Ekonomıkalıq teoriya paninen lekciya tekstleri ( A.Zakimov)
.pdfSalıq sistemasın analizlewde olardı hár qıylı belgileri boyınsha túrlerge ajıratıp úyreniw úlken áhmiyetke iye. Ekonomikalıq mánisi boyınsha salıqlar tuwrı hám janapay salıqlarǵa bólinedi.
Tuwrı salıqlar bul tikkeley dáramat yamasa múlkten alınatuǵın salıqlar. Bunday salıqlar tuwrıdan - tuwrı salıq subektiniń ózinen óndiriledi. Mısalı jer salıǵı, múlk salıǵı h.t.b.
Salıq obyekti iyesi emes, al tutınıwshılar tóleytuǵın salıq janapay salıqlar dep ataladı. Mısalı aktsiz salıǵı. Byudjetke kelip túsiwine qaray mámleketlik hám jergilikli salıqlar boladı.
Mámleketlik byudjetke kelip túsetuǵın salıqlarǵa qosılǵan qun salıǵı, aktsiz salıǵı, tábiyǵıy resurslardan paydalanǵanı ushın tólemler, kárxanalar dáramatınan alınatuǵın salıqlar, fizikalıq táreplerdiń dáramat salıqları kiredi.
Jergilikli byudjetke jer salıǵı, fizikalıq táreplerdiń múlk salıǵı, turaq jay fondın saqlap turıw ushın alınatuǵın salıqlar hám hár qıylı jergilikli áhmiyetke iye bolǵan tólemler kelip túsedi. Salıq stavkalarınıń xarakterine qaray proporcional, progressiv hám regressiv salıqlarǵa bólinedi. Dáramatlardıń kóbeyiwine qaray ósip barıwshı stavkalarda belgilenetuǵın salıqlar progressiv salıqlar dep ataladı. Dáramattıń kóbeyiwi menen protsent stavkası tómenlep barsa regressiv salıq boladı.
Proporcional salıq túrinde dáramat kóleminiń qanday bolıwına qaramastan salıq stavkası ózgermeydi.
Paydalanıw xarakterine kóre salıqlar ulıwmalıq hám arnawılı túrlerge bólinedi.
Ulıwmalıq salıqlar byudjettiń aǵımdaǵı hám kapital shıǵınların finanslastırıwǵa baǵdarlanǵan salıqlar bolsa, arnawlı salıqlar belgili maqsetler ushın paydalanıladı.
Salıqtıń óz xızmetlerin tolıq orınlawına erisiw hám salıq mexanizminen nátiyjeli paydalanıw mámleket ekonomikasın turaqlastırıwǵa úlken áhmiyetke iye. Usını esapqa alǵan jaǵdayda bazar qatnasıqlarına ótiwdiń dáslepki basqıshlarınan baslap - aq mámleketimizde salıq reformaları ámelge asırıla basladı.
Salıq reformaların ámelge asırıwdaǵı eń tiykarǵı principlerden biri - kárxanalar moyınındaǵı salıq awırlıǵın jeńilletiwden ibarat.
Usıǵan muwapıq hár jılı kárxanalar dáramatınan alınatuǵın salıq stavkalarınıń muǵdarı tómenletilip kiyatır. Bul óz gezeginde kárxanalar qolında payda muǵdarın kóbeytip, olarda óndiristi keńeytiw múmkinshiligin beredi. Salıq reformaların ámelge asırıwda resurslardan alınatuǵın salıqlar, múlk salıǵı, jer hám jer astı baylıqlarınan paydalanǵanlıq ushın alınatuǵın salıqlar rolin kúsheytiwde, bul tarawdaǵı áhmiyetli máselelerden biri bolıp tabıladı.
Bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli mexanizmlerinen biri kredit sisteması bolıp tabıladı. Sebebi házirgi zaman bazar ekonomikasın kredit - bank sistemasısız kóz aldına keltiriw múmkin emes.
Kredit latın sózinen alınǵan bolıp «qarız» degen mánisti ańlatadı. Ekonomikalıq kategoriya sıpatında kredit bos turǵan AQSHa qarjıların ssuda fondı formasında belgili múddetke haqı tólew hám qaytarıp beriw shárti menen qarızǵa beriwdi kórsetedi.
Kreditten paydalanıw boyınsha júzege keletuǵın qatnasıqlar kredit qatnasıqları dep ataladı hám ol qarız alıwshı menen qarız beriwshi ortasında júzege keledi.
Kredittiń háreket etiwiniń zárúrligi udayı óndiriw processinde kapitaldıń sheńberli aylanıs jasawı dáwirinde waqtınsha bos AQSHa resurslarınıń júzege keliwi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge ekonomikanıń ayırım buwınlarında qosımsha AQSHa qarjılarına zárúrlik seziledi. Bir tárepten waqtınsha bos AQSHa qarjılarınıń hasıl bolıwı hám ekinshi tárepten oǵan mútájliktiń payda bolıwı kredittiń háreket etiwi ushın jaǵday jaratıp beredi.
Kredittiń tiykarǵı derekleri tómendegilerden ibarat:
-ónimlerdi satıw hám shiyki zat satıp alıw waqıtları arasında waqtınsha bos turǵan AQSHa resursları;
-kárxanalardıń amortizaciya fondları;
-kárxanalardıń óndiristi rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan hár qıylı fondları;
-xızmet haqı fondı;
-kárxanalardıń banklerdegi esap betinde saqlanatuǵın paydası;
-puxaralardıń bos AQSHa qarjıları;
-hár qıylı rezerv fondları h.t.b.
Kredit óziniń bir qatar belgilerine iye bolıp, olardıń eń áhmiyetlileri tómendegilerden ibarat:
-qaytımlılıǵı;
-múddetliligi;
-tólemliligi;
-maqsetliligi.
Yaǵnıy kredit belgili múddetke qaytarıp tólew shárti menen, belgili bir maqsetke hám protsent norması tiykarında beriledi.
Beriliw múddetine qaray kredit qısqa hám uzaq múddetli boladı. Protsent norması - ssuda protsentiniń ssuda kapitalı muǵdarına qatnası bolıp esaplanadı.
