Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı

.pdf
Скачиваний:
62
Добавлен:
17.08.2024
Размер:
6.21 Mб
Скачать

Qurbanbay Járimbetov

XIX ÁSIR QARAQALPAQ LIRIKASÍNÍŃ JANRLÍQ

QÁSIYETLERI HÁM RAWAJLANÍW TARIYXÍ

Nókis 2004

 

 

 

Kirisiw

 

 

XX ásirdiń aqırında (90-jılları) biziń jasap turǵan

 

jámiyetimiz túpkilikli ózgerislerge ushırap ekonomikalıq, siyasıy,

 

tariyxıy, soсiallıq hám ruwxıy rawajlanıwdıń jańa jolına tústi.

 

Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ótmishtegi tariyxımızdı, ruwxıy

 

qádiriyatlarımızdı hám miyraslarımızdı jámiyetlik rawajlanıw-

 

dıń jańa talapları dárejesinde qayta qarap, olarǵa jańa hám hadal

 

(durıs) ilimiy bahalar beriw zárúrligi tuwılıp otır. Sebebi

 

″haqıyqıy tariyxtı bilmey turıp ózligińdi biliw múmkin e mes″.á

 

Ózbekstan Respublikasınıń prezidenti Islam Karimovtıń bul

 

sózleri milliy mádeniyatımızdı izertleytuǵın alımlarǵa tuwrı jol

 

silteytuǵın baǵdarlama bolıp esaplanadı.

 

 

 

Ótmishtegi

biziń

mádeniy

miyrasımızdıń

e ń

jaqsı

dáwirleriniń biri bolǵan XIX ásir qaraqalpaq lirikasın joqarıda

 

aytılǵan talaplarǵa sáykes úyreniw búgingi kún zárúrliklerinen

 

bolıp tabıladı.

 

 

 

 

 

 

 

 

Házirgi dáwirge shekem qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı, sonıń

 

ishinde klassikalıq lirikası hár qıylı aspektlerde izertlendi hám

 

izertlenbekte. Eń baslısı ol poeziya, ádebiy miyras baǵdarında

 

jemisli izertlendi. Atap aytqanda birinshi dárekler jıynaldı,

 

kórkem tekstler baspadan shıǵarıldı, olar tekstologiyalıq hám

 

tariyxıy-filologiyalıq

islewden

ótip

xronologiyalıq

tártipke

 

salındı. Shıǵarmalarǵa ideyalıq-tematikalıq, belgili dárejede

 

janrlıq talqılar islendi, sonday-aq

ádebiy baylanıslar hám

 

tásirler boyınsha

da

jumıslar

júzege

keldi.

Bul

boyınsha

 

N.Dáwqaraevtıń

 

″Revolyuсiyaǵa

shekemgi

qaraqalpaq

ádebiyatı

tariyxınıń ocherkleri″

(Nókis,

1961),

I.Saǵıytovtıń

″Sahra

 

búlbili″ (Nókis, 1974), ″Qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat

shayırı″ (Nókis, 1977), M.Nurmuxamedovtıń ″Karakalpakskaya poeziya″ (Tashkent, 1977), ″Berdax - velikiy poet karakalpakskogo naroda″ (Tashkent, 1977), I.Yusupovtıń ″Dala orfeyi″ (″Ájiniyaz″ qosıqlar toplamında. Nókis, 1975), N.Japaqovtıń ″Revolyuсiyaǵa shekemgi

qaraqalpaq

ádebiyatında

realizm

máselesi″

(Nókis,

1972),

A.Kárimovtıń ″Jiyen jırawdıń ómiri hám tvorchestvosı″ (Nókis,

1963), ″Ótesh shayırdıń

ómiri hám

tvorchestvosı″ (Nókis, 1984),

B.Ismaylovtıń ″Kunxojanıń ómiri hám tvorchestvosı″ (Nókis, 1961),

H.Hamidovtıń ″Shıǵıs tillerindegi jazba dárekler hám XIX ásirdegi

 

qaraqalpaq shayırları. Ádebiy tásirler probleması″ (Nókis, 1991),

 

