Ekonomıkalıq teoriya paninen lekciya tekstleri ( A.Zakimov)

Usınıstıń kóbeyiwi qárejetlerdi de kóbeytedi. Eger qosımsha tovarlardı satıwdan túsken túsim olardı islep shıǵarıwǵa hám bazarǵa jetkeriw qárejetlerin qaplamaytuǵın bolsa, onda bahanıń ósiwine qaramay usınıs kóbeymeydi. Al, baha tómenlegen jaǵdayda óndiris hám satıw qárejetleri kóbirek tómenlese, onda tovarlardı usınıs etiw kóbeyiwi múmkin.

Endi usınıstıń ózgeriwsheńligine toqtap óteyik. Tovar bahasına qaray usınıs ózgeriwsheńligin anıqlaw ushın bahaǵa muwapıq usınıs ózgeriwleńligi kórsetkishi qollanıladı, ol tómendegi formula boyınsha esaplanadı.

BU = Y :

Y

bul jerde, u-baha ózgeriwinen aldıńǵı tovar usınısı.-usınıs ózgerisi.

B- tovardıń dáslepki bahası-baha ózgerisi

Bahaǵa baylanıslı usınıstıń ózgeriwsheńligi muǵdarı boyınsha birden úlken, teń yamasa kishi bolıwı múmkin.

Bahaǵa baylanıslı usınıs ózgeriwsheńligi /BU/ birden úlken bolǵanda /BU/>1, usınıs ózgeriwsheń boladı, /BU/=1 bolsa, usınıs ózgeriwsheń emes. BÓ < 1 bolsa,usınıs ulıwma ózgermeydi. Bul bahanıń hár qanday ózgerisi usınısqa tásir etpeydi degendi ańlatadı.

Bazarǵa usınıs etiletuǵın tovarlar kólemine tek ǵana onıń bahası emes, al basqada faktorlar tásir

etedi.

Resurslar bahası, resurslar bahasınıń tómenlewi, óndiris shıǵınların azaytadı, tovar óndiriwdi kóbeytedi. Demek, usınıs artadı, keri jaǵdayda usınıs tómenleydi.

Óndiris texnologiyası. Óndiris texnologiyasın jetilistiriw hám onı jaqsılaw tovarlardı burınǵıdan da nátiyjeli hám sapalı islep shıǵarıwǵa, óndiris nátiyjeligin arttırıwǵa, shıǵınlardı azaytıwǵa múmkinshilik beredi. Bul process usınıstı joqarılatadı.

Salıqlar hám subvenciyalar. Salıqlar muǵdarınıń kóbeyiwi, mısalı, dáramat salıǵı, jer salıǵı, múlk salıqlarınıń kóbeyiwi, óndiris shıǵınlarınıń muǵdarın kóbeytedi. Nátiyjede usınıs azayadı. Al eger mámleket qanday da tovarlardı islep shıǵarıwǵa subvenciyalar berse, ol shıǵınlardıń bir bólegin qaplap barıp, shıǵınlardıń az jumsalıwına járdem beredi. Bul usınıstı kóbeytedi.

Basqa tovar bahaları. Basqa tovar bahalarınıń ózgeriwi usınıstıń ózgeriwine alıp keledi. Mısalı, biyday bahasınıń páseyiwi fermerlerde mákke yamasa júweri egiwge hám onı satıwǵa qızıǵıwshılıqtı payda etedi hám kerisinshe biyday qımbatlasa júweri yamasa mákke usınısı tómenleydi.

Bazardaǵı satıwshılar sanı. Olar qansha kóbeyse, usınıs soǵan sáykes kóbeyedi. Bahanıń ózgeriwin kútip turıwda usınıstıń kólemine, kárxana is háreketine tásir etedi.

Talap hám usınıs bazardıń eki tárepi bolıp olar óz-ara tıǵız baylanısta háreket etedi. Olardıń ekewide tovar bahası járdeminde ózgerip turadı.

Talap hám usınıstıń bir-birine sáykes keliwi bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli talabı, sebebi sol jaǵday da ǵana (talap penen usınıs sáykesligi) jámiyette ekonomikalıq ósiw júz beredi.

Talap hám usınıstıń kólemi hám muǵdarı boyınsha bir-birine sáykes keliwi bazar teńsalmaqlılıǵı dep ataladı. Bazar teńsalmaqlılıǵın túsindiriw ushın biz burınǵı mısalımızdı dawam ettirip, talap hám usınıstıń bahaǵa baylanıslı ózgeriwin kórip ótemiz. Bunıń ushın talap hám usınıs tablitsaların birlestiremiz.

2.Talaptıń kemeyiwi teńsalmaqlı baha hám teńsalmaqlasqan tovar muǵdarınıń tómenlewine alıp keledi.