Kredittiń mánisin hám onıń óndiristi rawajlandırıwdaǵı áhmiyetin tolıq túsiniw ushın, kredittiń xızmetlerin kórip ótiw talap etiledi.
Kredit birinshiden, qarjılardı qayta bólistiriw arqalı óndiristi keńeytiw hám rawajlandırıwǵa tásir kórsetedi.
Ekinshiden, óndiristiń úzliksizligin támiyinleydi.
:shinshiden, aylanısqa kredit AQSHaların shıǵarıw arqalı, naq AQSHalardıń paydalanılıwın únemleydi. Mısalı, AQSHaǵa teńlestirilgen tólew quralları esaplanǵan chek, veksel , sertifikatlardı aylanısqa shıǵarıp, bul arqalı aylanıs shıǵınların da kemeytedi.
Tórtinshiden kredit ekonomikanı retlestiriw xızmetin atqaradı. Bunda mámleket kredit mexanizminen paydalana otırıp, xalıq xojalıǵınıń ayırım tarawları hám buwınlarınıń rawajlanıwın tártipke salıp otıradı.
Besinshiden, kredit tek ǵana AQSHa qarjıların qayta bólistirip qoymastan, kredit resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı qadaǵalaw xızmetinde atqaradı. Kredittiń bul xızmeti arnawlı kredit shólkemleri arqalı ámelge asırıladı.
Xalıq xojalıǵında kredittiń hár qıylı formalarınan paydalanıladı: kommerciyalıq kredit, bank krediti, tutınıwshılar krediti, ipotekalıq, mámleketlik, mámleketler ara kredit h.t.b.
Kommerciyalıq kredit tiykarınan tovar formasında beriletuǵın kredit bolıp, ol kárxanalar hám shólkemler ortasında tovarlar haqısın belgili múddetten keyin tólew shárti menen beriledi.
Bank krediti bankler tárepinen AQSHalay túrde beriletuǵın kredit bolıp tabıladı. Kredittiń bul túri keń tarqalǵan bolıp, onıń baǵdarı hám kredit kelisimleriniń summaları sheklenbeydi.
Tutınıwshılar krediti - uzaq múddette paydalanılatuǵın tutınıw tovarların satıp alıw ushın beriletuǵın kredit bolıp, ol kommerciyalıq hám bank krediti formasında ámelge asırıladı.
Ipoteka krediti - kóshpes múlkti girewge alıw arqalı uzaq múddetke beriledi. Mısalı jer, óndirislik hám turaq jay imaratları.
Mámleketlik kredit - kredit qatnasıqlarınıń ózine tán forması bolıp bunda qarız alıwshı yamasa qarız beriwshi bolıp mámleket esaplanadı. Bunda mámleket byudjet qıtshılıǵın qaplaw ushın mámleketlik zaemlardı aylanısqa shıǵaradı hám belgili múddetten keyin olardı qaytarıp satıp aladı.
Mámleketler ara kredit - ssuda kapitalınıń xalıq aralıq qatnasıqlar sferasındaǵı háreketin kórsetedi. Qarız alıwshı hám qarız beriwshiler bolıp bankler, kárxanalar, mámleket hám xalıq aralıq shólkemler esaplanadı.
Kredit qatnasıqların shólkemlestiriw hám rawajlandırıwda bankler tiykarǵı orındı iyeleydi. Bank sisteması eki basqıshlı bolıp, ol Oraylıq bank hám kommerciyalıq banklerdi óz ishine aladı.
Kredit qatnasıqları sistemasında Oraylıq bank ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, ol ekonomikanı makroekonomikalıq retlestiriw hám mámlekettiń kredit siyasatın ámelge asırıw wazıypasın atqaradı. Oraylıq bank qalǵan barlıq túrdegi banklerdiń jumıslarında tártipke salıp otıradı. Sonlıqtanda onı banklerdiń banki dep te ataydı. Kommerciyalıq bankler - universal xarakterdegi kredit shólkemleri bolıp, ol kárxanalar ortasındaǵı esap - sanaqlardı ámelge asıradı, dáldalshılıq xızmetin, valyuta operaciyaların orınlaydı.
Bulardan basqa qánigelestirilgen komerciyalıq banklerde bolıp, olar xalıq xojalıǵınıń belgili bir sferası hám tarawlarına kredit xızmetlerin kórsetedi. Mısalı investiciyalıq bankler, amanat saqlaw shólkemleri, ipoteka bankleri h.t.b.
Bankler aktiv hám passiv operaciyalardı orınlaydı.
Passiv operaciyası arqalı - kárxana, shólkem hám puxaralar qolındaǵı waqıtsha bos AQSHa resursların banklerde jámleydi.
Aktiv operaciyası arqalı bul resurslardı qayta jaylastıradı. Bank resursları olardıń ózleriniń qarjıları hám shetten tartılǵan resurslar esabınan qáliplesedi. Bank resurslarınıń tiykarǵı bólegin shetten tartılǵan depozit qarjılar quraydı.
Banklerdiń aktiv operaciyalarında tiykarǵı úles kredit operaciyaları hám bahalı qaǵazlar menen bolatuǵın operaciyalarǵa tuwrı keledi.
Házirgi waqıtta bankler tárepinen kórsetiletuǵın xızmet túrleri hám shegarası keńeyip, bunda lizing hám faktoring xızmetleri de keń tarqalmaqta
Házirgi waqıtta mámleketimizde ekonomikalıq reformalardı tabıslı júrgiziwde AQSHa siyasatı ayrıqsha áhmiyetke iye.
Sebebi bazar ekonomikası jaǵdayında hár qanday ekonomikalıq xızmet túri AQSHa menen baylanıslı bolıp, ol AQSHa aylanısı nızamına say háreket etiwdi talap qıladı. AQSHa aylanısınıń buzılıwı mámlekettegi makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtıń buzılıwına alıp keledi.