Á.Paxratdinovtıń ″Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp

 

shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan″

(Nókis, 1990), A.Murtazaev-

tıń ″Shayırdıń muhabbatı″ (Nókis, 1988), ″Berdaq tvorchestvosında zamanagóylik hám sheberlik″ (Nókis, 1993), K.Mámbetovtıń ″Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı″ (Nókis, 1992), ″Ájiniyaz″ (Nókis, 1994), Ayımqul Pirnazarovtıń ″Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha geypara oylar″ (Nókis, 1991), ″Jiyen hám Omar shayırlardıń dóretiwshilik sheberlikleri″ (Nókis, 1993), Á.Pirnazarovtıń ″Masterstvo Ajiniyaza″ (Nukus, 1983), Q.Bayniyazovtıń Qosıqtıń kúshi″ (Nókis, 1977), B.Qálimbetovtıń ″Ájiniyazdıń lirikası″

(Nókis, 1981), B.Qurbanbaevtıń ″Berdaq va wzbek adabieti″ (Toshkent, 1982), K.Qurambaevtıń ″Vzaimnoe obogashenie literatur″ (Nukus, 1993), ″Istoriya karakalpakskoy literaturı″ (Tashkent, ″FAN″, 1994) hám t.b. miynetlerdi atap ótiw jetkilikli.

Qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń tariyxıy-filologiyalıq, tekstologiyalıq, xronologiyalıq, filosofiyalıq kóz-qaraslardan

úyreniliwi biziń wazıypamızdı biraz jeńillletedi. Bul jetiskenliklerge súyene otırıp qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń ádebiy janrı sıpatındaǵı rawajalanıwın baqlawımızǵa boladı. Atap

aytqanda qaraqalpaq lirikasınıń janr sıpatında tuwılıwın,

qáliplesiwin, onıń tariyxıy, kórkemlik, ideyalıq dáreklerin, basqa

ádebiyatlar menen genetikalıq hám tipologiyalıq baylanısların ashıwǵa, jıynaqlap bir termin menen aytqanda qaraqalpaq lirikasınıń janr sıpatında evolyuсiyalıq rawajlanıw jolın kórsetiwge múmkinshilik beredi. Demek, qaraqalpaq klassikalıq poeziyası boyınsha túrli aspektlerde islengen jumıslardı juwmaqlap, onı teoriyalıq kóz-qaraslardan, sonıń ishinde ádebiy janr máselesi boyınsha úyrenetuǵın máhál qashshan-aq jetip kelgen edi.

Solay e tip jumıstıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń janr sıpatında payda bolıw hám qáliplesiw jolların,

onıń kórkemlik, ideyalıq, tariyxıy saǵaları menen dáreklerin konkret materialar tiykarında kórsetiwden, usı janrdıń qáliplesiwinde ádebiy, mádeniy ortalıqtıń, tariyxıy sharayatlardıń ornın, áhmiyetin ashıp beriwden ibarat. Sonıń menen birge XIX

ásir qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik qásiyetlerin anıqlawdı da maqset e tip qoydıq. Sebebi, XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasında milliy oyanıw ideyaları, milliy kórkemlik ózgeshelikleri kúshli rawajlanǵan.

Jámiyetshilikke usınılıp otırǵan usı jumıs qaraqalpaq

ádebiyatınıń janrlar sistemasın, janrlar tariyxın jańa estetikalıq kóz-qaraslar dárejesinde islep shıǵıwda teoriyalıq tiykar bolıp xızmet ete aladı.

Izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq nátiyjelerin ámeliy xızmette paydalanıw múmkin. Mısalı, XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı tariyxı boyınsha jańa sabaqlıqlar dúzgende, lirika janrı boyınsha arnawlı lekсiyalıq kurslar jazǵanda usı jumıstıń ilimiy nátiyjelerin, materialların paydalanıwǵa boladı.

Birinshi bap

Qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik saǵaları

Qaraqalpaq qosıǵı joqarıda kirisiw bóliminde e skertkenimiz-

dey ayırım jumıslardı esapqa almaǵanda tiykarınan ádebiy miyras,

ideyalıq-tematikalıq mazmun baǵdarlarında kóbirek izertlendi.

Onıń kórkemlik qásiyetleri e le de bolsa tolıǵıraq hám arnawlı izertlewlerdi talap etpekte, atap aytqanda qaraqalpaq qosıǵın ádebiy janr sıpatında hár tárepleme úyreniw búgingi ilimniń keshiktiriwge bolmaytuǵın talaplarınan desek, asırıp aytqan bolmaymız.