3.Usınıstıń artıwı teńsalmaqlı bahanıń hám teńsalmaqlasqan tovar muǵdarınıń artıwın keltirip

shıǵaraı.

4.Usınıstıń qısqarıwı teńsalmaqlı bahanıń artıwına hám teń salmaqlı tovar muǵdarınıń kemeyiwine alıp keledi.

Bazar teńsalmaqlılıǵı máńgi emes. Sebebi adamlar mútájlikleriniń nátiyjesinde jańa talaplar payda boladı hám ol dárhal qanaatlandırılmaydı.

Bazar teńsalmaqlılıǵın támiyinlew jolları: tovar óndiriwdi talap dárejesine jetkeriw arqalı bazardı toltırıw ,

jeterli tovar zapasın payda etiw; talap kúshli ónimlerdiń bahasın joqarılatıw, ótpey turǵan tovar bahasın tómenletiw; xalıq dáramatların tovar hám xızmetlerdiń kóbeyiwine qarap arttırıp barıw; miynet ónimdarlıǵın xızmet haqıǵa qaraǵanda tezirek ósiriw t.b.

Bazar teńsalmaqlılıǵı ekonomikalıq jaqtan kúshli rawajlanǵan mámleketlerde bazardı tártipke salıw arqalı qáliplesip baradı.

Tiykarǵı tayanısh sózler:

Bazar - óndiriwshiler menen tutınıwshılar (satıwshılar menen qarıydarlar) ortasında tovarlardı almasıw menen baylanıslı kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar.

Bazardıń toyınıw dárejesi - bazarǵa shıǵarılǵan talaptıń qanaatlandırılıwın sáwlelendiredi. Bazar infrastrukturası- bazar baylanısların júrgiziw ushın xızmet kórsetiwshi salalardıń jıyındısı.

Bazardı segmentlew- bazardıń sawda jumıslarınıń jaǵdayına qaray bir neshe buwınlarǵa ajıratılıwı. Talap - AQSHa menen támiyinlengen mútájliklerdiń jıyındısı.

Talap nızamı - Tovar baxası menen talap ortasındaǵı keri yamasa qarama - qarsı baylanıslardı sáwlelendiredi.

Usınıs - belgili bir waqıtta bazarǵa shıǵarılǵan hám shıǵarılıwı mumkin bolǵan tovarlar muǵdarı. Usınıs nızamı - baha menen satıwǵa shıǵarılǵan tovarlar muǵdarı ortasındaǵı tuwrı baylanıslardı sáwlelendiredi.

Bazar teńsalmaqlılıǵı - talap penen usınıstıń kólemi hám muǵdarı boyınsha bir-birine sáykes keliwi

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Bazar túsinigin táriyplep beriń hám onıń tiykarǵı wazıypaların túsindiriń.

2.Bazardıń toyınıw dárejesi qalayınsha anıqlanadı? Mısallarda túsindiriń.

3.Bazardıń hár qıylı belgileri boyınsha túrleniwin túsindiriń.

4.Bazar infrastrukturası degen ne?

5.Talap degen ne ? Talaptıń muǵdarına qanday faktorlar tásir etedi?

6.Talap nızamınıń mazmunın tusindiriń.

7.Usınıs degen ne? Oǵan qanday faktorlar tásir etedi?

8.Usınıs nızamınıń mazmunın tusindiriń.

9.Bazar teńsalmaqlılıǵı qanday jaǵdayda qáliplesedi?

10.Teńsalmaqlı baha degen ne? Mısallarda tusindiriń.

Tema Baza ekonomikasına ótiw dáwiri

Házirgi zaman ekonomikasında bazar ekonomikası áhmiyetli orın iyeleydi. Bul ekonomikanıń jetiskenliklerin dún yanıń aldıńǵı rawajlanǵan mámleketleri mısalında kóriwimizge boladı (AQSH, Yaponiya, Germaniya, Túslik Koreya, Singapur h.t.b.).

Bazar ekonomikası - erkin tovar - AQSHa qatnasıqlarına tiykarlanǵan hám olarǵa tán bolǵan nızamlar menen basqarılatuǵın ekonomika. Bul ekonomikada hár bir xojalıq subektleri tiykarǵı ekonomikalıq maqalalardı (neni? qalayınsha? kimler ushın?) óz qálewi boyınsha sheshedi.

Bazar ekonomikası ózine tán belgilerge iye. Onıń eń áhmiyetli belgisi - ekonomikalıq plyuralizm, yaǵnıy menshik formalarınıń kóp túrliligi hám xojalıq júrgiziwdiń hár túrli usıllarınıń háreket etiwi.

Bazar ekonomikası erkin ekonomika bolǵanlıqtan ol ekonomikalıq monopolizmdi biykarlaydı. Ekonomikalıq monopolizm - bul kárxana, birlespe mámlekettiń ulıwma ekonomikasında yaki onıń bir tarawında húkimdarlıq etiwi. Ekonomikalıq ósiwge qaray baǵdar alıw ushın monopoliyaǵa shek qoyıp, erkin báseke gúresin rawajlandırıw kerek.

