Ekonomıkalıq teoriya paninen lekciya tekstleri ( A.Zakimov)

Bazar ekonomikasınıń kóp ásirlik rawajlanıwınıń nátiyjesinde XIX-ásirdiń aqırı hám XXásirdiń baslarında kapitalistlik xojalıq kórinisinde jer júzlik xojalıq payda boldı.

Jer júzlik xojalıq xalıq aralıq qatnasıqlar sisteması hám olardıń ámelge asıp barıw qurallarınıń bir pútinliginen ibarat bolıp, onıń tiykarın xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi quraydı. Xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi hár qıylı mámleketler xojalıq xızmetiniń qániygelesiwin, olardıń tovar hám xızmetler jetkerip beriw zárúrligin bildiredi.

Jer júzlik xojalıq óndiriwshi kúshlerdiń ásirler dawamında rawajlanıwınıń, milliy, regional hám ulıwma jámiyetlik kólemde miynet bóliniwshiliginiń úzliksiz tereńlesip barıwınıń, túrli mámleketler milliy óndirisiniń jeke tártipten shıǵarıwı hám olardıń áste-aqırın mámleketler aralıq xojalıq sistemasına kirip barıwınıń nátiyjesi esaplanadı.

Jer júzlik xojalıq oǵada quramalı ekonomikalıq baylanıslardı ańlatadı. Bul baylanıslar xalıq aralıq kólemde aralas ekonomikaǵa tán baylanıslar bolıp, olar mazmunı boyınsha hár qıylı. Olar tómendegishe eki topardaǵı qatnasıqlardıń sintezinen ibarat.

Birinshisi, taza bazar qatnasıqları.

Bul bazarda qáliplesken baha tiykarında ekvivalent almasıw, óz-ara báseke, AQSHa menen aylanıs jasaw, payda tabıwǵa umtılıw sıyaqlı xızmetler ámelge asırıldı. Bunday qatnasıqlar mámleketler aralıq baylanıslarǵa hám firmalardıń xalıq aralıq xızmetine de tán.

Ekinshisi, birge islesiw hám óz-ara járdem qatnasıqları. Bul qatnasıqlar ekvivalentlik yamasa payda tabıw principine tiykarlanbaydı. Bul jerde báseke ornına birge islesiw, sheriklik baylanısları húkimlik etedi hám olar jámiyetlik yaǵnıy bazarlıq emes baylanıslar esaplanadı. Xalıq aralıq qatnasıqlarda olar ekinshi dárejeli bolıp, sheshiwshi áhmiyetke iye bolmaydı.

Jer júzlik xojalıq qatnasıq sıpatında óz obyekti hám subektine iye. Onıń obyektlerine xalıq aralıq kólemde resurslardıń bólistiriliwi hám nátiyjeli jumsalıwı, óndiristiń qániygelesiwi, ekonomikalıq integraciya, sawda-satıq, ilimiy-texnikalıq birge islesiw, ekologiyaǵa zıyan keltirmeytuǵın ekonomikalıq xızmet júrgiziw sıyaqlı qatnasıqlar kiredi. Al subektlerine túrli mámleketler, xalıq aralıq hám milliy firmalar (trans milliy korporaciyalar), birlespeler kiredi.

Jer júzlik xojalıqta ayırım mámleketler málim túrdegi tovarlardı islep shıǵarıwǵa qániygelesedi hám olardı basqalarǵa jetkerip berip, jer júzlik bazardan ózine kerekli tovar hám shiyki zatlardı aladı. Bunday qániygelesiw mámleketlerdiń tábiyiy shárayatı, óndiris tájriybesi hám rawajlanıw dárejesi menen belgilendi. Qaysı mámlekette qanday tovarlardı sapalı hám az qárejet penen óndiriw ushın múmkinshilik bolsa, sol mámlekette sol taraw rawajlanadı. Bunday rawajlanıw mámleketlerdiń resurslarına da baylanıslı. Mısalı, neft yamasa reńli metallarǵa iye bolmaǵan mámleketlerde neft sanaatı yamasa metallurgiya sanaatı rawajlanbaydı.

Jer júzlik xojalıqta ekonomikalıq baylanıslardıń formaları ózgerip, onıń kórinisleri kóbeyip baradı, qatnasıwshılar sheńberi jańa mámleketler esaplanıp keńeyip baradı. Mısalı, XX ásirdiń aqırına kelip bul sheńberge Orta Aziyanıń jas mámleketleri, sonıń ishinde Ózbekstanda kirip keldi.