Qaraqalpaq lirikası usı janrdıń qatań talaplarına juwap bere

alatuǵın ádebiy-kórkem qubılıs sıpatında XIX ásirde tolıq qáliplesti hám kúshli rawajlandı. Usı ásirde jasaǵan hám dóretiwshilik e tken úlken qaraqalpaq shayırları Kúnxoja (17991880), Ájiniyaz (1824-1878), Berdaq (1827-1900), Ótesh (1828-1903),

Gúlmurat (1832-1897), Sarıbay (1830-1898) hám t.b. qaraqalpaq sóz

ónerinde burınan bar xalıq qosıqlarınıń dástúrlerine hám e ski túrkiy, sonday-aq arab, parsı ádebiy dástúrlerine súyenip, lirika janrın rawajlandırdı, onı qaraqalpaq xalqınıń milliy estetika-

lıq, kórkemlik talǵamlarına beyimlestirdi. Nátiyjede e ski túrkiy lirikadan, sonday-aq xalıqlıq lirikadan (xalıq qosıqlarınan)

óziniń milliy kórkemlik hám mazmun

belgileri menen anıq

ajıralıp turatuǵın jańa ádebiy qubılıs (lirika janrı) júzege

keldi. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń

ideyalıq-kórkemlik

saǵaları e ski túrkiy jırlarına (poeziyasına), qala berse XIV-XVIII

ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw-shayırlarınıń

terme-tolǵawlarına

barıp tireledi. Bul jaǵday milliy lirikanıń genetikalıq tamırlarına tiyisli dárejede dıqqat awdarıwdı talap etedi. Sonıń menen birge milliy lirikanıń janrlıq qásiyetlerin, yaǵnıy onıń

w

poetikasın ashıw onı izertlewdiń baslı shártlerinen bolıp tabıladı. Demek, qaraqalpaq lirikasın janrlıq jaqtan izertlegende

ádebiy janrlar boyınsha ulıwma ádebiyattanıw ilimi e risken teoriyalıq jetiskenliklerdi e sapqa alıw talap e tiledi. Ádebiy janrlar ilimi boyınsha tómendegi tariyxıy-teoriyalıq sholıw usı talaplardan kelip shıqtı.

Qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq tallawdıń teoriyalıq máseleleri haqqındı

Bul bólimde qaraqalpaq klassikalıq lirikasın janrlıq jaqtan

 

izertlewdiń baslı ilimiy shártlerine toqtap ótiledi, yaǵnıy janrlar

 

boyınsha

 

ulıwma

ádebiyattanıw

ilimi

erisken

teoriyalıq

jetiskenliklerdi milliy lirikanı tallaǵanda qollanıw máselesi

 

qaraladı.

 

 

 

 

 

 

 

 

Ádebiy janrlar máselesi ilimde burınǵı Aristotel zamanınan

 

berli sóz e tilip keledi. Janr termini franсuz tilindegi ″genre

 

sózinen kelip shıǵıp ″tur″ yamasa ″jınıs″ degendi bildiredi. Ádebiy

 

janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem

 

súwretlew

shártleri

 

(prinсipleri),

tematikalıq,

mazmunlıq

 

qásiyetleri bir birine uqsas yaki jaqın bolǵan shıǵarmalardıń

 

toparına aytıladı. Aristotel óziniń ″Poetika″ sında ádebiy

 

shıǵarmalardı kórkem súwretlew prinсipleri boyınsha ayırıp,

 

olardı úsh túrge bóledi: epos, lirika, drama. Eger jazıwshı

 

(Aristotel termini boyınsha ″poet″) waqıyalardı

bayanlaǵanda

 

olardan ózin bólek tutsa, waqıyalarǵa ózi qatnaspay olar tuwralı

 

sırttan qalıs bayan qılsa, bunday shıǵarmanı Aristotel epos

 

jınısına (túrine) jatqaradı. Mısal retinde Gomerdiń ″Iliada″ hám

 

″Odisseya″ dástanların keltiredi. Egerde jazıwshı (poet) shıǵarmada

 

ózi menen ózi bolıp, ózligin ózgertpese, bunday shıǵarmanı lirika

 

túrine

jatqaradı.

(Lirika

termini

Aristotel

zamanında

 

h

qollanılmaǵan, ol sońıraq ellinizm dáwirinde payda bolǵan). Lirika tuwralı óziniń bul pikirlerin Aristotel antik grek shayırları Pindardıń, Alkeydiń hám Safonıń shıǵarmalarına súyenip aytqan.