Bazar ekonomikasınıń jáne de bir belgisi - bahanıń liberallasıwı (erkinlesiwi). Bul ekonomikada baha mámleket tárepinen qatań tártipte belgilenbeydi. Baha talap hám usınısqa qaray, satıwshı menen qarıydardıń sawdalasıwına qaray kelip shıǵadı. Bul ekonomikada kelisilgen bahalar háreket etedi.

Bazar ekonomikasında báseke áhmiyetli rol atqaradı. Sebebi ol bazar ekonomikasın háreketke keltiriwshi tiykarǵı kúsh esaplanadı. Báseke ekonomikanı tártipke salıw hám qadaǵalawshı qural sıpatında da xızmet etedi. Onıń járdeminde ekonomikalıq ósiw júz beredi hám bazar sapalı ónimler menen toltırıladı.

Bazar ekonomikası jaǵdayında básekege tán bolmaǵan qatnasıqlar da kelip shıǵadı. Mısalı, marketing (óndiristi bazar menen baylanıstırıw) arqalı óndiris penen tutınıwdı baylanıstıradı. Bunda satıwshı menen qarıydar ortasında básekesiniń ornına óz-ara málim baylanıslar ornatıladı. Qarıydarǵa kerekli tovar jetkizip beriledi, baha bolsa satıwshı ushın qolay boladı. Mámleket ekonomikalıq subektler jumıslarına aralasıp, onı tártiplestiredi. Ol nızam shıǵarıw jolı menen monopoliyanı shekleydi, básekeniń hadal júrgiziliwin támiyinlewshi qaǵıydalar qabıl etedi.

Hár qanday bazar ekonomikası tártipke salıwshı mexanzimlerine iye. Bul mexanizmniń dúzilisine: talap, usınıs, báseke hám baha kiredi. Bular arasında baha jetekshi rol oynaydı. Baha ósip, tovarlar tez satılsa, payda kóbeyedi hám tovarlar kóbirek óndiriledi. Al tovar bahaları tómenlep, olar jaqsı ótpese, óndiristi qısqartıw kerek (sol tovardı islep shıǵarıwdı).

Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı ekonomikalıq nızamı - talap hám usınıs nızamı. Sol nızam tiykarında bazar ekonomikası retlestirilip otırıladı.

Prezident I.Karimov atap kórsetkenindey, «bazarǵa ótiwimiz anıq. Bul - dáwirdiń talabı, obyektiv reallıq bolıp tabıladı. Sonıń menen qatar bazar tek maqset emes, al jańa ǵáziynelerdi qáliplestiriw, adamlar abadanshılıǵınıń sapa jaǵınan túpkilikli joqarı dárejesine erisiw usılı hám quralı».

Bazar ekonomikasına ótiw tuwrıdan-tuwrı ámelge asırılmaydı. Oǵan ótiw ushın bir qatar mashqalalardı sheshiw zárúr. Bul mashqalalardıń eń tiykarǵılarına tómendegiler kiredi:

-kóp ukladlı ekonomikanı qáliplestiriw;

-bazar infrastrukturasın dúziw;

-múlkti mámleket iyeliginen bólip alıwdı hám menshiklestiriwdi ámelge asırıw;

-básekelesiw ortalıǵın qáliplestiriw;

-isbilermenlikti hám kishi biznesti rawajlandırıwǵa múmkinshilikler jaratıw;

-monopoliyanı biykarlaw;

-bazar qatnasıqların támiynlewshi bazarlardı payda etiw h.t.b.

Bul mashqalalardı sheshken jaǵdayda ǵana bazar ekonomikasına ótiwge keń múmkinshilikler jaratıladı.

Bazar ekonomikası jaǵdayında eń kem (tómen) dáramattıń shegarası mámleket tárepinen nızamlı tártipte belgilenedi. Mısalı, Ózbekstanda eń kem is haqı 2007-jılı 1-сентябрden baslap 15 520

swm dep belgilendi.

Dáramatlardıń joqarı shegarası belgilep qoyılmaydı. Bul adamlarda AQSHa tabıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı arttıradı. Biraq ta baylar ádalatlı jol menen dáramat tabıwı tiyis hám onı jasırmastan járiya etiwi kerek.

Bazar ekonomikasına ótiw quramalı uzaq dawam etiwshi ulıwma insanıylıq qubılıs bolıp, obyektiv zárúrlik esaplanadı. Bazar ekonomikası civilizaciyasınıń eń úlken jetiskenlikleriniń biri bolıp, rawajlanǵan mámleketler ekonomikalıq sistemalarınıń nátiyjeli islewin támiyinlewshi, júz mıńlap kárxanalar hám millionlap adamlar jumısların payda etiwshi hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewshi qural esaplanadı.