AQSHa aylanısı nızamına muwapıq aylanısqa AQSHa belgili muǵdarda shıǵarılıwı kerek. Aylanısqa kerekli bolǵan AQSHanıń muǵdarı tómendegilerge baylanıslı boladı:
1.Almasıw ushın shıǵarılǵan tovarlar hám olardıń bahasınıń summasına;
2.AQSHanıń aylanıs tezligine;
3.Qarızǵa satılǵan tovarlar summasına.
Aytılǵanlardı formula járdeminde tómendegishe kórsetiwge boladı:
Aa |
|
Tб Xk XT |
|
Аa .T |
|||
|
|
Bunda:
Aa - aylanısqa kerekli bolǵan AQSHanıń muǵdarı;
Tb - almasıwǵa shıǵarılǵan tovarlar bahasınıń summası;
Hk - haqısı belgili múddetten keyin tólenetuǵın tovarlar bahasınıń summası; Xt - haqısın tólew múddeti jetip kelgen tovarlar bahasınıń summası;
Aa.t. - AQSHanıń aylanıs tezligi.
Eger AQSHa aylanısqa kerekli bolǵan muǵdardan kóp shıǵarılıp jiberilse, inflyaciya payda boladı. Inflyaciya - qaǵaz AQSHalardıń qádirsizleniwi, onıń qunınıń tómenlewi bolıp esaplanadı.
Inflyaciyanı tómendegi bir qatar sebepler keltirip shıǵaradı:
1.Óndiristiń qısqarıwı;
2.Qárejetlerdiń ekonomikalıq múmkinshilikler shegarasında bolmawı;
3.Import tovarlar bahasınıń ósiwi;
4.AQSHa arqalı inflyaciyanıń kirip keliwi.
Inflyaciya mámleket ekonomikası ushın qanday qáwipti keltirip shıǵaratuǵınlıǵın anıqlaw ushın inflyaciyanıń ósiw páti esaplanıladı. Inflyaciya bahalar indeksi arqalı anıqlanadı.
Mısalı 2010 jılda 2000 jılǵa salıstırǵandaǵı inflyaciya dárejesin biliw ushın aǵımdaǵı jıldaǵı bahalar indeksi menen bazis jıldaǵı bahalar indeksiniń ayırmasın bazis jıldaǵı bahalar indeksine salıstırıp hám onı 100% ke kóbeytiw arqalı esaplaymız.
Ósiw dárejesine qaray inflyaciya: ástelik penen ósiwshi, tez pát penen ósiwshi hám giperinflyaciya túrlerine bólinedi. Eger bahalardıń jıllıq ósiwi 10% ke shekemgi aralıqta bolsa ástelik penen ósiwshi, 20% ten 200% ke shekem tez pát penen ósiwshi inflyaciya boladı. Al bahalardıń hádden tıs ósiwi giperinflyaciyaǵa alıp keledi. Bunda milliy AQSHa birlikleriniń qunı júdá tómenlep, oǵan qızıǵıwshılıq qalmaydı. Shet el valyutaların jıynaw, tovar sıpatındaǵı baylıqlardı toplaw sıyaqlı háreketler kúsheyedi.
Kelip shıǵıw sebeplerine qaray:
1.Talap inflyaciyası;
2.Usınıs inflyaciyası boladı.
Talap inflyaciyasında almasıwdaǵı tovarlarǵa salıstırǵanda, aylanıstaǵı AQSHa muǵdarı kóbeyip ketedi.
Usınıs inflyaciyası qárejetler inflyaciyası depte ataladı hám ol resurslardıń qımbatlawı nátiyjesinde, tovarlar usınısınıń azayıwında kórinedi.
Inflyaciya bahalardıń ósiwine alıp kelip, miyetkeshler massası awhalınıń tómenlewine tásir kórsetedi.
Tiykarǵı tayanısh sózler
AQSHa aylanısı - tovar aylanısı hám tovar e mes xarakterdegi tólewlerge xızmet kórsetiwshi naq AQSHalar.
Inflyaсiya - qaǵaz AQSHanıń qádirsizleniwi, onıń qunınıń tóleniwi Kredit - bos turǵn aqa qrjıların ssuda fondı formasında qrızǵ beriw
Proсent norması - ssuda proсentiniń qarızǵa berilgen AQSHa summasına qatnası. Bankler - kredit qatnasıqlarına xızmet kórsetiwshi tiykarǵı shólkem.
Bank operaсiyaları - bos AQSHa resursların jıynaw hám onı qayta bólistiriw menen baylanıslı bolǵan operaсiyalar.
Tákirarlaw ushın sorawlar AQSHa
aylanısınıń mánisin túsindiriń
Aylanıs ushın zárúr bolǵan AQSHanıń muǵdarı qanday faktorlarǵa baylanıslı boladı AQSHa aylanısı nızamınıń mánisin túsindiriń
Inflyaсiyanı qanday sebepler kelitrip shıǵaradı? Inflyaсiyanıń soсial-ekonomikalıq aqıbetlerin túsindiriń
Kredittiń háreket etiw zárúrligin hám onıń mánisin túsindirip beriń Kredittiń tiykarǵı xızmetleri nelerden ibarat?
Kredittiń tiykarǵı belgilerin kórsetiń?
Kredit qatnasıqların rawajlandırıwda bank sistemasınıń tutqan ornın kórsetiń? Bankler qanday operaсiyalardı atqaradı?
Oraylıq banktiń tiykarǵı xızmeti nelerden ibarat?
15-tema. Bazar ekonomikasın tártipke salıw. Mámlekettiń ekonomikalıq roli
1.Ekonomikanı retlestiriwdiń zárúrligi, mánisi hám maqseti
2.Bazar ekonomikasın retlestiriwdiń teoriyalıq tiykarları
3.Házirgi zaman bazar ekonomikası jaǵdayında mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları
Hár qanday ekonomika ózine tán bolǵan nızamları tiykarında rawajlanıp baradı. Bul process jámiyetlik progressti támiyinlep otıradı. Egerde ekonomikalıq nızamlardıń háreket etiw mexanizmi buzılsa, olar burmalansa, onda jámiyettiń rawajlanıwına keri tásir etiwshi mashqalalar kelip shıǵadı. Bul jaǵday ekonomikanıń tómenlewine alıp keledi.
