XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı
.pdfQurbanbay Járimbetov
XIX ÁSIR QARAQALPAQ LIRIKASÍNÍŃ JANRLÍQ
QÁSIYETLERI HÁM RAWAJLANÍW TARIYXÍ
Nókis 2004
|
|
|
Kirisiw |
|
|
XX ásirdiń aqırında (90-jılları) biziń jasap turǵan |
|
||||
jámiyetimiz túpkilikli ózgerislerge ushırap ekonomikalıq, siyasıy, |
|
||||
tariyxıy, soсiallıq hám ruwxıy rawajlanıwdıń jańa jolına tústi. |
|
||||
Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ótmishtegi tariyxımızdı, ruwxıy |
|
||||
qádiriyatlarımızdı hám miyraslarımızdı jámiyetlik rawajlanıw- |
|
||||
dıń jańa talapları dárejesinde qayta qarap, olarǵa jańa hám hadal |
|
||||
(durıs) ilimiy bahalar beriw zárúrligi tuwılıp otır. Sebebi |
|
||||
″haqıyqıy tariyxtı bilmey turıp ózligińdi biliw múmkin e mes″.á |
|
||||
Ózbekstan Respublikasınıń prezidenti Islam Karimovtıń bul |
|
||||
sózleri milliy mádeniyatımızdı izertleytuǵın alımlarǵa tuwrı jol |
|
||||
silteytuǵın baǵdarlama bolıp esaplanadı. |
|
|
|
||
Ótmishtegi |
biziń |
mádeniy |
miyrasımızdıń |
e ń |
jaqsı |
dáwirleriniń biri bolǵan XIX ásir qaraqalpaq lirikasın joqarıda |
|
|||||||
aytılǵan talaplarǵa sáykes úyreniw búgingi kún zárúrliklerinen |
|
|||||||
bolıp tabıladı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Házirgi dáwirge shekem qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı, sonıń |
|
|||||||
ishinde klassikalıq lirikası hár qıylı aspektlerde izertlendi hám |
|
|||||||
izertlenbekte. Eń baslısı ol poeziya, ádebiy miyras baǵdarında |
|
|||||||
jemisli izertlendi. Atap aytqanda birinshi dárekler jıynaldı, |
|
|||||||
kórkem tekstler baspadan shıǵarıldı, olar tekstologiyalıq hám |
|
|||||||
tariyxıy-filologiyalıq |
islewden |
ótip |
xronologiyalıq |
tártipke |
|
|||
salındı. Shıǵarmalarǵa ideyalıq-tematikalıq, belgili dárejede |
|
|||||||
janrlıq talqılar islendi, sonday-aq |
ádebiy baylanıslar hám |
|
||||||
tásirler boyınsha |
da |
jumıslar |
júzege |
keldi. |
Bul |
boyınsha |
|
|
N.Dáwqaraevtıń |
|
″Revolyuсiyaǵa |
shekemgi |
qaraqalpaq |
ádebiyatı |
|||
tariyxınıń ocherkleri″ |
(Nókis, |
1961), |
I.Saǵıytovtıń |
″Sahra |
|
|||
″
búlbili″ (Nókis, 1974), ″Qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat
shayırı″ (Nókis, 1977), M.Nurmuxamedovtıń ″Karakalpakskaya poeziya″ (Tashkent, 1977), ″Berdax - velikiy poet karakalpakskogo naroda″ (Tashkent, 1977), I.Yusupovtıń ″Dala orfeyi″ (″Ájiniyaz″ qosıqlar toplamında. Nókis, 1975), N.Japaqovtıń ″Revolyuсiyaǵa shekemgi
qaraqalpaq |
ádebiyatında |
realizm |
máselesi″ |
(Nókis, |
1972), |
A.Kárimovtıń ″Jiyen jırawdıń ómiri hám tvorchestvosı″ (Nókis, |
|||||
1963), ″Ótesh shayırdıń |
ómiri hám |
tvorchestvosı″ (Nókis, 1984), |
|||
B.Ismaylovtıń ″Kunxojanıń ómiri hám tvorchestvosı″ (Nókis, 1961), |
|||||
H.Hamidovtıń ″Shıǵıs tillerindegi jazba dárekler hám XIX ásirdegi |
|
||||
qaraqalpaq shayırları. Ádebiy tásirler probleması″ (Nókis, 1991), |
|
||||
Á.Paxratdinovtıń ″Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp |
|
||||
shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan″ |
(Nókis, 1990), A.Murtazaev- |
||||
tıń ″Shayırdıń muhabbatı″ (Nókis, 1988), ″Berdaq tvorchestvosında zamanagóylik hám sheberlik″ (Nókis, 1993), K.Mámbetovtıń ″Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı″ (Nókis, 1992), ″Ájiniyaz″ (Nókis, 1994), Ayımqul Pirnazarovtıń ″Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha geypara oylar″ (Nókis, 1991), ″Jiyen hám Omar shayırlardıń dóretiwshilik sheberlikleri″ (Nókis, 1993), Á.Pirnazarovtıń ″Masterstvo Ajiniyaza″ (Nukus, 1983), Q.Bayniyazovtıń Qosıqtıń kúshi″ (Nókis, 1977), B.Qálimbetovtıń ″Ájiniyazdıń lirikası″
(Nókis, 1981), B.Qurbanbaevtıń ″Berdaq va wzbek adabieti″ (Toshkent, 1982), K.Qurambaevtıń ″Vzaimnoe obogashenie literatur″ (Nukus, 1993), ″Istoriya karakalpakskoy literaturı″ (Tashkent, ″FAN″, 1994) hám t.b. miynetlerdi atap ótiw jetkilikli.
Qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń tariyxıy-filologiyalıq, tekstologiyalıq, xronologiyalıq, filosofiyalıq kóz-qaraslardan
úyreniliwi biziń wazıypamızdı biraz jeńillletedi. Bul jetiskenliklerge súyene otırıp qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń ádebiy janrı sıpatındaǵı rawajalanıwın baqlawımızǵa boladı. Atap
aytqanda qaraqalpaq lirikasınıń janr sıpatında tuwılıwın,
qáliplesiwin, onıń tariyxıy, kórkemlik, ideyalıq dáreklerin, basqa
ádebiyatlar menen genetikalıq hám tipologiyalıq baylanısların ashıwǵa, jıynaqlap bir termin menen aytqanda qaraqalpaq lirikasınıń janr sıpatında evolyuсiyalıq rawajlanıw jolın kórsetiwge múmkinshilik beredi. Demek, qaraqalpaq klassikalıq poeziyası boyınsha túrli aspektlerde islengen jumıslardı juwmaqlap, onı teoriyalıq kóz-qaraslardan, sonıń ishinde ádebiy janr máselesi boyınsha úyrenetuǵın máhál qashshan-aq jetip kelgen edi.
Solay e tip jumıstıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń janr sıpatında payda bolıw hám qáliplesiw jolların,
onıń kórkemlik, ideyalıq, tariyxıy saǵaları menen dáreklerin konkret materialar tiykarında kórsetiwden, usı janrdıń qáliplesiwinde ádebiy, mádeniy ortalıqtıń, tariyxıy sharayatlardıń ornın, áhmiyetin ashıp beriwden ibarat. Sonıń menen birge XIX
ásir qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik qásiyetlerin anıqlawdı da maqset e tip qoydıq. Sebebi, XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasında milliy oyanıw ideyaları, milliy kórkemlik ózgeshelikleri kúshli rawajlanǵan.
Jámiyetshilikke usınılıp otırǵan usı jumıs qaraqalpaq
ádebiyatınıń janrlar sistemasın, janrlar tariyxın jańa estetikalıq kóz-qaraslar dárejesinde islep shıǵıwda teoriyalıq tiykar bolıp xızmet ete aladı.
Izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq nátiyjelerin ámeliy xızmette paydalanıw múmkin. Mısalı, XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı tariyxı boyınsha jańa sabaqlıqlar dúzgende, lirika janrı boyınsha arnawlı lekсiyalıq kurslar jazǵanda usı jumıstıń ilimiy nátiyjelerin, materialların paydalanıwǵa boladı.
Birinshi bap
Qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik saǵaları
Qaraqalpaq qosıǵı joqarıda kirisiw bóliminde e skertkenimiz-
dey ayırım jumıslardı esapqa almaǵanda tiykarınan ádebiy miyras,
ideyalıq-tematikalıq mazmun baǵdarlarında kóbirek izertlendi.
Onıń kórkemlik qásiyetleri e le de bolsa tolıǵıraq hám arnawlı izertlewlerdi talap etpekte, atap aytqanda qaraqalpaq qosıǵın ádebiy janr sıpatında hár tárepleme úyreniw búgingi ilimniń keshiktiriwge bolmaytuǵın talaplarınan desek, asırıp aytqan bolmaymız.