Bazar ekonomikasına ótiw XX ásirge tán bolǵan globallıq mashqala esaplanadı. Bazar ekonomikasına ótiw adamlardıń qálewi emes, obyektiv zárúrlik. Sebebi bazar qatnasıqları ekonomikanıń kúshli rawajlanıwın támiyinlewshi úsh kúshti júzege keltiredi.

Olar birinshiden, ekonomikalıq xızmet erkinligi, ekinshiden, báseke gúresi, úshinshiden, dáramatlardıń sheksizligi.

Batıs ekspertleriniń dáliyllewinshe, 1993-jıldıń nátiyjeleri hám keyingi jıllarda rawajlanıw imkaniyatların esapqa alıp, ekonomikanıń nátiyjeligi on ballıq sistemada bahalanǵanda túrli mámleketler ekonomikalıq rawajlanıwı boyınsha tómendegishe kórsetkishke iye bolǵan: Singapur10 ball, Yaponiya -

9,4 boyınsha ball, Tayvan, Gonkong hám AQSH-9,1 ball, Kanada-9, Qazaqstan-2,7, Ukraina-2,3, Rossiya-2,2, Túrkmenstan-1,7 Tájikstan-1,1 ball toplaǵan.

Dún ya tájiriybesi dálillep kórsetkenindey bazar sisteması tiykarında rawajlanıp kelgen mámleketler ózleriniń rawajlanıw dárejeleri boyınsha aldıńǵı orınlardı iyelese, jobalı sistemada rawajlanıp kelgen mámleketler keyingi orınlardı iyelep kelgen. Sonlıqtanda ǵárezsizlikke erisken mámleketler óz rawajlanıw jolında bazar ekonomikasına baǵdar alıp, ózleriniń ótiw kontsepciyaların islep shıǵıp, óz jolın tańlap aladı.

Bazar ekonomikasına ótiw uzaq dáwirdi talap etedi.

Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizgennen soń, demokratiyalıq, adamgershilikli, huqıqıy jámiyet qurıw jolında bazar ekonomikasına ótiwdi maqset etti hám bul jolda ózine tán ózgesheliklerdi esapqa alıp basqıshpa-basqısh ótiwdi tańlap aldı. Bul jolda bazar reformaların ótkerip atır. Bazar reformaları-bul xalıqtıń qatnasıwında, mámleket tárepinen islep shıǵarılǵan, bazar qatnasıqların qáliplestiriwge qaratılǵan ilajlardıń mámleket qadaǵalawında ámelge asırılıwı. Reformalardı ótkeriwden aldın bazar ekonomikasına ótiw kontsepciyası yaǵnıy teoriyalıq modeli dóretiledi. Bul kontsepciyada jańa ekonomikaǵa ótiwdiń ulıwmalıq tárepleri hám milliy ózgeshelikleri kórsetiledi hám reformalardıń tiykarǵı baǵdarları belgilenedi.

Ózbekstan Respublikasında ekonomikalıq reformalardı (bazar reformaların) ámelge asırıwdıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat.

1.Menshik qatnasıqları reforması.

2.Agrar reforma.

3.Finans-kredit sistemasınıń reforması.

4.Basqarıw sistemasın reformalaw hám bazar infrastrukturasın jaratıw.

5.Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar reforması.

6.Sociallıq reformalar.

Bul reformalardıń izbe-izligi, ótkeriw usılları hám múddetleri hár qıylı boladı. Biraqta reformalardıń ekonomikanıń barlıq táreplerine tiyisli bolıwı, olardıń ekonomikalıq qatnasıqlarda tereń ózgeris jasaw zárúrligi bazar reformalarınıń ulıwmalıq shárti esaplanadı. Bazar reformaları kompleksli xarakterde bolıp, olar ekonomikanıń barlıq tarawlarında ótkeriledi.

Ózbekstanda ekonomikalıq reformalar ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında basqıshpa-basqısh ámelge asırılıp atır. Reformalardıń birinshi basqıshında kishi menshiklestiriw processi ótkerilip, menshiktiń hár qıylı formalarına tiykarlanǵan kóp ukladlı ekonomika tiykarları dúzildi, sonday-aq bazar infrastrukturasınıń bir qatar elementleri qáliplestirildi. Nátiyjede ekonomikada bir-biri menen erkin báseke gúresine túsetuǵın dáslepki xojalıq subektleri háreket ete basladı. Kóplegen

mámleketlik múlk obyektleri konkurs tiykarında auktsionda satılıp, menshiktiń basqa formalarına ótkerildi. Al reformalardı ekinshi basqıshında menshiklestiriw processi dawam etip, iri menshiklestiriw hám aktsionerlestiriw processi ótkerilip atır. Dáslep jabıq túrdegi sońınan ashıq túrdegi aktsionerlik jámiyetler dúzildi. Bul jumıslar menen shuǵıllanıwshı dáslep múlk komiteti, sońınan biznes orayları shólkemlestirildi.