Ekonomikalıq turaqlılıqtı támiynlew hám ekonomikanıń rawajlandırıw ushın ekonomikanı retlestiriw zárúr.
Ekonomikanı retlestiriw - bul ekonomikadaǵı hár qıylı tarmaqlar xızmetleriniń bir-birine baylanısıwın hám sáykes rawajlanıp barıwın támiyinlewdi ańlatadı. Ekonomikanı retlestiriw eki usılda júz berdi: jobalı retlestiriw hám bazar mexanizmi (bazar usılı).
Birinshi usılda xojalıq xızmetleri (mayda - shúydesine shekem) bir oraydan jobalastırıladı. Bunda tiykarǵı ekonomikalıq mashqalalar ( ne islep shıǵarıw? qalayınsha hám qansha islep shıǵarıw? kimler ushın?) dıń sheshiliwi mámleketlik jobada kórsetiledi. Bul joba xojalıq sub ektleriniń barlıǵı ushın májbúriy bolıp, onnan shetke shıǵıw mumkinshiligi bolmaydı. Jobalı ekonomikada mútájlik (talap), óndiris hám resurslardı baylanıstırıwǵa umtılıw bolsa da, ol kútilgen nátiyje bermeydi. Sebebi jobalastırıw arqalı kárxana xızmetin jámiyet talabı (mútájligi) menen baylanıstırıw qıyın. Retlestiriwdiń bul usılı totalitar ekonomikalıq sistemaǵa tán.
Retlestiriwdiń ekinshi usılı - bazar mexanizmi bazar regulyatorına (retlestiriw quralına) tiykarlanadı. Regulyatorlar arasında baha jetekshi orındı iyeleydi. Baha ózgerislerine xojalıq xızmetleriniń sáykeslesip barıwı ekonomikanı retlestirip turadı. Baha ekonomikalıq háreketlerdi ózara baylanıstırıp, ekonomikada sáykeslestiriw wazıypasın atqaradı. Sonday aq baha óndiriwshiler menen tutınıwshılardı óz-ara básekelesiwge májbúrleydi, talap hám usınıstı bir-birine sáykeslestirip, bazar teńsalmaqlılıǵının ornatadı. Biraqta, bazar mexanizmi ekonomikanı retlestiriwdi tolıq támiyinley almaydı. Sebebi, hár qıylı ob ektiv sebeplerge baylanıslı, mısalı, bahanıń hádden tıs joqarılap ketiwi, bazarda unamsız háreketlerdiń kelip shıǵıwına, aylanısta zıyat AQSHalardıń payda bolıwına, inflyaciyanıń kúsheyiwine alıp keliwi mumkin. Usıǵan baylanıslı ekonomikanı retlestiriwge mámleket aralasadı.
Ekonomikanı mámleketlik retlestiriw degende mámlekettiń óz ilajları, óziniń ekonomikalıq siyasatları arqalı tákirar óndiris processine tásir etiwi túsiniledi. Bul jaǵday ekonomikalıq ósiwge hám xalıqtıń turmıs dárejesiniń joqarılawına alıp keledi.
Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerde ekonomikanıń mámleket tárepinen retlestiriliw sebeplerin biliw ushın tariyxqa kóz jiberip óteyik.
XIX ásirdiń aqırlarında erkin báseke gúresi úlken korporaciyalardıń júzege keliwine alıp keldi. Iri firmalar mayda kúshsiz firmalardı gúreste jeńip shıǵıp hám olardı jutıp jiberip jáne de úlkeye berer edi. Bul ekonomikanıń bir qatar áhmiyetli tarmaqlarında jaǵdaylardıń shiyelenisiwine, bir pútin tarmaqtı qadaǵalawshı monopoliyalardıń júzege keliwine alıp keldi. Monopoliyalar basqa firmalardıń rawajlanıwına tosqınlıq jasap, bazarda joqarı monopol bahalardı keltirip shıǵardı.
Solay etip, monopoliyalar erkin isbilermenlikke hám ekonomikada bazar qatnasıqlarına keri tásir ete basladı.
Tek ǵana monopoliyalar emes, al xalıqtıń erkin báseke gúresi nátiyjesinde júzege kelgen bay hám jarlılıq dárejesiniń ósip ketiwi ekonomikanı mámleket tárepinen qadaǵalaw zárúrligin keltirip shıǵardı.
Házirgi waqıtta kóplegen mámleketlerde ekonomika mámleket tárepinen retlestiriledi. Biraq ta onıń kúshi hám qollanılıw dárejesi hár qıylı. Mısalı, Franciya, Shveciya hám Avstriyada kúshli bolsa, Germaniya hám AQSH ta mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıw joqarıdaǵı mámleketlerge salıstırǵanda hálsizlew. Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde mámleket óziniń hár qıylı ilajları hám siyasatları arqalı ekonomikaǵa kóbirek (kúshlirek) aralasadı. Sebebi bazar ekonomikasına ótiwde basshılıqqa alınatuǵın principlerdiń birinde «mámleket - bas reformator bolıwı tiyis», dep kórsetilgen.
Bazar ekonomikasın retlestiriwdiń teoriyalıq tiykarları
Ekonomikanı retlestiriw boyınsha bazar ekonomikası teoriyasınıń alımların shártli ráwishte úsh aǵımǵa ajıratıwımız mumkin. Olar keynsshiler, monetaristler hám social liberalizm teoriyasınıń tárepdarları.
Keynsshiler táliymatında bazar ekonomikasınıń teoriyası áhmiyetli orın iyeleydi. Bul aǵımnıń tiykarın salıwshı XX ásirdiń ullı ekonomisti anglichan alımı Djon Meynard Keyns (18831943) esaplanadı. Onıń tiykarǵı miyneti «Jumıs penen bánt bolıw, protsent hám AQSHanıń ulıwmalıq teoriyası» (1936j) dep atalǵan. Bul miynet makroekonomikalıq máselelerge baǵıshlanǵan.
