaraqalpaqstan», 1977, 33-bet. |
áh9
Durısında da Ájiniyazdıń ayırım házil-dálkek, táriyip mazmunındaǵı muxammesleri qaraqalpaqlardıń jaydarı qosıq formasına jaqınlastırılǵan, olardı aruz ólsheminiń qatal tártipleri menen jazılǵan dep úzil-kesil tastıyıqlaw qıyın.
Qaraqalpaq poeziyasında aruz ólsheminiń qollanılıwı jóninde joqarıdaǵı pikirlerge qarama-qarsı túsinikler de bar. Ájiniyaz dóretiwshiligin tariyxıy hám poetikalıq aspektinde puqta úyrenip, olar boyınsha itibarlı miynetler járiyalaǵan A.Murtazaev usı shayırdıń muxammesleriniń kópshiligi aruz ólsheminde jazılǵan dep esaplaydı. Ol óziniń «Shayırdıń muhabbatı» degen kitabında aruz qosıq ólshemi tuwralı keń túsinikler beredi. Onnan soń Ájiniyazdıń shıǵarmalarındaǵı aruz ólshemi belgilerin konkret mısallar menen kórsetip beredi. « ... Ol (Ájiniyaz) aruzdıń túrkiy poeziyaǵa tán, sińisken báhrlerinde (formalarında- Q.J.) qosıqlar dóretken. Onıń házirgi bar shıǵarmalarınan muxammesleri aruzdıń ramal báhrine (formasına) tiykarlanǵan. Máselen, shayırdıń tómendegi qosıqları rámáli musammanı maxfuz ólsheminiń (segiz ruknli rámali maxfuz uázni) talaplarına tolıq juwap beredi.
«Ay álip»
Ay álip kim / aq yuzińdur / ayni álem / ánwariy,
Be belińdur / qıpsha dilbar / kóz ǵanań / sháhla wáliy.
Foilatun / foilatun / foilatun / foilun
-u- - / - u - - / - - u - - / - u -».á
Ájiniyazdıń basqa muxammeslerine de aruzdıń usı ólshemi qabıl etilgen, negiz e tip alınǵan dep tastıyıqlaydı. A.Murtazaev mısal retinde shayırdıń «Shıqtı jan», «Oyan» degen muxammeslerinen úzindiler keltiredi.
Jas izertlewshi D.Paxratdinov ta Ájiniyaz muxammeslerin aruz
ólshemlerine tartıp kóredi hám olar aruzdıń rámal báhrinde jazılǵan degen juwmaqqa keledi.ǵ
á Murtazaev A. Shayırdıń muhabbatı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1988, 67-68-betler. ǵ Paxratdinov D. Tradiсii klassikov Vostoka v lirike I.Yusupova. (K probleme literaturnogo vzaimovliyaniya i vzaimosvyazey). AKD. Nukus, 2001, s 17.
á90
Túrkiy tilde ǵázzel, muxammesler dóretken klassik shayırlardıń kópshiligi, tiykarınan, aruz ólsheminiń usı rámal báhrinde jazǵan.
Nawayı, Atayı, Bilal, Nazım, Máshrep (Babarahim Mashrab) hám t.b. shayırlardıń kópshilik ǵázzelleri menen muxammesleri rámal
bahriniń shártleri menen jazılǵan. |
Bunıń sebebi: aruz ólshemi |
||
haslında arab poeziyasında islep |
shıǵılǵan, |
sonlıqtan |
ol arab |
tiliniń zańlılıqlarına tiykarlanǵan. |
Sońınan |
aruz |
túrkiy |
poeziyaǵa ótken. Biraq aruzdıń hámme báhrleri (ólshem túrleri) túrkiy poeziyaǵa e nise bermegen, al tek túrkiy barmaq ólshemine jaqın keletuǵın rámal, xazadj usaǵan báhrleri ǵana qabıl e tilgen. Bul
tuwralı túrkiy poeziyadaǵı aruz ólshemin úyrengen belgili alımlar óz miynetlerinde keńirek sóz etedi.á
Qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz lirikasında aruz kórinisleri tuwralı da joqarıdaǵı jaǵdaylardı aytıw múmkin. Aruz belgileri
onıń muxammeslerinde A.Murtazaev aytqanday rámal báhrinde kórinedi. Ájiniyaz óziniń lirikasın, sonıń ishinde muxammeslerin
keń xalıqtıń kórkemlik estetikalıq uǵımlarına, talaplarına shaqlap jazdı. Sonlıqtan ol da ózinen aldıńǵı shayırlar sıyaqlı aruzdıń túrkiy barmaq ólshemine jaqın keletuǵın báhrleriniń (túrleriniń) geypara múmkinshiliklerin paydalanǵan.