Ózbekstanda bazar ekonomika ótiw kontsepciyası hám reformalar strategiyası

Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiw kontsepciyası házirgi zaman ekonomikalıq teoriyaları menen baylanıslı. Bul kontsepciya komandalıq ekonomikalıq sistemadan bazar ekonomikasına ótiwdiń nızam - qaǵıydaları hám onıń Ózbekstandaǵı ózgesheliklerine tán ilimiy kóz-qaraslardıń toplamınan ibarat. Bul kontsepciyanıń payda bolıwı Ózbekstan Respublikasınıń siyasiy ǵárezsizliginiń qolǵa kirgiziliwi menen baylanıslı.

Ǵárezsizlik jaǵdayında Ózbekstan óz rawajlanıw jolın tańlap, onıń kontsepciyasın jaratıw imkaniyatına iye boldı. Bul kontsepciya Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimovtıń miynetlerinde, maqalalarında, mámleket Oliy Májilisi qabıl etken qarar hám nızamlarda hár tárepleme islep shıǵıldı. Bul kontsepciya ulıwmalasqan tártipke I.Karimovtıń “Ózbekstan bazar qatnasıqlarına ótiwdiń ózine tán jolı”, ”Ózbekstan ekonomikalıq siyasattıń baslı baǵdarları” atlı miynetlerinde bayan etilgen. Bul kontsepciyanı milliy ǵárezsizlik teoriyasınıń ajıralmas bólegi dep qaraw zárúr. Sebebi ekonomikanı rawajlandırmay turıp milliy ǵárezsizlikti támiyinlew múmkin emes. Ózbekstan ushın eń baslı jol hám maqset ekonomikası rawajlanǵan xalqı abadan jasaytuǵın, insan huqıqları tolıq tán alınatuǵın demokratiyalıq jámiyet qurıwdan ibarat.

Dún ya tájiriybesi dáliyllep kórsetkenindey ekonomikalıq kóteriliw ushın bazar qatnasıqlarına ótiw eń baslı jol. ”Dún ya civilizaciyası jámiyetlik rawajlanıwdıń sapa jaǵınan jańa jolların islep shıqtı, retlestirilgen bazar ekonomikası mine usı jolǵa tiykar etip alınǵan” I.Karimov, biraqta bul joldıń barlıq jerde ózine tán ózgeshelikleri bar. Ózbekstan kontsepciyası mine usınnan kelip shıǵadı hám bazar ekonomikasına ótiwde óz jolınıń bar ekenligine tiykarlanadı. Bul jol bazar ekonomikasın, Ózbekstannıń ózine tán jaǵdayların esapqa alǵan halda izbe-izlik penen qáliplestirip barıwın, oǵan áste-aqırın, basqıshpa-basqısh, xalıqtı sociallıq qorǵap barıp, sociallıq turaqlılıqtı támiyinlew arqalı ótiwdi ańlatadı.

Bazar ekonomikasına ótiw kontsepciyası sol ekonomikanıń tiykarǵı belgilerin ilimiy sáwlelendirgen halda, olardı qáliplestiriw jolların jaratıp beredi.

Ózbekstannıń óz jolın tańlawı real social-ekonomikalıq jaǵdaydan kelip shıǵadı, bul obyektiv zárúrlik.

Ózbekstan tábiyiy resurslarǵa bay mámleket, onıń ekonomikasında paxtashılıq úlken orın iyeleydi. :lken (kóp) resurslardıń barlıǵı Ózbekstandı investiciya ushın qolay mámleketke aylandırdı. Ózbekstannıń bazarǵa ótiw kontsepciyasında Ózbekstannıń hár tárepleme ózgeshelikleri, birinshiden, mámlekettiń ózine tán ózgeshelikleri esapqa alınsa, ekinshiden, bazar qatnasıqlarına ótiwde toplanǵan tariyxıy tájiriybeni biziń jaǵdayımızda qollaw zárúrligi kózde tutıladı. ”Biziń tiykarǵı kóz-qarasımız dep jazdı I.Karimov, - dún ya tájiriybesi hám óz praktikamızdan alınǵan paydalı tájiriybelerdi esapqa alǵan halda, ózimizdiń social-ekonomikalıq rawajlanıw jolımızdı tańlap alıwdan ibarat”.

Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiw jolı sociallıq baǵdarlanǵan bazar ekonomikasın qáliplestiriwge qaratılǵan. Bul joldı ámelge asırıwǵa, ekonomikanı túpten reformalawǵa prezidentimiz I.Karimov tárepinen islep shıǵılǵan áhmiyetli bes princip tiykar etip alınǵan. Bul principler: birinshiden, ekonomikanıń siyasatınan ústemligin támiyinlew; ekinshiden, mámleket bas reformator bolıwı tiyis, úshinshiden, nızamlar ústemligin támiyinlew, tórtinshiden, kúshli sociallıq siyasat júrgiziw, besinshiden, bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw.