Jer júzlik xojalıqtıń subekti bolǵan túrli mámleketlerdiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi boyınsha bir-birine jaqınlasıwı bul xojalıqqa tán áhmiyetli nızam esaplanadı. Biraq bul dún ya júzlik kólemde mámleketler aralıq báseke sheńberinde bolıp ótedi, bunda tómen rawajlanǵan mámleketler ekonomikası joqarı rawajlanǵan mámleketler ekonomikasına aylanıwı júz berdi. Mısalı, XIX ásirdiń aqırında Angliya sanaatı eń rawajlanǵan mámleket bolsa, XX ásirdiń 70-jıllarına kelip AQSH, Yaponiya, Franciya, Germaniya, Kanada hám Italiya da rawajlanǵan mámleketlerdi payda etti. XX ásirdiń 80-jıllarınıń ortalarına kelip, olardıń qatarına Aziyadaǵı eń industrial mámleketler dep atalǵan túslik Koreya, Tayvan , Singapur, Gonkong, Tayland hám Malaziya kelip qosıldı.

Jer júzlik xojalıqtıń jáne de bir áhmiyetli belgisi onıń milliy ekonomikaǵa tásiriniń kúsheyip barıwı esaplanadı. Milliy ekonomika dún ya ekonomikasınıń strukturalıq bólimine aylanadı. Tereńlesip baratırǵan miynet bóliniwshiligi óndiristi xalıq aralıq kólemde qániygelestiredi,

nátiyjede hátte úlken hám ekonomikası rawajlanǵan mámleketler de basqalar menen baylanıs qılmay turıp, óz mútájligin qanaatlandıra almaydı.

Jer júzlik xojalıqta baylanıslardıń tereńlestiriwi xalıq aralıq integraciyanı keltirip shıǵaradı hám integraciya olardıń eń joqarı formasına aylanadı.

Ekonomikalıq rawajlanıwǵa tán belgilerdiń biri dáslep differentsiaciyanıń (ǵárezsizleniw, ajıralıw), sońınan integraciyanıń júz beriwi esaplanadı.

Differentsiaciya ekonomikalıq xızmettiń óz aldına ǵárezsiz xızmetke aylanıwı, basqa firmalardan ajıralıp, ózine tán áhmiyetke iye bolıwın ańlatadı. Xalıq aralıq kólemde bul process túrli mámleketler milliy ekonomikasınıń óz maqsetleri jolında ǵárezsiz rawajlanıp barıwın bildiredi. Jer júzinde jańa ǵárezsiz mámleketler payda bolıp, olardıń ekonomikası ǵárezsiz rawajlanadı.

Differentsiaciya joqarı dárejege jetkennen soń integraciya baslanadı. Mısalı, Evropa mámleketleriniń ekonomikası ásirler dawamında ǵárezsiz rawajlanıp kelgen hám XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap bul mámleketlerde integraciya baslandı.

Xalıq aralıq ekonomikalıq integraciya hár qıylı mámleketler milliy ekonomikasınıń óz-ara jaqınlasıp hám birlesip ketiwi nátiyjesinde bir pútin mámleketler aralıq xojalıqtıń payda bolıwın ańlatadı.

Xalıq aralıq integraciya ushın úsh shárt talap etiledi. Birinshiden, mashinalasqan óndiris tereń qániygelesedi hám ol sırtqı baylanıslarsız rawajlana almaydı. Ekinshiden, túrli mámleketlerdiń ekonomikalıq dárejesinde úlken ayırmashılıq bolmaydı, olardıń dárejesi bir-birine jaqın boladı.

:shinshiden, túrli mámleketler territoriyalıq ulıwmalıqqa iye bolıp, olardıń tariyxıy rawajlanǵan baylanısları boladı. Mine usı shártler barlıǵınan Batıs Evropadaǵı ekonomikalıq integraciya XX ásirdiń 60-jıllarında baslanıp, házirde dawam etip atır. Arqa Amerikada territoriyalıq ulıwmalıq bolǵan bir jaǵdayda mámleketler ekonomikalıq dárejesi keskin ózgeshelengenlikten integraciya keshigip baslanǵan. AQSH, Kanada hám Mekika integraciyası ótken ásirdiń (XX-ásirdiń) 90-jıllarına tuwrı keledi. Kórsetilgen úsh shárt bolmasa integraciya rawajlanbaydı. Sol sebepli Yaponiya rawajlanǵan bolsa da, Batıs Evropa mámleketleri hám AQSH penen integraciyalanbaǵan.

Integraciyalıq baylanıslardıń tereńlesip hám keńeyip barıwına qaray integraciyanı tórt toparǵa bóliwge boladı.

1.Erkin sawda zonasındaǵı integraciya. Bul zonaǵa qatnasıwshı mámleketler ortasında sawda jumısları erkin bolıp, bajı tólemleri biykar etiledi. Bul jerde eksport ushın kvota ornatılmaydı. Kvota - bul mámleket hám xalıq aralıq shólkemler tárepinen tovarlardı islep shıǵarıw, olardı ekspert hám import etiw boyınsha sheklewlerdiń engiziliwi.