Qaraqalpaq lirikası usı janrdıń qatań talaplarına juwap bere
alatuǵın ádebiy-kórkem qubılıs sıpatında XIX ásirde tolıq qáliplesti hám kúshli rawajlandı. Usı ásirde jasaǵan hám dóretiwshilik e tken úlken qaraqalpaq shayırları Kúnxoja (17991880), Ájiniyaz (1824-1878), Berdaq (1827-1900), Ótesh (1828-1903),
Gúlmurat (1832-1897), Sarıbay (1830-1898) hám t.b. qaraqalpaq sóz
ónerinde burınan bar xalıq qosıqlarınıń dástúrlerine hám e ski túrkiy, sonday-aq arab, parsı ádebiy dástúrlerine súyenip, lirika janrın rawajlandırdı, onı qaraqalpaq xalqınıń milliy estetika-
lıq, kórkemlik talǵamlarına beyimlestirdi. Nátiyjede e ski túrkiy lirikadan, sonday-aq xalıqlıq lirikadan (xalıq qosıqlarınan)
óziniń milliy kórkemlik hám mazmun |
belgileri menen anıq |
ajıralıp turatuǵın jańa ádebiy qubılıs (lirika janrı) júzege |
|
keldi. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń |
ideyalıq-kórkemlik |
saǵaları e ski túrkiy jırlarına (poeziyasına), qala berse XIV-XVIII |
|
ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw-shayırlarınıń |
terme-tolǵawlarına |
barıp tireledi. Bul jaǵday milliy lirikanıń genetikalıq tamırlarına tiyisli dárejede dıqqat awdarıwdı talap etedi. Sonıń menen birge milliy lirikanıń janrlıq qásiyetlerin, yaǵnıy onıń
w
poetikasın ashıw onı izertlewdiń baslı shártlerinen bolıp tabıladı. Demek, qaraqalpaq lirikasın janrlıq jaqtan izertlegende
ádebiy janrlar boyınsha ulıwma ádebiyattanıw ilimi e risken teoriyalıq jetiskenliklerdi e sapqa alıw talap e tiledi. Ádebiy janrlar ilimi boyınsha tómendegi tariyxıy-teoriyalıq sholıw usı talaplardan kelip shıqtı.
Qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq tallawdıń teoriyalıq máseleleri haqqındı
Bul bólimde qaraqalpaq klassikalıq lirikasın janrlıq jaqtan |
|
|||||||
izertlewdiń baslı ilimiy shártlerine toqtap ótiledi, yaǵnıy janrlar |
|
|||||||
boyınsha |
|
ulıwma |
ádebiyattanıw |
ilimi |
erisken |
teoriyalıq |
||
jetiskenliklerdi milliy lirikanı tallaǵanda qollanıw máselesi |
|
|||||||
qaraladı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Ádebiy janrlar máselesi ilimde burınǵı Aristotel zamanınan |
|
|||||||
berli sóz e tilip keledi. Janr termini franсuz tilindegi ″genre″ |
|
|||||||
sózinen kelip shıǵıp ″tur″ yamasa ″jınıs″ degendi bildiredi. Ádebiy |
|
|||||||
janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem |
|
|||||||
súwretlew |
shártleri |
|
(prinсipleri), |
tematikalıq, |
mazmunlıq |
|
||
qásiyetleri bir birine uqsas yaki jaqın bolǵan shıǵarmalardıń |
|
|||||||
toparına aytıladı. Aristotel óziniń ″Poetika″ sında ádebiy |
|
|||||||
shıǵarmalardı kórkem súwretlew prinсipleri boyınsha ayırıp, |
|
|||||||
olardı úsh túrge bóledi: epos, lirika, drama. Eger jazıwshı |
|
|||||||
(Aristotel termini boyınsha ″poet″) waqıyalardı |
bayanlaǵanda |
|
||||||
olardan ózin bólek tutsa, waqıyalarǵa ózi qatnaspay olar tuwralı |
|
|||||||
sırttan qalıs bayan qılsa, bunday shıǵarmanı Aristotel epos |
|
|||||||
jınısına (túrine) jatqaradı. Mısal retinde Gomerdiń ″Iliada″ hám |
|
|||||||
″Odisseya″ dástanların keltiredi. Egerde jazıwshı (poet) shıǵarmada |
|
|||||||
ózi menen ózi bolıp, ózligin ózgertpese, bunday shıǵarmanı lirika |
|
|||||||
túrine |
jatqaradı. |
(Lirika |
termini |
Aristotel |
zamanında |
|
||
h
qollanılmaǵan, ol sońıraq ellinizm dáwirinde payda bolǵan). Lirika tuwralı óziniń bul pikirlerin Aristotel antik grek shayırları Pindardıń, Alkeydiń hám Safonıń shıǵarmalarına súyenip aytqan.