Keynsshiler táliymatında ekonomikanıń normal rawajlanıp turıwı ushın onı bazar mexanizmi arqalı retlestiriw jeterli emes. Sonlıqtan mámleket ekonomikaǵa aralasıwı zárúr, sebebi ol talapqa tásir etiwi menen onıń dárejesin kóteriwi mumkin dep kórsetilgen. Olar talap dárejesiniń kóteriliwi degende mámleketlik ilajlar nátiyjesinde talaptıń keńeyiwin názerde tutqan.
Monetarizm ekonomikalıq teoriyada keń tarqalǵan aǵımlardıń biri. Bul aǵımnıń kórnekli wákilleriniń biri Miltan Fridman (1912 j) esaplanadı. Házirgi zaman monetarizmine bir topar ekonomistler tárepinen jazılǵan «AQSHanıń muǵdarlı teoriyasına tán analizler (tadqiqotlar)» dep atalǵan miynet penen tiykar salınǵan. Bul aǵımnıń tiykarǵı ideyası-ekonomikalıq ósiwdi bazar mexanizmi támiyinleydi, bul mexanizmniń tiykarǵı quralı AQSHa degen juwmaqtan ibarat.
Olardıń pikiri boyınsha mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı lekciyanıń kúsheyip ketiwine sebep boladı, sonıń ushın mámlekettiń ekonomikalıq xızmeti AQSHa aylanısın retlestiriw menen shekleniwi kerek.
Bul eki teoriyalıq aǵımlar ekonomikanı retlestiriw zárúrliginen kelip shıǵadı. Biraqta keynsshiler tiykarǵı itibardı mámlekettiń ekonomikanı retlestiriw kúshine qaratqan bolsa, monetaristler ekonomikanıń ózin-ózi retlestiriwshi kúshi bolǵan bazar quralları bar, mámleket solarǵa jol berip ekonomikaǵa kem (az) aralasıwın maqullaydı.
Sociallıq bazar xojalıǵı yamasa social-liberalizm aǵım ekonomikalıq ósiwdiń úshinshi jolına tiykar salǵan. Onıń tárepdarları (wákilleri) - T.Veblen,Dj.Gelbreyt, U.Mitchell, Dj.Kommans hám basqalar.
Bul aǵımnıń kontsepciyası bazar nızamlarına ústemlik bergen halda mámlekettiń ekonomikanı retlestiriwden ibarat bolǵan jumısına tómendegishe analiz beredi: mámlekettiń ekonomikalıq processlerge tikkeley aralasıwı qadaǵan etiledi, biraqta mámlekettiń nızamshılıq xızmetleri arqalı bazar qatnasıqlarına jol ashıp beriw zárúrligin tán aladı.
Biz sóz etken teoriyalardıń barlıǵı júdá áhmiyetli teoriyalar bolıp, olardan kelip shıǵatuǵın ámeliy usınıslar túrli mámleketlerde túrlishe qollanıladı. Bul teoriyalar totalitar sistemasınan bazar ekonomikasına ótip atırǵan mámleketlerde reformalardı ótkeriw dástúrlerine tiykar bolıp xızmet etedi.
Kópshilik jaǵdaylarda tiykarǵı itibar monetarizm kontsepciyasına qaratılıp atır. Sebebi bul teoriya liberalizm sıyaqlı bazar mexanizmin tiykarlap beredi. Biraqta reformalar dástúrinde basqa teoriyalardıń usınısları da orın aladı. Mısalı, Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótiw kontsepciyasında úsh teoriyalıq aǵımdaǵı ilimiy juwmaqlar hám qaǵıydalardan mámleketimiz shárayatına sáykes keletuǵın tárepleri tańlap alınıp olardan unamlı paydalanıwǵa tiykarlanadı.
Biraqta bul kontsepciya bul teoriyalardıń kóshirmesi emes. Onıń ózine tán ózgeshelikleri bar
Házirgi bazar ekonomikası jaǵdayında mámlekettiń roli hám wazıypaları
Mámlekettiń menshik iyesi sıpatındaǵı belgisi bazar ekonomikası jaǵdayında da belgili dárejede saqlanıp qaladı. Biraqta onıń ekonomikadaǵı ornın menshiktegi úlesi menen ólshep bolmaydı. Sebebi mámlekettiń ekonomikanı basqarıwdaǵı áhmiyeti, menshiktegi úlesine qaraǵanda joqarıraq. Sonıń ushın bazar mexanizmi orınlay almaǵan wazıypalardı mámleket óz moynına aladı hám ekonomikaǵa aralasadı. Mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı onıń áhmiyetli xızmetleriniń birine aylanadı.
Bazar ekonomikası jaǵdayında mámleket ekonomikanı retlestiriwge aralasa otırıp, bir qatar wazıypalardı orınlaydı. Bul wazıypalardıń tiykarları bolıp tómendegi wazıypalar esaplanadı.
1. Ekonomikanıń rawajlanıwı ushın huqıq tiykarların dúziw. Bul wazıypasında mámleket bazar ekonomikasın rawajlandırıw ushın hár bir taraw boyınsha óz nızamların qabıl etip, jámiyettiń hár bir aǵzasınıń huqıq hám erkinliklerin qorǵap baradı.
2. Ekonomikanı turaqlastırıw. Bunda mámleket inflyaciya, monopoliya, jumıssızlıq sıyaqlı mashqalalarǵa qarsı ilajlar islep shıǵaradı.
3.Resurslardı bólistiriw hám qayta bólistiriw. Bul wazıypası arqalı mámleket milliy baylıqlarda (resurslarda) xojalıq sub ektleri arasında bólistirip otıradı.
4.Milliy qáwipsizlikti támiynlew hám xalıqtı sociallıq qorǵawǵa kepillik beriw.
Mámleket óziniń bul wazıypaların orınlay otırıp, ekonomikanı tómendegi usıllar arqalı retlestirip otıradı: nızam shıǵarıw, salıq salıw, subsidiyalar beriw hám kredit arqalı . Bul jumıslar menen mámlekettiń ayrıqsha shólkemleri (nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı t.b.) shuǵıllanadı.