2.Erkin ekonomikalıq zonalar sheńberindegi integraciya. Bul zonalar kompleks xarakterde bolıp, tek ǵana sawda emes, al sanaat xızmeti, bank xızmetleri, qamsızlandırıw jumısları hám texnologiya tarawında da integratsion baylanıslar ornatıladı. Bul zonalar ashıq zonalar dep júrgizilip, bul jerde ekonomikalıq xızmet erkin boladı.

3.Ulıwmalıq bazar sheńberindegi integratsion baylanıslar. Bunda ulıwma bazarǵa birlesken mámleketlerdiń milliy bazarları bir-biri ushın ashıq boladı. Milliy bazarlar birlesip hámme ushın bir bolǵan ulıwmalıq bazar júzege keledi. Milliy ekonomikalıq zonalar biykar etiledi. Yaǵnıy ondaǵı ekonomikalıq tosqınlıqlar (bajı tólemleri, kvota, tovarǵa qoyılǵan talap) eń tómen dárejege keltiriledi. Bul jerde qatnasıwshı mámleketler arasında ekonomikalıq awqam dúziledi. Mısalı, Evropa awqamı oǵan 1857-jılı altı mámleket (Franciya, Italiya, Germaniya, Bel giya, Gollandiya hám Lyuksemburg) qatnasıwında tiykar salınǵan. 1873-1886-jıllarda oǵan jáne altı mámleket (Ullı Britaniya, Daniya, Irlandiya, Greciya, Portugaliya hám Ispaniya) qosıldı. 1886-jılı barlıǵı bolıp on bes mámleket birlestirildi.

(Avstriya, Shveciya, Niderlandiya).

4.«Ekonomikalıq hám valyuta awqamı» sheńberindegi integraciya - bul integraciyanıń joqarı forması. Bul awqamǵa kirgen mámleketler ekonomika, siyasat hám valyuta tarawında bir jol tutadı. Mısalı, «Evro» valyutasınıń aylanısqa kirgiziliwi.

Integraciya baylanısları dún yanıń barlıq territoriyasında hár qıylı formalarda rawajlanǵan. Máselen, shıǵıs mámleketleri ortasındaǵı «Ekonomikalıq birge islesiw» shólkemi. Ol 1964-jılı Iran, Turkiya, Pakistan mámleketleriniń qatnasıwında dúzilgen. Oǵan 1992-

1993-jıllarda Orta Aziya mámleketleri hám Azerbayjan qosıldı.

Arqa Amerika birlespesi - AQSH, Kanada hám Meksika.

Oraylıq Amerika ulıwma bazarı (TsAOR) - Gvitemala, Gonduras, Kosta-Rika (1976j), Nikaragua hám Sal vador.

Latın Amerika integraciya assotsiaciyası (LAI) - Meksika, Braziliya, Argentina, Chili, Venesuela, Kolumbiya, Peru, Ekvador h.t.b.

Qubla - Shıǵıs Aziya mámleketleri assotsiaciyası (ASEAN) - Burney-Darussalam, Indoneciya, Malayziya, Singaptsr, Tayland, Filippin.

Xalıq aralıq ekonomikalıq integraciyanıń hár qıylı formalarda rawajlanıwı xalıq aralıq miynet bóliniwshiliginiń tereńlesiwiniń nátiyjesinde ámelge asırıladı.

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi miynet bóliniwshiliginiń eń joqarǵı dárejesi bolıp, ol jámiyetlik miynettiń hár qıylı mámleketler ortasında bólistiriliwin ańlatadı. Onıń tereńlesip barıwı mámleketler ortasındaǵı ilim-texnika, óndiris, sawda-ekonomikalıq baylanıslardıń obyektiv tiykarı esaplanadı.

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi belgili ekonomikalıq qaǵıyda tiykarında kelip shıǵadı. Usı qaǵıydaǵa tiykarlanıp qanday ónimdi islep shıǵarıw hám eksport etiw qolay bolsa, sol ónim basqalarǵa jetkerilip beriledi. Al qanday tovarda mámleket ishinde islep shıǵarıwǵa qaraǵanda onı sırttan alıp keliw arzan bolsa, sol tovar import etiledi. Mısalı: Yaponiya ushın mashinalardı, AQSH ushın samolyotlardı, Kuveyt ushın neft ti, Ózbekstan ushın paxtanı, Hindistan ushın chaydı eksport etiw qolaylı.

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiliginiń tiykarǵı eki forması bar: óndiristiń xalıq aralıq qániygelesiwi hám xalıq aralıq óndiris kooperaciyası.

Óndiristiń xalıq aralıq qániygelesiwi xalıq aralıq kólemde óndiristiń belgili ónim islep shıǵarıw yamasa xızmet kórsetiwge maslasıwın bildiredi. Ol eki baǵdarda rawajlanadı: óndirislik hám territoriyalıq.

Territoriyalıq qániygelesiw - tarawlar ishindegi, tarawlar aralıq hám ayırım kárxanalardıń qániygelesiwi bolıp bólinedi.