Ádebiy jınıslar (túrler) boyınsha tereń pikirler aytqan
filosoflardıń biri Fridrix Gegel boldı. Ol óziniń kórkem óner
(Gegeldiń termini boyınsha ″poeziya″) tuwralı oy-pikirlerin XIX
ásirdiń birinshi shereginde islep shıqtı. Bul waqıtta Evropa
ádebiyatında romantizm baǵdarı |
ústemlik e tip hám kritikalıq |
realizm metodınıń belgileri anıq |
kórine baslaǵan e di. Bul |
jaǵdaydı Gegel álbette e sapqa aldı. Ol óziniń kórkem óner teoriyasına baǵıshlanǵan belgili ″Estetika″ degen atamadaǵı tórt
kitaptan ibarat miynetinde ádebiyattıń úsh túrine de ayırımayırım toqtap ótedi. Usı miynettiń ″Lirikalıq poeziya″ dep atalǵan bóliminde Gegel lirikanıń baslı qásiyetlerin filosofiyanıń
obúektivlik hám subúektivlik (obúekt hám subúekt) nızamları boyınsha belgileydi. Gegeldiń tastıyıqlawı boyınsha lirikanıń ″mazmunınıń hámmesi subúektivten, ishki dúnyadan, sezetuǵın hám oylaytuǵın kóńilden (dusha) turadı.″á
Kórkem shıǵarmalardı túrlerge bóliwdiń usı Aristotel hám
Gegel islep shıqqan prinсiplerin V.G.Belinskiy ″Poeziyanıń jınıslarǵa (rod) hám túrlerge bóliniwi″ degen miynetinde basshılıqqa aladı hám usı baǵdarda óz pikirlerin rawajlandıradı.ǵ
Jańa dáwirdegi ádebiyattıń janrlıq ózgerislerin e sapqa almaǵanda
(liro-epikalıq hám liro-dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı) kórkem ádebiyattı usı úsh jınısqa bólip qaraw tiykarınan saqlanıp kiyatır. Degen menen hár bir ádebiy túr (yamasa jınıs) óziniń ishki bóliniwlerine hám tártiplerine iye.
9
Biraq sonı da aytıw kerek, kórkem ádebiyattıń janrları dúnya
ádebiyattanıw iliminde e le tolıq sheshilmegen tartıslı másele.
Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa ajıratıw kópshilik jaǵdaylarda shártli túrde iske asırılıp júr. Sonlıqtan ádebiy janrlardı, sonıń ishinde lirikalıq janrlardı belgilewde terminologiyalıq qarama-qarsılıqlar, shataslıqlar bar. Belgili ádebiyatshılar
shıǵarmalardı janrlarǵa jiklewdiń (klassifikaсiyalawdıń) hár
qıylı variantların usınadı. Ádebiyat teoriyasınıń belgili qánigesi
L.I.Timofeev bul másele boyınsha V.G.Belinskiydiń izinen júrip, onı tómendegishe sheshedi.
L.I.Timofeev kórkem ádebiyattı dástúrli úsh túrge (epos, lirika,
dramaǵa) bóledi de, hár bir jınıstı ishki túrlerge ajıratadı: -
roman, povest, gúrriń, ocherk hám t.b. Al hár bir ádebiy túr óz gezeginde jáne de tarmaqlanadı: tariyxıy roman, filosofiyalıq roman, ájayıp hádiyseler romanı hám t.b. Janrlardı keń tallaǵannan
soń L.I.Timofeev tómendegi sheshimdi usınadı: ádebiy jınıslardı
(epos, lirika, drama) janr termini menen ataw; |
janrlıq |
bóliniwlerdi (roman, povest, gúrriń hám t.b.) janrlıq túr (vid) dep |
|
ataw. Janrlar boyınsha tallawların L.I.Timofeev |
usınday |
teoriyalıq hám terminologiyalıq prinсipte alıp baradı.á |
|
Ózbek ádebiyatshısı I.Sultan epos, lirika, dramanı ádebiy túr dep, al olardıń tarmaqların, mısalı, roman, povest, ǵázzel, muxammes, qasiyda, qosıq, rubayılardı ádebiy janrlar dep ataydı.ǵ
Ádebiyat teoriyası boyınsha, sonıń ishinde janrlar máselesi ústinde kóp islegen hám tıyanaqlı juwmaqlar alǵan kórnekli alım
G.N.Pospelov ádebiy janrdı yaki mazmunı boyınsha yaki forması boyınsha bir tekles shıǵarmalardıń toparı dep túsindiredi. Ol
″
á0
ádebiy shıǵarmalardı tiykarınan formalıq janrlarǵa (janrovıe formı) jáne mazmun janrlarına (janrovoe soderjanie) bóledi.á G.N.Pospelov lirikalıq shıǵarmalardı da usı tártipte tiplestiredi
hám túrlerge jikleydi yaǵnıy lirikanı da mazmunı boyınsha jámiyetlik-tariyxıy, aqıl-násiyat (didaktikalıq), ıshqı-muhabbat (G.N.Pospelovta romanikalıq) janrlar dep bóledi.