Ekonomikanıń siyasattan ústemligi. Bul qaǵıyda ekonomikalıq xızmet jámiyetlik turmıstıń birinshi tiykarı ekenliginen kelip shıǵadı. Ekonomika qanday bolsa jámiyetlik turmıstıń barlıq tárepleri soǵan qarap rawajlanıwı tariyxıy dáliyillengen.

Mámleket bas reformator. Bul bazar ekonomikasına ótiw ushın, zárúr bolǵan reformalar keń jámiyetshiliktiń qatnasıwında mámleket islep shıǵarǵan dástúrler tiykarında, onıń qatnasıwında hám basshılıǵında ámelge asırılıwın bildiredi.

Nızam ústemligi. Bul princip nızamlar aldında hámmeniń birdey juwapkershilikke tartılıwın, nızam hámme ushın birdey ekenligin, olardı hámmesiniń moyınlawın hám húrmet etiwin ańlatadı.

Kúshli sociallıq siyasat júrgiziw. Ózbekstan kontsepciyasında xalıqtıń keń qatlamların, eń aldı menen onıń mayıp toparlarınıń, sociallıq qorǵawdı támiyinlew ilajların kóriw zárúr dep qaraladı.

Bazar ekonomikasına áste aqırın, basqıshpa-basqısh ótiw. Ózbekstan Respublikası óziniń hár tárepleme ózgesheligine tiykarlana otırıp bul principke súyenedi. Ótiw dáwirinde sistemanıń awır aqıbetlerin jeńip, erkin bazar ekonomikasına ótiw zárúr.

Bul principlerdiń hár biri úlken áhmiyetke iye, biraq besinshi principke (basqıshpa-basqısh ótiw) ayrıqsha itibar beriw kerek. Sebebi tiyisli bolǵan huqıqıy tiykardı dúziw, bazar infrastrukturasın jaratıw, adamlarda bazar kónlikpelerin payda etiw, jańasha jaǵdaylarda isley alatuǵın kadrlardı tayarlaw ushın Ózbekstan Respublikası bazar ekonomikasına áste-aqırın, basqıshpa-basqısh, evolyuciyalıq jol menen ekonomikalıq reformalardı ótkeriw arqalı ótip atır. Reformalardıń birinshi basqıshında bazar qatnasıqların qáliplestiriwdiń huqıq tiykarların belgilewshi 100 ge jaqın nızam hújjetleri qabıl etildi, kishi menshiklestiriw ámelge asırılıp, kóp ukladlı ekonomikanıń tiykarları payda boldı, bazar infrastrukturasınıń bir qatar elementleri jaratıldı, xojalıq júrgiziwdiń jańa formaları qáliplestirildi.

Ekinshi basqıshta investiciyalıq xızmetlerdi kúsheytiw, tereń strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw hám sonıń tiykarında ekonomikalıq ósiwdi támiyinlep, bazar qatnasıqların tolıq qáliplestiriw maqset etip qoyıldı. Usı maqsetten kelip shıǵıp prezident I.Karimov óziniń ”Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında” atlı miynetinde ekinshi basqısh ushın bir qatar wazıypalardı belgilep berdi. Birinshi wazıypa mámleket múlkin menshiklestiriwdi aqırına jetkeriw. Ekinshi wazıypaóndiristiń páseyiwine shıdam beriw hám makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew. :shinshi wazıypaekonomikanıń strukturalıq dúzilisin túpten ózgertiw, shiyki zat jetkerip beriwden tayar ónim islep shıǵarıwǵa ótiw.

Bul wazıypalardı orınlaw ushın reformalardıń ekinshi basqıshında tereń ózgerisler ámelge asırılıp

atır.

Ózbekstan Respublikası bazar ekonomikasına ótiwde óz múmkinshiliklerine súyenedi. Sebebi, Ózbekstan - keleshegi ullı mámleket. Bul haqqında Respublika Prezidenti I.Karimov bılay dep kórsetti: “Ózbekstan keleshegi-ullı mámleket dep tastıyıqlaw ushın barlıq tiykarlar bar. Respublikada barlıq nárse: tábiyiy baylıqlar, ónimdarlı jer, qúdiretli ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq, insaniylıq hám mádeniy dárejeler bar. Eń áhmiyetlisi-bul úlkede miynet súyish hám tájiriybeli xalıq jasaydı”.