Ádebiy jınıslar (túrler) boyınsha tereń pikirler aytqan

filosoflardıń biri Fridrix Gegel boldı. Ol óziniń kórkem óner

(Gegeldiń termini boyınsha ″poeziya″) tuwralı oy-pikirlerin XIX

ásirdiń birinshi shereginde islep shıqtı. Bul waqıtta Evropa

ádebiyatında romantizm baǵdarı

ústemlik e tip hám kritikalıq

realizm metodınıń belgileri anıq

kórine baslaǵan e di. Bul

jaǵdaydı Gegel álbette e sapqa aldı. Ol óziniń kórkem óner teoriyasına baǵıshlanǵan belgili ″Estetika″ degen atamadaǵı tórt

kitaptan ibarat miynetinde ádebiyattıń úsh túrine de ayırımayırım toqtap ótedi. Usı miynettiń ″Lirikalıq poeziya″ dep atalǵan bóliminde Gegel lirikanıń baslı qásiyetlerin filosofiyanıń

obúektivlik hám subúektivlik (obúekt hám subúekt) nızamları boyınsha belgileydi. Gegeldiń tastıyıqlawı boyınsha lirikanıń ″mazmunınıń hámmesi subúektivten, ishki dúnyadan, sezetuǵın hám oylaytuǵın kóńilden (dusha) turadı.″á

Kórkem shıǵarmalardı túrlerge bóliwdiń usı Aristotel hám

Gegel islep shıqqan prinсiplerin V.G.Belinskiy ″Poeziyanıń jınıslarǵa (rod) hám túrlerge bóliniwi″ degen miynetinde basshılıqqa aladı hám usı baǵdarda óz pikirlerin rawajlandıradı.ǵ

Jańa dáwirdegi ádebiyattıń janrlıq ózgerislerin e sapqa almaǵanda

(liro-epikalıq hám liro-dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı) kórkem ádebiyattı usı úsh jınısqa bólip qaraw tiykarınan saqlanıp kiyatır. Degen menen hár bir ádebiy túr (yamasa jınıs) óziniń ishki bóliniwlerine hám tártiplerine iye.

9

Biraq sonı da aytıw kerek, kórkem ádebiyattıń janrları dúnya

ádebiyattanıw iliminde e le tolıq sheshilmegen tartıslı másele.

Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa ajıratıw kópshilik jaǵdaylarda shártli túrde iske asırılıp júr. Sonlıqtan ádebiy janrlardı, sonıń ishinde lirikalıq janrlardı belgilewde terminologiyalıq qarama-qarsılıqlar, shataslıqlar bar. Belgili ádebiyatshılar

shıǵarmalardı janrlarǵa jiklewdiń (klassifikaсiyalawdıń) hár

qıylı variantların usınadı. Ádebiyat teoriyasınıń belgili qánigesi

L.I.Timofeev bul másele boyınsha V.G.Belinskiydiń izinen júrip, onı tómendegishe sheshedi.

L.I.Timofeev kórkem ádebiyattı dástúrli úsh túrge (epos, lirika,

dramaǵa) bóledi de, hár bir jınıstı ishki túrlerge ajıratadı: -

roman, povest, gúrriń, ocherk hám t.b. Al hár bir ádebiy túr óz gezeginde jáne de tarmaqlanadı: tariyxıy roman, filosofiyalıq roman, ájayıp hádiyseler romanı hám t.b. Janrlardı keń tallaǵannan

soń L.I.Timofeev tómendegi sheshimdi usınadı: ádebiy jınıslardı

(epos, lirika, drama) janr termini menen ataw;

janrlıq

bóliniwlerdi (roman, povest, gúrriń hám t.b.) janrlıq túr (vid) dep

ataw. Janrlar boyınsha tallawların L.I.Timofeev

usınday

teoriyalıq hám terminologiyalıq prinсipte alıp baradı.á

 

Ózbek ádebiyatshısı I.Sultan epos, lirika, dramanı ádebiy túr dep, al olardıń tarmaqların, mısalı, roman, povest, ǵázzel, muxammes, qasiyda, qosıq, rubayılardı ádebiy janrlar dep ataydı.ǵ

Ádebiyat teoriyası boyınsha, sonıń ishinde janrlar máselesi ústinde kóp islegen hám tıyanaqlı juwmaqlar alǵan kórnekli alım

G.N.Pospelov ádebiy janrdı yaki mazmunı boyınsha yaki forması boyınsha bir tekles shıǵarmalardıń toparı dep túsindiredi. Ol

á0

ádebiy shıǵarmalardı tiykarınan formalıq janrlarǵa (janrovıe formı) jáne mazmun janrlarına (janrovoe soderjanie) bóledi.á G.N.Pospelov lirikalıq shıǵarmalardı da usı tártipte tiplestiredi

hám túrlerge jikleydi yaǵnıy lirikanı da mazmunı boyınsha jámiyetlik-tariyxıy, aqıl-násiyat (didaktikalıq), ıshqı-muhabbat (G.N.Pospelovta romanikalıq) janrlar dep bóledi.