G.N.Pospelovtıń lirikanı tallawdıń usı prinсipin belgili
ózbek ádebiyatshısı lirika janrı ústinde kóp jumıslar islegen U.Twychiev qollaydı. Ol óziniń lirikanıń teoriyalıq máseleleri boyınsha jazǵan fundamental miynetinde lirikanı túrlerge jiklegende (klassifikaсiya etkende) shıǵarmalardı mazmunı boyınsha hám forması (túrleri) boyınsha ajıratadı.ǵ
Ulıwma ádebiy janrlardıń teoriyası boyınsha ádebiyatshı
L.V.Cherneсtiń aytqan pikirleri de dıqqatqa ılayıq. Ol dúnyanıń kórnekli ádebiyatshı-ilimpazlarınıń ádebiy janrlar boyınsha islegen jumısların analizley otırıp, ádebiy shıǵarmalardı jazǵanda hám olardı uqsas qásiyetleri boyınsha ajıratqanda hár qıylı prinсipler tiykar e tip alınatuǵının aytadı. Solardıń ishinde kóbirek qollanılatuǵın, ıqshamlısı hám nátiyjelisi janrlarǵa, ulıwma ádebiyatqa jámiyetlik-tariyxıy qatnas e kenligin tastıyıqlaydı. Bunday jaǵdayda kórkem shıǵarmanıń, ulıwma kórkem ónerdiń e ń baslı hám jetekshi tárepi bolǵan mazmunlıq qásiyetleri durıs ashılatuǵının dálilleydi. Sonlıqtanda, dep dawam e tedi
L.V.Cherneс, janrlardıń payda bolıwında, |
qáliplesiwinde |
hám |
olardıń qásiyetlerin úyreniwde shıǵarmanıń mazmun ózgeshelikleri |
||
jetekshi orındı iyeleydi. Solay e tip |
L.V.Cherneс |
ádebiy |
áá
shıǵarmalardı janr boyınsha izertlewde mazmunlıq prinсiptiń nátiyjeli ekenligin kórsetedi.á
Teoretik V.E.Xalizev te ádebiy janrlar tuwralı bergen túsiniklerinde joqarıda keltirilgen G.N.Pospelovtıń poziсiyasın quwatlaydı.ǵ Demek, belgili ilimpazlar kórkem shıǵarmalardı mazmunlıq janrlar hám forması boyınsha ajıralatuǵın janrlar dep bóledi.
Joqarıda atap ótilgen ilimpazlar ádebiy janrlar boyınsha, sonıń ishinde lirika janrı boyınsha aytqan óz pikirlerin Batıs
Evropa hám rus ádebiyatın (G.N.Pospelov, L.I.Timofeev, L.V.Cherneс,
V.E.Xalizev, ulıwma Shıǵıs hám ózbek ádebiyatın (U.Tuychiev,
I.Sultan hám t.b.) tereń analizlewdiń tiykarında aytadı.
Ádebiy janrlardıń, sonıń |
ishinde |
lirikanıń |
qásiyetlerin |
tereń izertlegen bul ilimpazlardıń pikirlerine qosılıwǵa boladı |
|||
hám qaraqalpaq lirikasın |
ilimiy tallaw jasaǵanda olardı |
||
tiykarınan basshılıqqa alıwǵa boladı. |
|
|
|
Joqarıdaǵı qánigelerdiń |
kórsetiwi |
boyınsha |
shıǵarmalardı |
mazmun, tematika, problematika qásiyetleri tiykarında toparlarǵa ajıratqanda, olarǵa jámiyetlik-tariyxıy kóz qaraslardan jantasıw talap e tiledi. Bul prinсipke súyengende ádebiy shıǵarmalardı tariyxıy mazmundaǵı, filosofiyalıq, aqıl-násiyat (didaktikalıq), satiralıq dep shártli túrde jámiyetlik-tariyxıy mazmunı boyınsha
bóliw múmkin. Bul janrlar ádebiyattıń úsh túrinde de: eposta, lirikada, dramada da ushırasadı. Mısalı, filosofiyalıq lirika, aqıl-násiyat lirikası, publiсistikalıq lirika, elegiyalıq lirika
hám t.b. Usı atamadaǵı janrlar epos hám dramada da bar (mısalı, aqıl-násiyat draması, aqıl-násiyat romanı hám t.b.).