Respublikada mineral shiyki zatlardıń 95 túri, 700 káni bar. Orta Aziyadaǵı gaz kondensatı zapaslarınıń 74%, kómirdiń 55%, paxta talasınıń 75%, gidroenergetika resurslarınıń 14%, miynet resurslarınıń 40%, Ózbekstan úlesine tuwra keledi. Ózbekstanda q0 altın káni tabılǵan. Bul jerde dún yada eń sap altın alınadı, altın qazıp shıǵarıw boyınsha respublika dún yada aldıńǵı orınlarda turadı. Paxta jetistiriw boyınsha dún yada úshinshi orında turadı.

Búgingi kúni Ózbekstan dún yada kóplegen aldıńǵı rawajlanǵan elleri menen hár tárepleme ekonomikalıq, siyasiy h.t.b. qatnasıqlardı ámelge asırıp atır.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Bazar ekonomikası - erkin tovar -AQSHa qatnasıqlarına tiykarlanǵan, olarǵa tán nızamlar menen shólkemlestiriletuǵın hám basqarılatuǵın ekonomikalıq sistema.

Bazar ekonomikasınıń subektleri - mámleket, úy xojalıǵı, firmalar.

Ótiw dáwiri -bir ekonomikalıq sistemadan basqasına ótiw ushın zárúr bolǵan dáwir aralıǵı túsiniledi.

Bazar reformaları - bazar ekonomikasın hám bazar qatnasıqların qáliplestiriwge qaratılǵan ilajlardıń jıyındısı.

Ekonomikalıq uklad - hár qıylı menshikke tiykarlanǵan xojalıq júrgiziw formaları hám túrleri. Reformalar kontsepciyası - jámiyetlik-ekonomikalıq reformalardıń tiykarǵı maqseti hám baǵdarları, onı ámelge asırıwdıń wazıypaları hám strategiyalıq jollarınıń ulıwmalıq ideyası.

Ekonomikalıq turaqlastırıw -jámiyetlik ónim tómenlewi hám jumıssızlıqtıń kúsheyiw jaǵdaylarına shıdam bergen halda makroekonomikalıq teńsalmaqlılıqtı saqlaw hám óndiristiń kóteriliwi ushın shártsharayatlardı júzege keltiriw.

Tákirarlaw ushın sorawlar:

1.Bazar ekonomikasınıń mazmunın túsindiriń.

2.Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı belgilerin táriyplep beriń.

3.Ótiw dáwiri degen ne? Onıń zárúrligi neden ibarat?.

4.Bazar reformaları hám onıń baǵdarların túsindiriń.

5.Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótiw kontsepciyasın táriyplep beriń.

6.Ne sebep Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiw evolyuciyalıq jolda ámelge asırılıp atır?

7.Bazar ekonomikasına ótiwdiń principlerin túsindirip beriń.

8.Ekonomikalıq reformalardıń ekinshi basqıshınıń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?

Tema: Báseki hám bahanıń qáliplesiwi

Bazar ekonomikasınıń eń tiykarǵı shártleriniń biri báseke bolıp tabıladı. Sebebi báseke óndiristi rawajlandırıw, ónimniń sapasın jaqsılaw, onı óndiriw ushın jumsalatuǵın shıǵınlardı únemlewdiń tiykarǵı quralı bolıp esaplanadı.

Prezidentimiz I.A.Karimov óziniń miynetilerinde “Báseke-bazardıń tiykarǵı shárti, onıń nızamı. Báseke bolmasa, bazar ekonomikasın rawajlandırıp bolmaydı”, dep, básekeniń bazar ekonomikası jaǵdayında eń áhmiyetli quralı ekenligin dáliyilleydi.

Báseke-bul xojalıq júrgiziwshiler arasında óndiris jaǵdaylarına hám sawda orınlarına iye bolıw ushın alıp baratuǵın gúres bolıp tabıladı.

Álbette, hár bir óndiriwshi resursların arzan bahada satıp alıwǵa hám óndirgen ónimlerin qımbat bahalarda satıwǵa háreket etedi. Tutınıwshılar bolsa tovarların ózine qolaylı bolǵan bahalarda satıp alıp hám onnan kóbirek máp kóriwge háreket etedi.

Óndiriwshiler arasında báseke bolıw ushın bir túrde ónim óndiriwshiler sanı kóp bolıwı

júrgiziwshiler biyǵárez bolıwları kerek.

Básekeni alıp barıw eki usıl járdeminde júrgiziledi: baha járdeminde hám bahanı ózgertpey turıp básekelesiw.

Baha járdeminde básekelesiw óziniń qarsılaslarına qaraǵanda bahalardı ózgertip, páseyttiriw jolı menen alıp baradı. Usı jol menen olar óz qarsılasların bazardan qısıp shıǵaradı. Biraq bahanı tómenletiwdiń de óz shegarası bar, sebebi bahanı hádden tısqarı tómenletkeni menen óndiriwshiler ushın jaqsı emes, sebebi olar bankrotqa ushırawı múmkin. Sonıń ushın bazar ekonomikası jaydayında bahanı ózgertpey turıp básekelesiw usılınan kóbirek paydalanıladı.