Mámleket menshik hám isbilermenlik qatnasıqları, finans-kredit xızmetleri sıyaqlı jumıslardı rawajlandırıw boyınsha hár qıylı nızamlar shıǵarıp ekonomikanı retlestirip baradı. Qabıl etilgen nızamlar háreketi mámleketlik shólkemler tárepinen qadaǵalap barıladı.
Mámleket salıqlar arqalı da ekonomikanı retlestiredi. Salıqlar mámleketlik byudjettiń dáramatlar bólegin toltırıw menen sheklenbey, óndiristiń ósiwin yamasa qısqarıwın támiyinleydi. Salıqlardıń muǵdarı ekonomikalıq jaǵdaylarǵa qarap ózgerip turadı. (Bul haqqında ótken temada aytılǵan edi).
Mámleket ekonomikanı retlestiriwge byudjet qárejetleri arqalı da erisedi. Bul process subsidiya beriw arqalı ámelge asırıladı. Subsidiya - bul mámleketlik byudjetten isbilermenlerge anıq maqset jolında jumsaw ushın beriletuǵın qarjılar. Subsidiya mámlekettiń finanslıq járdemi bolıp, byudjetke qaytarıp berilmeydi. Subsidiyalar arqalı mámleket kárxanalardıń finanslıq jaǵdayların jaqsılaydı. Subsidiya finanslıq sanaciya quralı sıpatındı áhmiyetli rol atqaradı.
Sanaciya - bul firmalardı bankrotlıqtan qutqarıw maqsetinde, olardı finanslıq salamatlastırıw. Sanaciya mámleket ekonomikası ushın áhmiyetli bolǵan firmalarǵa beriledi.
Mámleket bajı tólemleri hám eksport litsenziyaları arqalı da ekonomikaǵa tásir etedi. Import ushın bajı tólemlerin joqarılatıp, mámleket ishki bazarǵa sırt el tovarlarınıń keliwin sheklep, olardıń báseke gúresinen milliy bazardı qorǵaydı.
Mısalı, AQSH húkimeti óziniń avtomobil sanaattın qorǵaw ushın Yaponiya avtomobil lerine kóp muǵdarda bajı tólemlerin belgilegen.
Eksport litsenziyaları bazardıń keńeyiwin bildiredi. Eksport ósse mámleketke keletuǵın valyuta túsimi kóbeyedi. Kelip túsken valyuta ekonomikanı bekkemlewge xızmet etedi.
Sonday-aq mámleket ekonomikaǵa kredit sisteması arqalıda tásir etedi. Bunda ssudaǵa beriletuǵın AQSHa muǵdarın ózgertiw ushın protsent quralınan paydalanıladı. Kredit qatnasıqlarında Oraylıq bankler Oraylıq rezerv ssiteması wazıypasın atqaradı. Mámleket kreditke bolǵan talap hám usınıstı oraylıq rezerv sisteması arqalı ózgertedi.
Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde Ózbekstanda mámleket bas reformator sıpatında ekonomikanıń barlıq tarawlarında ekonomikalıq reformalardı izbe-izlik penen ámelge asırıp atır. Reformalardıń tiykarǵı maqseti ekonomikanı turaqlastırıw hám xalıqtıń sociallıq turmıs dárejesin kóteriwden ibarat.
Tiykarǵı tayanısh sózler
Ekonomikanı retlestiriw - ekonomikadaǵı hár qıylı tarmaqlar xızmetleriniń bir-birine baylanısıwı hám sáykes rawajlanıp barıwın támiynlew.
Ekonomikanı mámleketlik retlestiriw - mámlekettiń óz ilajları, óziniń ekonomikalıq siyasatları arqalı udayı óndiris processine tásir etiwi.
Keynsshiler ideyası - ekonomikanıń normal rawajlanıwı ushın onı bazar mexanizmi arqalı retlestiriw jetkiliksiz. Sonlıqtan mámleket ekonomikaǵa aralasıwı zárúr, sebebi ol talapqa tásir etiw arqalı onıń dárejesin kóteriwi mumkin dep kórsetilgen.
Monetarizm ideyası - ekonomikalıq ósiwdi bazar mexanizmi támiyinleydi, bul mexanizmniń tiykarǵı quralı AQSHa degen juwmaqtan ibarat.
Social-liberalizm aǵımınıń kontsepciyası - mámlekettiń ekonomikalıq processlerge tikkeley aralasıwı qadaǵan etiledi, biraqta mámlekettiń nızamshılıq xızmetleri arqalı bazar qatnasıqlarına jol ashıp beriw zárúrligin tán aladı.
Subsidiya - mámleketlik byudjetten |
isbilermenlerge anıq maqset jolında jumsaw |
ushın beriletuǵın qarjılar. Sanaciya |
- firmalardı bankrotlıqtan qutqarıw |
maqsetinde olardı finanslıq salamatlastırıw. |
|
Tákirarlaw ushın sorawlar
1.Ekonomikanı retlestiriw zárúrligi neden ibarat hám retlestiriwdiń qanday usılların bilesiz?
2.Ekonomikanı mámleketlik retlestiriw degende neni túsinesiz? Mısallarda túsindiriń.
3. Keynsshiler, monetaristler hám social-liberalizm aǵımlarınıń ideyalarınıń mánisin hám olardıń bir-birinen
ózgesheliklerin táriyplep beriń?
4.Bazar ekonomikası jaǵdayında mámlekettiń wazıypaları nelerden ibarat?
5.Ekonomikanı mámleketlik retlestiriw usılların túsindiriń.
6.Ózbekstandaǵı mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıw dárejesin mısallarda túsindiriń.