Óndiristiń xalıq aralıq kooperaciyası óziniń rawajlanǵan formalarında birge islesiwdiń hár qıylı sferaların óz ishine aladı:

1.Óndirislik - texnikalıq birge islesiw.

2.Kooperaciyalasqan ónimlerdiń satılıwı menen baylanıslı sawda - ekonomikalıq processler.

3.Texnikaǵa satılıwınan keyingi xızmetin kórsetiw.

Kooperaciyalıq baylanıslardıń dúziliwinde tómendegi metodlar qollanıladı:

1.Baǵdarlamalardı birgelikte ámelge asırıw.

2.Kelisim túrinde qániygelesiw.

3.Qospa kárxanalardı dúziw.

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiliginiń tereńlesiwi jer júzlik xojalıq sheńberiniń keńeyiwine alıp keledi. Ózbekstan óziniń siyasiy ǵárezsizligin qolǵa kirgennen soń ekonomikalıq ǵárezsizlik jolında dún yanıń rawajlanǵan mámleketleri menen hár tárepleme baylanıslar dúziw maqsetinde 1992-jılı 2- martta

BMShǵa aǵza bolıp qosıldı hám sol jıldan baslıp ekonomikalıq birge islesiw shólkeminiń aǵzası boldı. Búgingi kúni Ózbekstan dún yanıń kóplegen mámleketleri menen hár tárepleme baylanıslardı ornattı. 2005-jılı Ózbekstannıń sırtqı sawda aylanısı 8,9 mlrd dollardı payda etken. Onıń 31,2 Ó inen kóbiregi

“MDA mámleketleri, 68,8 % basqa sırt el mámleketleri menen alıp barılǵan sawdanıń úlesine tuwrı keledi. Olardıń arasında AQSH, Yaponiya, Germaniya, Franciya, Italiya, Ullı Britaniya, rawajlanıp atırǵan mámleketlerden Turkiya, Pakistan, Hindistan, Awǵanstan, Indoneziya h.t.b. bar. Sonday-aq Qıtay, Bolgariya, Vengriya, Pol sha, Koreya, Singapur, Gollandiya, h. t.b. mámleketler menen de sawda baylanısları jolǵa qoyılǵan.

Ózbekstan Evropa awqamınıń Orta Aziyadaǵı eń iri sawda-ekonomikalıq sherigi esaplanadı. 1994-jıl oktyabr de Ózbekstan menen Evropa awqamı ortasında qatnasıqlar ornatıldı hám Bryusselde, Evropa awqamınıń orayında Ózbekstannıń diplomatiyalıq elshixanası isley basladı. 1995-jılı Evropa awqamı menen Ózbekstan ortasında sheriklik hám birge islesiw haqqında shártnama dúziliw boyınsha ushırasıwlar ótkerildi.

Ózbekstan hám Evropa awqamı ortasında toqımashılıq ónimleri sawdası boyınsha shártnama dúzilgen. Ózbekstanda Evropa awqamınıń «tasis» texnikalıq kómeklesiw dástúrleri rawajlanıp atır.

Ózbekstanda alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalarda xalıq aralıq miynet bóliniwshiliginiń abzallıqlarınan ónimli paydalanbaqta. Ózbekstanda ekonomikadaǵı eń áhmiyetli proektlerdi ámelge asırıw ushın alıp kelingen (tartılǵan) investiciyalar kólemi 1 mlrd AQSH dolların quraydı. Shet el investiciyaları birinshi gezekte agrosanaat kompleksin rawajlandırıwǵa, respublikanıń eksport imkániyatların kúsheytiwge, kishi hám orta biznesti rawajlandırıwǵa h.t.b. respublika ekonomikası ushın áhmiyetli bolǵan tarawlarǵa jumsalmaqta.

Respublikada kóplep qospa kárxanalar payda boldı. Bulardıń barlıǵı Ózbekstandı keleshekte qúdiretli elge aylanatuǵınlıǵınan derek beredi. Sebebi prezidentimiz atap kórsetkenindey -

«Ózbekstan - keleshegi ullı mámleket».

Házirgi rawajlanǵan hám quramalasıp baratırǵan jer júzlik xojalıq ushın ekonomikalıq qatnasıqlar zárúr.Sebebi bul qatnasıqlar arqalı dún ya mámleketleri arasında da hár qıylı xojalıq baylanısları qáliplesedi. Sonıń nátiyjesinde ekonomikalıq qatnasıqlardıń hár qıylı formaları kelip shıǵadı.

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń tiykarǵı formalarına tómendegiler kiredi:

-tovar hám xızmetlerdiń xalıq aralıq sawdası;

-kapital hám shet el investiciyalarınıń xalıq aralıq háreketi;

-jumıs kúshiniń xalıq aralıq migraciyası;

-mámleketler aralıq óndiris kooperaciyası;

-xalıq aralıq valyuta-kridit qatnasıqları.