G.N.Pospelovtıń lirikanı tallawdıń usı prinсipin belgili

ózbek ádebiyatshısı lirika janrı ústinde kóp jumıslar islegen U.Twychiev qollaydı. Ol óziniń lirikanıń teoriyalıq máseleleri boyınsha jazǵan fundamental miynetinde lirikanı túrlerge jiklegende (klassifikaсiya etkende) shıǵarmalardı mazmunı boyınsha hám forması (túrleri) boyınsha ajıratadı.ǵ

Ulıwma ádebiy janrlardıń teoriyası boyınsha ádebiyatshı

L.V.Cherneсtiń aytqan pikirleri de dıqqatqa ılayıq. Ol dúnyanıń kórnekli ádebiyatshı-ilimpazlarınıń ádebiy janrlar boyınsha islegen jumısların analizley otırıp, ádebiy shıǵarmalardı jazǵanda hám olardı uqsas qásiyetleri boyınsha ajıratqanda hár qıylı prinсipler tiykar e tip alınatuǵının aytadı. Solardıń ishinde kóbirek qollanılatuǵın, ıqshamlısı hám nátiyjelisi janrlarǵa, ulıwma ádebiyatqa jámiyetlik-tariyxıy qatnas e kenligin tastıyıqlaydı. Bunday jaǵdayda kórkem shıǵarmanıń, ulıwma kórkem ónerdiń e ń baslı hám jetekshi tárepi bolǵan mazmunlıq qásiyetleri durıs ashılatuǵının dálilleydi. Sonlıqtanda, dep dawam e tedi

L.V.Cherneс, janrlardıń payda bolıwında,

qáliplesiwinde

hám

olardıń qásiyetlerin úyreniwde shıǵarmanıń mazmun ózgeshelikleri

jetekshi orındı iyeleydi. Solay e tip

L.V.Cherneс

ádebiy

áá

shıǵarmalardı janr boyınsha izertlewde mazmunlıq prinсiptiń nátiyjeli ekenligin kórsetedi.á

Teoretik V.E.Xalizev te ádebiy janrlar tuwralı bergen túsiniklerinde joqarıda keltirilgen G.N.Pospelovtıń poziсiyasın quwatlaydı.ǵ Demek, belgili ilimpazlar kórkem shıǵarmalardı mazmunlıq janrlar hám forması boyınsha ajıralatuǵın janrlar dep bóledi.

Joqarıda atap ótilgen ilimpazlar ádebiy janrlar boyınsha, sonıń ishinde lirika janrı boyınsha aytqan óz pikirlerin Batıs

Evropa hám rus ádebiyatın (G.N.Pospelov, L.I.Timofeev, L.V.Cherneс,

V.E.Xalizev, ulıwma Shıǵıs hám ózbek ádebiyatın (U.Tuychiev,

I.Sultan hám t.b.) tereń analizlewdiń tiykarında aytadı.

Ádebiy janrlardıń, sonıń

ishinde

lirikanıń

qásiyetlerin

tereń izertlegen bul ilimpazlardıń pikirlerine qosılıwǵa boladı

hám qaraqalpaq lirikasın

ilimiy tallaw jasaǵanda olardı

tiykarınan basshılıqqa alıwǵa boladı.

 

 

Joqarıdaǵı qánigelerdiń

kórsetiwi

boyınsha

shıǵarmalardı

mazmun, tematika, problematika qásiyetleri tiykarında toparlarǵa ajıratqanda, olarǵa jámiyetlik-tariyxıy kóz qaraslardan jantasıw talap e tiledi. Bul prinсipke súyengende ádebiy shıǵarmalardı tariyxıy mazmundaǵı, filosofiyalıq, aqıl-násiyat (didaktikalıq), satiralıq dep shártli túrde jámiyetlik-tariyxıy mazmunı boyınsha

bóliw múmkin. Bul janrlar ádebiyattıń úsh túrinde de: eposta, lirikada, dramada da ushırasadı. Mısalı, filosofiyalıq lirika, aqıl-násiyat lirikası, publiсistikalıq lirika, elegiyalıq lirika

hám t.b. Usı atamadaǵı janrlar epos hám dramada da bar (mısalı, aqıl-násiyat draması, aqıl-násiyat romanı hám t.b.).