16-tema. Xalıq dáramatları hám mámlekettiń soсiallıq wazıypaları
1.Xalıq dáramatları, onıń túrleri hám derekleri. Dáramatlar teńsizligi
2.Xalıqtıń turmıs dárejesi hám onıń kórsetkishleri
3.Mámlekettiń soсiallıq siyasatı. Ózbekstanda soсiallıq siyasattıń tiykarǵı baǵdarları
Bazar ekonomikası jaǵdayında kapital, isbilermenlik qábileti, jer hám jumıs kúshi sıyaqlı resurs iyeleri óz resurslarınıń óndiris faktorı sıpatında paydalanıwına qaray dáramat aladı. Bazar ekonomikasına tán bolǵan bólistiriw nızamına muwapıq materiallıq ónimler hám xızmetler resurslardıń bergen aqırǵı nátiyjesine qaray olardıń iyeleri ortasında bólistirildi.
Jumıs kúshiniń iyesi xızmet haqı, kapital iyesi payda, AQSHa iyesi protsent, akciya iyesi dividend, jer iyesi renta túrindegi dáramatlardı aladı.
Bir subekttiń ózi bir waqıttıń ózinde hár qıylı dereklerden dáramat alıwı múmkin. Mısalı, jumıs kúshi bir waqıttıń ózinde xızmet haqı hám akciya iyesi bolsa dividend túrindegi sonday-aq qarızǵa AQSHa qoyǵan bolsa protsent túrindegi dáramatlardı aladı.
Dáramatlar AQSHalay túrde hám natural formada boladı. Xızmet haqı, payda, protsent, pensiya , stipendiya sıyaqlı dáramatlar AQSHalay túrde alınadı. Dáramatlar xızmet haqı esabına zatlay formada da alınıwı múmkin. Sonday-aq úy xojalıǵında ózleriniń tutınıwı ushın islep shıǵarılǵan ónimler de natural túrdegi dáramatlar boladı. Kelip túsiw deregine qaray dáramatlar miynet penen alınǵan dáramatlar (xızmet haqı, isbilermenlik payda h.t.b) hám múlikten alınatuǵın dáramat (renta, protsent, dividend) bolıp bólinedi.
Bazar ekonomikası jaǵdayında bólistiriwdiń ekvivalentlik principi háreket etedi. Demek, hár kim óziniń jámiyetlik óndiriske qosqan úlesine qaray dáramat alıwı tiyis. Biraq bazar qatnasıqları jaǵdayında bólistiriwdiń insanıylıq qaǵıydalarıda háreket etedi. Bul qaǵıydanıń tiykarında jámiyettiń járdemge mútáj aǵzaların mámleket tárepinen qorǵaw ilájları jatadı. Bunday ilájlar tiykarındaqáliplesetuǵın dáramatlar bazarǵa tán bolmaǵan dáramatlar bolıp, oǵan mámleketlik byudjetten beriletuǵın járdemler, napaqalar kiredi.
Dáramatlardıń quramına keletuǵın bolsaq, bunda tiykarǵı orındı xızmet haqı túrindegi dáramat quraydı. Rawajlanǵan mámleketlerde onıń úlesine jámi dáramatlardıń 70-80 protsenti tuwrı keledi. Ózbekstan jaǵdayında bolsa bul kórsetkish ádewir tómen. Respublika xalqınıń AQSHa dáramatlarınıń quramında xızmet haqıdan kelip túsetuǵın dáramatlardıń tómen bolıwı bir qatar sebeplerge baylanıslı. Eń dáslep ol respublika xalqınıń kópshilik bólegin jámiyetlik qorǵawǵa mútáj bolǵanlardıń qurawı hám xalıqtıń ishinde jámiyetlik paydalı miynet penen shuǵıllanıwshılardıń az bolıwı menen túsindiriledi. Respublikada miynet resurslarınan paydalanıw koeffitsienti ele de tómen. Awıl hám qala xalqınıń dáramatlarınıń qáliplesiwinde de ózgeshelikler bar. Qala xalqınıń dáramatlar quramında miynet dáramatları joqarı bolsa, awıl xalqında awıl xojalıq ónimlerin satıwdan kelip túsetuǵın dáramatlar joqarı úlesti quraydı.
Keyingi jıllarda isbilermenlik xızmetiniń rawajlanıwına baylanslı isbilermenlik paydası túrindegi dáramatlarda kóbeyip barmaqta.
Ulıwma aytqanda, dáramatlar quramı hám ondaǵı hár qıylı dáramatlar salmaǵı hár bir eldiń ekonomikalıq rawajlanıw jaǵdayına, xalqınıń quramına hám mámlekettiń alıp barıp atırǵan jámiyetlik siyasatına baylanıslı boladı.
Bazar ekonomikası jaǵdayında nızamǵa qarsı kelmeytuǵın hár qıylı iskerlik túri menen shuǵıllana otırıp dáramat tabıw múmkin.
Rejeli ekonomikadaǵı sıyaqlı bul jerde dáramatlardıń joqarı shegarası da belgilenbeydi. Bul bazar ekonomikası jaǵdayında dáramatlar teńsizligin keltirip shıǵaradı. Dáramatlar teńsizliginiń kelip shıǵıwı tábiyiy jaǵday bolıp, ol tómendegi sebeplerge baylanıslı:
1.Tábiyiy-biologiyalıq faktorlar yaǵnıy adamlardıń tuwma qábiletleri, kúsh quwatı, aqılı, jumısqa uqıplılıǵı hárqıylı bolıwı sebepli, olar hár túrli muǵdardaǵı dáramatlardı aladı.
2.Sociallıq faktorlar.
Adamlardıń bilim alıw, kásip iyelew, hár qıylı xızmetlerden paydalanıw hám óz qábiletlerin iske qosıw imkaniyatlarına baylanıslı, dáramatlarda kelip shıǵatuǵın ózgeshelikler.
3. Ekonomikalıq faktorlar. Ekonomikadaǵı qáwip-qáter, krizislik jaǵdaylar, jumıssızlıq dárejesi h.t.b.
4. Dáramatlardaǵı teńsizlik sem ya strukturasına da baylanıslı. Mısalı, sem yada jumıs islewshiler kóp bolıp, AQSHa tappaytuǵınlar az bolsa, olardıń dáramatları kóp boladı.
Xalıqtıń dáramatlarındaǵı parıqlardı jan basına tuwrı keletuǵın dáramat summasına qaray anıqlawǵa boladı. Dáramatlardaǵı kelip shıǵatuǵın bunday teńsizlikler dáramatı azlardı jaqsı islep AQSHa tabıwǵa iytermelep turadı.