Bulardıń hár biri ózine tán belgilerine iye. Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda tovar hám xızmetlerdiń xalıq aralıq sawda jetekshi orın iyeleydi. Xalıq aralıq sawda jer júzlik xojalıqtıń rawajlanıwı ushın oǵada zárúr. Sebebi kóplegen mámleketler resurslarınıń sheklengenligin esapqa alıp óz mútájlikleri ushın barlıq túrdegi tovarlardı nátiyjeli islep shıǵarıw imkaniyatına iye emes.

Kapitaldıń xalıq aralıq háreketi - bul kapitaldıń shet elde jaylasıwı hám xızmet etiwin ańlatadı. Ol shet elge tómendegi formalarda shıǵarıladı:

1.Jeke yamasa mámleketlik kapital formasında.

2.AQSHa hám tovar formasında. Sonıń ishinde, kapital

shıǵarıw mashina hám úskeneler, patentler, nau-xau hám tovar kreditleri formasında bolıwı múmkin.

3.Qısqa hám uzaq múddetli kriditler formasında.

4.Ssuda hám isbilermenlik kapitalı forması.

XX ásirdiń aqırına kelip xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda jańasha kórinisler payda boldı. Bul kórinislerdiń biri xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń eń keń tarqalǵan forması jumıs kúshiniń migraciyası (kóshiwi) esaplanadı. jumıs kúshiniń migraciyası miynet resurslarınıń qolaylı jaǵdayda jumıs penen támiyinlew maqsetinde bir mámlekette basqasına kóship ótiwin ańlatadı. Ol eki bólimnen turadı: Emigraciya hám immigraciya. Emigraciya - mámleketten basqa jaqqa (mámleketke) barlıq waqıtta jasaw ushın shıǵıp ketiw, immigraciya - mámleketke barlıq waqtta jasaw ushın kirip keliwdi bildiredi.

Jumıs kúshiniń migraciyası dún yanıń jetekshi mámleketleriniń tómen rawajlanǵan mámleketlerdiń jumıs kúshin awır hám az qaqı tóleytuǵın tarawlarda islewine tiykarlanǵan.

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwında valyuta-kredit qatnasıqları da belgili orın iyeleydi

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasqlardıń rawajlanıwı xalıq aralıq huqıq normaları hám olardıń ámelge asırılıw instrumentlerine (xalıq aralıq ekonomikalıq kelisimler, kodeksler t.b.) tiykarlanadı.

Jer júzlik xojalıqtıń rawajlanıwı menen xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqları globallıq xarakterge iye bolıp, óz sferasın hám formaların ele de keńeytip háreket etedi.

Óndiris processinde kapital hárekettiń kúsheyiwi trans milliy korporaciyalardı (TMK) júzege keltiredi. Olar kapitaldıń jer júzlik kólemde óz-ara bólistiriliwin támiynleydi hám xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwında áhmiyetli faktorǵa aylanadı.

TMK bir neshe mámleketler milliy kapitalınıń birigiwinen payda boladı yamasa ol bir mámleket kapitalına súyene otırıp xalıq aralıq kólemde jumıs alıp baradı. Olarda kóp muǵdarda kapital toplanadı. TMKlar dún ya júzlik kólemde ekonomikanıń jeke sektorına qoyılǵan kapitaldıń 1/3

bólegin qadaǵalaydı hám 2 trillion dollarǵa teń kapitaldı investiciyaǵa shıǵara aladı. Olar kóbirek jas mámleketlerge kóp muǵdarda investiciya jaylastıradı.

BMShtıń málimlemesine tiykarlanıp XX-ásidiń 90-jıllarınıń ortalarında jer júzinde 40 mıń TMK bolıp, olar hár qıylı kórinislerge iye bolǵan. Olardan jigirması eń irileri esaplanadı. Olarǵa

«Royel datch - Shell», «Djeneral Motors», «Ekosson», «IBM» t.b. kiredi.

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar sistemasında xalıq aralıq sawdanıń ornı ayrıqsha. Xalıq aralıq sawda mámleketti hár qıylı tovarlar menen támiyinlew múmkinshiligin beredi. Xalıq aralıq sawdanıń ulıwma kóleminiń 80 % i sırtqı sawda úlesine tuwra keledi.

Xalıq aralıq sawda jer júzlik bazarda óz kórinisin tabadı. Jer júzlik bazar - bul xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi arqalı bir-birine baylanıslı bolǵan túrli mámleketler arasındaǵı sawda qatnasıqlarınıń jıyındısı. Bul bazar tovar-AQSHa qatnasıqlarınıń xalıq aralıq kórinisi.