Solay e tip, Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına muxammeslerdi engizip, onı ádebiy janr sıpatında qáliplestirdi. Onıń muxammesleri tereń mazmunlı hám keń xalıqqa túsinikli e tip jazılǵan. Ájiniyazdıń qaraqalpaqsha muxammes jazıw tájiriybesi házirgi zaman qaraqalpaq shayırları tárepinen keń paydalanılmaqta.
Lirikalıq poemalar
XIX ásir qaraqalpaq poeziyasındaǵı qızıqlı janrlıq kórinislerdiń biri - lirikalıq poemalar. Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń shıǵarmalarına qatnaslı lirikalıq poema degen atamanı qollanıw maqul emestey kórinedi. Biraq ayırım lirikalıq
á Xamraev M. Plamya jizni. O sisteme stixoslojeniya tyurkoyazıchnıx narodov. Tashkent, 1988, s 44-
45.
á9á
shıǵarmalardı janrlar ilimine súyenip tallaǵanımızda, olardıń l,!,H=l/q SÓ.m= degen janrlıq atamaǵa say keletuǵının kóremiz. Tómende bul máseleni Ájiniyaz, Ótesh shayırlardıń ayırım shıǵarmaların tallaw arqalı sheshiwge háreket etemiz.
Ájiniyazdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń basınan keshken tariyxıy hám tragediyalıq waqıyanı kórkem sáwlelendiretuǵın shıǵarma retinde keńnen málim. Ájiniyaz shıǵarmaların úyrengen ádebiyatshılardıń barlıǵı derlik «Bozataw»dı tariyxıy mazmundaǵı
shıǵarma dep tanıydı hám onı tariyxıy jır yamasa tariyxıy poema dep ataydı.á Biraq olar óz miynetlerinde baslı dıqqatı
«Bozataw»dıń tariyxıy dáreklerine hám ideyalıq-tematikalıq ózgesheliklerine awdarǵanlıqtan shıǵarmanıń janrlıq qásiyetlerin anıqlawǵa jeterli itibar bere almaǵan hám oǵan múmkinshiligi de bolmaǵan. Ájiniyazdı arnawlı izertlegen ádebiyatshılar A.Pirnazarov, K.Mámbetov «Bozataw» shıǵarmasınıń janrlıq tárepine de belgili
dárejede kewil awdaradı hám oǵan jeterli janrlıq tallaw islemey-aq liro-epikalıq poema degen atama beredi.ǵ
Ádebiyat iliminde moyınlanǵan qaǵıyda boyınsha shıǵarmanı liro-epikalıq janrǵa jatqarıw ushın onıń quramında hám lirikalıq hám epikalıq qásiyetler teń bolıw kerek. Basqasha aytqanda shıǵarmada óziniń baslanıwına, rawajlanıwına hám
sheshimine |
iye |
epikalıq syujet, sonday-aq onda qatnasatuǵın |
|||
epikalıq personaj (yaki personajlar) bolıwı tiyis. Sonıń menen |
|||||
birge epikalıq |
waqıyalarǵa, |
epikalıq |
personajlarǵa |
óziniń |
|
emoсional qatnasların bildiretuǵın, epikalıq waqıyalardıń rawaj- |
|||||
lanıwınan, epikalıq personajlardıń is-háreketlerinen tásirlenip, |
|
||||
olarǵa kúyinish yamasa súyinish sezimlerin bildiretuǵın lirikalıq |
|||||
qaharman |
bolıwı |
tiyis. Janrlar |
tábiyatın |
tereń izertlegen |
rus |
á Dawqaraev N. Revolyuсiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri. Nókis, QQMB,
«Qaraqalpaqstan», 1988, 170-bet;
Qojıqbaev !. Tariyxıy qosıqlar. «Qaraqalpaqstan», 1980, 37-bet; Paxratdinov !.
Ájiniyazdıń «Bozataw» shıǵarması haqqında. «Ámiwdárya», 1989, N4, 88-bet.
ǵ Pirnazarov A. Masterstvo Ajiniyaza. Nukus, |
«Karakalpakstan»,1983, s.49; Mámbetov K. Ájiniyaz. |
Nókis, «Bilim»,1994, 122-bet. |
|