Xalıqtıń turmıs dárejesi hám onıń kórsetkishleri
Dáramat tabıw tirishiliktiń quralı esaplanıp, ol turmıs dárejesinde sáwlelendiredi.
Turmıs dárejesibul adamlardıń turmıslıq mútájlikleriniń qanaatlandırıw muǵdarı bolıp tabıladı. Turmıs dárejesin anıqlaw ushın tirishilik minimumın biliw kerek.
Tirishilik minimumı adamlardıń kún kórisi ushın zárúr bolǵan tutınıw buyımları hám xızmetlerdiń qunı menen belgilenedi.
Eger kimniń dáramatı jan basına esaplaǵanda tirishilik minimumınan tómen bolsa, ol kámbaǵal esaplanadı.
Kámbaǵallıq mashqalası mámlekettiń rawajlanıw dárejesine baylanıslı hám onıń shegarası hár bir eldiń jaǵdayına qaray óziniń ózgesheligine iye. Mısalı, Germaniya ushın 3000 marka alatuǵın sem ya kámbaǵal dep esaplansa, al bunday sem ya Hindistanda toq sem ya bolıp esaplanadı.
Kámbaǵallıq mashqasınıń bolıwı mámleket tárepinen jámiyetlik qorǵaw ilajlarınıń ámelge asırılıwın talap qılıp qoyadı. Xalıqtıń turmıs dárejesi júdá tómenlep ketpewi, onıń júdá bay hám júdá jarlı qatlamlarǵa ajıralıp qalmawı ushın mámleket baylar dáramatı esabınan kámbaǵallar dáramatın kóbeytip baradı.
Ádette turmıs dárejesi degende biz adamlardıń ámelde tutınǵan ónimlerin hám xızmetlerin túsinemiz. Sonlıqtan turmıs dárejesiniń kórsetkishleri haqqında aytqanda onıń AQSHalay - qunlay hám natural kórsetkishlerine toqtalıw kerek. Natural kórsetkishlerge jan basına tuwrı keletuǵın azıq-awqat ónimleri, kiyim-kenshek, turaq jay maydanı, tutınıw buyımları kiredi. Turmıs dárejesi ushın usı kórsetkishlerdiń muǵdarı hám sıpatı úlken áhmiyetke iye. Biraq bul kórsetkishlerge tiykarlanıp turmıs dárejesi haqqında anıq juwmaq shıǵara almaymız. Sebebi qansha tovar hám xızmetler paydalanılǵanlıǵı bahaǵa da baylanıslı.
Sonlıqtan turmıs dárejesin anıqlawda qunlay kórsetkishler de esapqa alınadı. AQSHalay kórsetkishlerde júdá kóp, biraq eń áhmiyetlisi real dáramat bolıp tabıladı.
Real dáramat-turmıs dárejesin ulıwmalasqan túrde sáwlelendiriwshi kórsetkish bolıp, ol dáramattıń satıp alıwshılıq uqıplılıǵın kórsetedi. Basqasha aytqanlda real dáramat tutınıw tovarları hám hár qıylı xızmetlerde sáwlelengen dáramat bolıp tabıladı.
Jan basına tuwrı keletuǵın real dáramattıń dárejesi qansha kóp bolsa, turmıs dárejesi de sonsha joqarı boladı.
Xalıqtıń turmıs dárejesiniń sapa kórsetkishleri de bar bolıp, oǵan: -den sawlıqtı saqlaw jaǵdayı;
-ortasha ómir kóriw jası; -bilim dárejesi;
-xalıqtıń jumıs penen bántligi; hám basqada bir qatar kórsetkishler kiredi.
Xalıqtıń turmıs dárejesin jaqsılaw, onıń muǵdar hám sapa kórsetkishlerin arttırıp barıw mámlekette alıp barılatuǵın sociallıq siyasatqa da baylanıslı.
Sociallıq siyasat -bul mámlekettiń dáramatlardı bólistiriwdegi teńsizlikti jumsatıwǵa hám xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamın jámiyetlik qorǵawǵa qaratılǵan siyasatı bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasında bazar reformaları dáwirinde alıp barılatuǵın sociallıq siyasattıń tiykarǵı baǵdarları Prezidentimiz I.A.Karimovtıń “Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında” atlı miynetinde hár tárepleme tolıq bayan etip berilgen.
Tiykarǵı tayanısh sózler.
Xalıq dáramatları-xalıqtıń belgili dáwir ishinde AQSHalay hám natural túrde alǵan dáramatları. Dáramat teńsizligijámiyet aǵzaları dáramatlarınıń muǵdarı boyınsha parıqlanıwı.
Tirishilik minimumıadamlardıń kún kórisi ushın zárúr bolǵan tutınıw buyımları hám xızmetlerdiń qunı. Turmıs dárejesiadamlardıń turmıslıq mútájlikleriniń qanaatlandırılıw muǵdarı.
Kámbaǵal mashqalası-dáramattıń jan basına esaplaǵanda tirishilik minimumınan tómen bolıwı aqıbetinde kelip shıǵadı.
Sociallıq siyasat-mámlekettiń dáramatlardı bólistiriwdegi teńsizlikti jumsatıwǵa hám xalıqtıń kem támiyinlengen aǵzaların jámiyetlik qorǵawǵa qaratılǵan siyasatı.
Tákirarlaw ushın sorawlar
1.Xalıq dáramatları degenimiz ne hám ol qanday dereklerden quraladı?
2.Dáramatlar quramında tiykarǵı úlesti qaysı dáramat quraydı?
3.Ne sebep dáramatlar teńsizligi kelip shıǵadı?
4.Turmıs dárejesi qalay anıqlanadı? Onıń tiykarǵı kórsetkishlerin atap ótiń.
5.Tirishilik minimumı degenimiz ne?
6.Ne sebep kámbaǵallıq mashqalası saqlanıp qaladı?
7.Mámlekettiń sociallıq siyasatı nege baǵdarlanǵan?