Jer júzlik bazar tovarlar, xızmetler, finans, ilimiy miynetler hám miynet bazarlarınan turadı. Miynet bóliniwshiligi qansheli tereńlesse, túrli mámleketlerdegi óndiris kólemi qanshelli ósse, jer júzlik bazar sonsheli keńeyedi, ol jerde satılatuǵın tovarlar hám xızmetler kóbeyedi. Nátiyjede bazar qatnasıwshılarınıń sanı da artadı.

Jer júzlik bazar ózine tán infrastruktura arqalı háreket etedi. Bul infrastruktura xalıq aralıq tovarlar birjaları, fond birjaları, bankler, auktsionlar, finans-qamsızlandırıw kompaniyaları, sawda-sanaat kompaniyaları, jumısqa jallawshı firmalar xızmetinde sáwlelenedi.

Jer júzlik bazar milliy bazarlardan ózgeshelengen halda óndiristiń mámleketler aralıq qániygelesiwine hám soǵan qarap olardıń bir-birine tovar jetkerip beriw zárúrligine tiykarlanadı. Bul bazarda túrli mámleketlerdiń islep shıǵaratuǵın tovarlardıń barlıǵı emes, al tovarlardıń mámleketler aralıq almasıwı zárúr bolǵan túrleri ǵana satıladı. Jer júzlik bazarda tovarlar assortimenti sheklengen. Olarǵa tiykarınan ásbap-úskeneler, neft , gaz, kómir, metall, paxta, dán, chay, kofe, jún, aǵash sıyaqlı ónimler kiredi. Milliy bazardaǵı kópshilik tovarlar jer júzlik bazarda bolmaydı. Jer júzlik bazarda sawda-satıq túrli mámleketlerge tovar islep shıǵarıw qárejetleri ortasındaǵı ayırmashılıqqa tiykarlanadı. Bul ayırmashılıq eksport yamasa importtıń qolaylılıǵın támiyinleydi. Eksport - mámlekette islep shıǵarılǵan tovarlardı sırt elge shıǵarıw, al import - sırt el tovarlarınıń mámleketke keliwin ańlatadı.Egerde tovardı mámleket ishinde óndiriw qárejetleri, onıń jer júzlik bazardaǵı bahasınan tómen bolsa, eksport qolaylı boladı. Al bul qárejetler joqarı bolsa import júz beredi.

Jer júzlik bazarda arnawlı bahalar - kontrakt bahalar háreket etedi. Bul bahalar xalıq aralıq kólemdegi talap hám usınıs qatnasıqların, sonıń menen birge báseke shártlerin sáwlelendiredi.

Jer júzlik bazarda báseke gúresi túrli mámleketler ortasında bolıp ótedi. Mısalı: jer júzlik paxta bazarında báseke AQSH, Qıtay hám Ózbekstan ortasında boladı.

Jer júzlik bazar milliy ekonomikanıń rawajlanıwına kúshli tásir etedi.

Hátteki eń rawajlanǵan mámleketler ekonomikası da jer júzlik bazarǵa baylanıslı. Sebebi jer júzlik bazar arqalı AQSHa kapitalı, jumıs kúshi, texnologiya sıyaqlı áhmiyetli faktorlar mámleketler ortasında bólistiriledi.

XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap xalıq aralıq sawda joqarı temp penen rawajlana basladı. Bunıń sebebi dún ya mámleketleri arasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlardıń kúsheyiwi esaplanadı.

XX ásirdiń 80-jılları Yaponiya dún ya sawdasında belgili jetiskenliklerge eristi. Ol jer júzinde avtomobil hám hár qıylı úskeneler óndirisinde birinshi orınǵa shıqtı.

Házirgi jer júzlik sırtqı tovar aylanısında sanaatı rawajlanǵan mámleketlerdiń úlesi joqarı kórsetkishlerge iye. Mısalı, AQSH, Ullı Britaniya, Franciya, Germaniya, Italiya, Yaponiya, Bel giya,

Niderlandiya, Shveciya, Shveytsariya, Kanada mámleketleriniń úlesin sırtqı tovar aylanısınıń 55% tuwra keledi. Bul mámleketlerdiń xalqı jer júzi xalqınıń 20 % in quraydı. Al dún ya xalqınıń 40 Óin quraytuǵın Qıtay hám Hindistan úlesine jer júzlik tovar aylanısınıń 4 % ke shamalası tuwra keledi.

Xalıq aralıq sawda bir qatar ózine tán belgilerge iye:

1.Ekonomikalıq resurslardıń háreketsheńligi mámleketler ortasında, mámleket ishindegige qaraǵanda tómen boladı.

2.Hár bir mámleket hár qıylı valyutadan paydalanadı. Bul mámleketler ortasında xalıq aralıq sawdanı ámelge asırıwda belgili qıyınshılıqlardı tuwǵızadı h.t.b.

Mámleketler xalıq aralıq sawda arqalı ózleriniń rawajlanıw dárejelerin, óndiristiń ulıwma kólemin kóbeytiwi múmkin. Mısalı, Ózbekstan keyingi jıllarda óziniń sırtqı tovar aylanısın kúsheytiw arqalı dún ya ekonomikasında óziniń rolin kúsheytip atır.

Ózbekstanda sırtqı sawda aylanısı hám onıń dúzilisi (%

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwında valyuta - kredit qatnasıqları belgili orın iyeleydi.

AQSHanıń jer júzlik xojalıqta háreket etiwi hám hár qıylı xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslarǵa (sırtqı sawda, jumıs kúshi hám kapitaldıń migraciyası, dáramatlar, qarızlar, ilimiy-texnikalıq almasıw, turizm t.b.) xızmet etiwi menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar xalıq aralıq valyuta-kredit qatnasıqları dep júrgiziledi.

Dún ya júzlik kólemde ekonomikalıq baylanıslar ushın ulıwmalıq tólew quralı bolmasa, xojalıq baylanısları júzege kelmeydi. Bul wazıypanı jer júzlik AQSHa orınlaydı hám valyuta qatnasıqları payda boladı. Valyuta qatnasıqları milliy hám xalıq aralıq dárejede bolıp ótedi.

Milliy valyuta sisteması - valyuta qatnasıqlarınıń milliy nızamlar menen belgilenetuǵın, sol mámlekette shólkemlestirilgen formasın sáwlelendiredi. Xalıq aralıq valyuta sisteması - xalıq aralıq valyuta qatnasıqlarınıń mámleketler aralıq kelisimlerde huqıqıy jaqtan bekkemlengen forması. Ol jer júzlik xojalıqtıń evolyuciyası nátiyjesinde payda boldı.

Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń tiykarǵı elementleri bolıp:

-tiykarǵı xalıq aralıq tólew quralları (milliy valyutalar, altın, xalıq aralıq valyuta birlikleri - SDR, Evro);

-valyuta kursların belgilew hám onı uslap turıw mexanizmi;

-xalıq aralıq valyuta hám altın bazarınıń dúzilisi;

-valyutanıń qaytarıwshılıq (likvidligi) jaǵdayı;

-xalıq aralıq tólewlerdi balanslastırıw dúzilisi;

-valyuta qatnasıqların tártipke salıwshı xalıq aralıq shólkemler sisteması háreket etedi.

Xalıq aralıq valyuta qatnasıqları óziniń rawajlanıwında úsh basqıshtı basıp ótti. Birinshi basqısh altın standartı dep atalıp, ol XIX ásirdiń aqırında stixiyalı túrde payda bolıp, XX ásirdiń baslarına shekem (1879-1934) dawam etti. Bul basqıshta bir qatar mámleketlerdiń valyutaları sol mámlekettiń ishki bazarında altınǵa erkin almastırıldı. Altın standartı sisteması tómendegi kórsetkishler menen xarakterlenedi: valyuta birliginiń altınǵa teńlesiwi, altın bólekleri moneta erkin almasıwı; altınnıń erkin túrde eksport hám import etiliwi.

Ekinshi basqısh - altın devizli sistema (Bretton-Vudsk sisteması dep ataladı). Ol 1944-jıldan 1971jılǵa shekem dawam etti. Bul sistemanıń tiykarında altın valyuta standartı (AQSH dolları) jatadı hám bul rezervler sıpatında altın hám dollar shıǵarıladı.

Házirgi háreket etiwshi valyuta sisteması (úshinshi basqısh) xalıq aralıq valyuta sisteması 1971-jılı payda bolıp, bul sistema basqarılatuǵın súzip júriwshi valyuta sisteması dep ataladı. Sebebi mámleket kópshilik jaǵdayda óz valyutalarınıń xalıq aralıq qunın ózgertiw ushın valyuta bazarınıń xızmet etiwine aralasadı. Xalıq aralıq valyuta sistemasındaǵı bul ózgerisler qouy-jılı Kingstan (Yamayka)daǵı kelisimge tiykarlanıp huqıqıy jaqtan bekkemlendi.

Hár qanday valyuta sistemasınıń eń áhmiyetli bólimlerinen biri valyuta kursı esaplanadı. Valyuta kurs bir mámleket valyutasınıń basqa mámleket valyutasındaǵı sáwleleniwin ańlatadı.

Valyuta kurslarına tiykarǵı tásir etiwshi faktorlarǵa: milliy dáramat hám óndiris shıǵınlarınıń dárejesi, milliy tutınıwshılardıń real satıp alıw múmkinshiligi hám mámlekettegi inflyaciya dárejesi; valyutalarǵa talap hám usınısqa tásir etiwshi tólew balansınıń jaǵdayı; mámlekettegi protsent stavkasınıń dárejesi; valyutaǵa jer júzlik bazarǵa isenim h.t.b. kiredi.

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwında xalıq aralıq kredit jetekshi orınlardıń birin iyeleydi. Xalıq aralıq kredit jer júzlik kólemde qarız beriw hám onı alıw qatnasıqları bolıp, onda túrli mámleketler, TMK lar hám xalıq aralıq shólkemler qatnasadı. Xalıq aralıq ssuda fondı waqtınsha bos AQSHa qarjıları sıpatında iri bankler hám TMK larda, finans kompaniyaları ıqtiyarında toplanadı.

Kredittiń bul túri eki baǵdarda ámelge asırıladı.

1.Ápiwayı (ádettegi) kredit bolıp, ol xalıq aralıq AQSHa bazarındaǵı talap hám usınıstıń tásirinde boladı hám bazarda payda bolǵan protsent tiykarında beriledi. Bunday kreditti bankler, TMKler hám Finans korporaciyaları beredi.

2.Jeńillikli hám esheyin kredit bolıp, oǵan protsent tólenbeydi yamasa júdá az (tómen) protsent beriledi. Bunday kreditti bay mámleketler, júdá iri kompaniyalar hám xalıq aralıq shólkemler xalıq aralıq dástúrlerdi ámelge asırıw ushın beredi. Mısalı, 1993-jılı Evropa rekonstrukciya hám rawajlanıw banki Ózbekstanda kishi biznesti qollap turıw ushın 60 mln. dollar kredit ajırattı.

Rawajlanǵan mámleketlerde mámleketlik byudjet hám iri kompaniyalardıń esabınan hár qıylı AQSHalay fondlar dúzilip, olardan túrli járdemler kórsetiledi. Mısalı, Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiwde járdemlesiw ushın Evropa rekonstrukciya hám rawajlanıw banki, jer júzlik bank, Ekropa awqamı esabınan kadrlardı biypul oqıtıw, sırt ellerde olardıń qániygeligin joqarılatıw shólkemlestirildi, mámleketler aralıq kelisimlerge studentler hám aspirantlar pulsız oqıtıldı, Germaniyanıń K.Adenaer, A.Gumbol t, AQSHtıń B.Franklin, G.Soros fondları esabınan stipendiyalar beriledi.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar - dún ya mámleketleri arasındaǵı hár qıylı xojalıq

Import - sırt ellerde mámleketke tovarlardıń satıp alınıwı (alıp keliniwi).

Jumıs kúshiniń migraciyası - jumıs kúshiniń bir mámleketten basqasına kóship ótiwi.

Jer júzlik bazar - xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi arqalı bir-birine baylanıslı bolǵan mámleketler arasındaǵı sawda qatnasıqlarınıń jıyndısı.

Xalıq aralıq valyuta sisteması - xalıq aralıq qatnasıqlardıń mámleketler aralıq kelisimlerde huqıqıy jaqtan bekkemlengen forması.

Valyuta kursı - bir mámleket valyutasınıń basqa mámleket valyutasındaǵı sáwleleniwi. Xalıq aralıq kredit - jer júzlik kólemde qarız beriw hám qarız alıw qatnasıqları.

Jer júzlik xojalıq - xalıq aralıq qatnasıqlar sisteması hám onıń ámelge asırıp barıw qurallaranıń bir pútinligi.

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi - túrli mámleketler xojalıq xızmetleriniń qániygelesiwin hám olardıń tovar hám xızmetler jetkerip beriw zárúrligi.

Xalıq aralıq ekonomikalıq integraciya - hár qıylı mámleketler milliy ekonomikasınıń óz-ara jaqınlasıp, birigip ketiwi nátiyjesinde bir pútin mámleketler aralıq xojalıqtıń payda bolıwı.

Kvota - mámleket hám xalıq aralıq shólkemler tárepinen tovarlardı islep shıǵarıw, olardı eksport hám import etiw boyınsha sheklewlerdiń engiziliwi.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Jer júzlik xojalıq degen ne hám onıń milliy ekonomikaǵa qanday tásir etedi?

2.Jer júzlik xojalıqtıń rawajlanıwın mısallarda túsindiriń.

3.Xalıq aralıq integraciyanıń zárúrligi nede? Onıń qanday formaları bar?

4.Xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi nege tiykarlanadı?

5.Ózbekstannıń jer júzlik ekonomikadaǵı ornın túsindiriń.

6.Xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar ne sebep hár qıylı formalarǵa iye boladı? Olardıń tiykarǵı formaların aytıp beriń.

7.Xalıq aralıq sawda qanday kórsetkishler menen xarakterlenedi?

8.Jer júzlik bazardıń milliy bazarlardan ózgesheligin túsindiriń.

9.Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń rawajlanıw basqıshların táripleń.

10.Xalıq aralıq kredittiń áhmiyetin mısallarda túsindiriń.

11.Ózbekstannıń sırtqı ekonomikalıq baylanıslarına xarakteristika beriń.

12.Mámleket valyuta kursların turaqlastırıw ushın qanday ilajlardı ámelge asıradı (Ózbekstan mısalında túsindiriń).