Bunda ónimniń sapasın jaqsılaw, olardıń xızmet kórsetiw múddetlerin uzaytıw, biypul másláhátler beriw hám sol tovardı satıp alıwda tutınıwshılarǵa qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriw arqalı alıp barıladı.

Básekeni óz belgilerine qaray túrlerge ajıratıw múmkin. Máselen, satıwshılar menen qarıydarlar, satıwshılardıń ózleri arasında, qarıydarlardıń ózleriniń arasında da báseke bolıp, olardıń hár biri ózlerine tovarlardı qolaylı bahalarda satıw hám satıp alıw ushın gúresedi.

Bulardan tısqarı báseke gúresi jetilisken hám jetilispegen báseke bolıpta bólinedi.

Jetkilisken básekede kóp sandaǵı óndiriwshi hám tutınıwshılar qatnasıp, olardıń hesh biri bazardıń jaǵdayına óz tásirin kórsetiw imkaniyatına iye bolmaydı, Sebebi hár bir óndiriwshi hám tutınıwshı bazardıń subekti sıpatında bazardıń bir bóleginiń úlesin quraydı hám de bul úlesi nátiyjesinde bazar bahasına hám onıń jaǵdayına óz tásirin ótkize almaydı. Egerde bul shártler orınlanbasa jetilispegen báseke bolıp esaplanadı.

Jetilispegen básekeniń ózi oligopoliyalıq báseke, taza monopoliyalıq báseke túrlerine bólinedi. Oligopoliyalıq báseke az sandaǵı firmalar arasında boladı. Máselen, rawajlanǵan mámleketlerdegi

avtomobil bazarındaǵı básekeni aytıw múmkin.

Taza monopoliyalıq báseke-bunda tek bir ǵana firma ústemlik etedi. Máselen, Tashkent traktor zavodın aytıw múmkin, sebebi respublikada tek usı zavod bolıp basqa bunıń menen básekelesetuǵın traktor zavodı joq. Biraq basqa mámleketlerden keltirilgen traktorlar menen básekelesedi.

Báseke háreket etiwine qaray eki formadan ibarat: tarawlar arasındaǵı hám tarawlar ishindegi.

Tarawlar arasındaǵı báseke hár túrdegi tarawǵa kiriwshi óndiriwshiler arasında bolıp, ol kapitaldıń bir tarawdan ekinshi tarawǵa ótiwinde sáwlelenedi. Yaǵnıy kapitallar payda norması

tómen bolǵan tarawlardan hámme waqıt payda norması joqarı bolǵan tarawlarǵa ótedi. Bundaǵı sebep hár bir jumsalǵan kapitallar ushın teń payda alıw kerek.

Tarawlar ishindegi báseke bir tarawǵa kiriwshi yamasa bir túrdegi ónim islep shıǵarıwshı kárxanalar arasında boladı. Bunda óndiriwshiler qolaylı óndiris jaǵdaylarına iye bolıw ushın gúresedi.

Mámlekettiń monopoliyaǵa qarsı ilajları

Bazar qatnasıqları rawajlanǵan mámleketlerde báseke ortalıǵın qáliplestiriw uzaq waqıt dawamında, óz-ózinen, tınıshlıq jolı menen payda boldı. Bul áste-aqırınlıq penen erkin báseke ortalıǵın keltirip shıǵardı.

Ekonomikada monopoliyaǵa iye bolǵan óndiriwshilerdiń kóp bolıwı básekeni sheklep taslaydı. Sonıń ushın monopoliyaǵa qarsı mámleket tárepinen ilajlar islep shıǵıladı hám bundaǵı tiykarǵı maqset báseke ortalıǵın qáliplestiriwden ibrat. Bul islep shıǵarılǵan ilajlar mámlekettiń monopoliyaǵa qarsı siyasatında ámelge asırıladı.

Mámlekettiń monopoliyalardı sheklew boyınsha alıp barıp atırǵan siyasatı, nızam jolı menen alıp barıladı. Bunday nızam birinshi márte 1980 jılda AQSH da qabıl etildi hám bul nızam ”Sherkman nızamı” dep ataladı.

Ózbekstan Respublikasında da 1992 jılda “Monopoliya xızmetin sheklew haqqında” nızam qabıl etildi. Bul nızamǵa muwapıq bahalar aldınan kelisilgen jaǵdayda belgilenbeydi. Yaǵnıy óndiriwshiler arasında bahalar jóninde óz-ara kelisiwge jol qoymaydı.

Sonday-aq bir kárxananıń ekinshi bir kárxana kapitalındaǵı úlesinde sheklenedi, bazarda arnawlı túrde qıtshılıqtıń júzege keliwi básekeshilerdiń bazarǵa kirip barıwına tosqınlıq etiw qadaǵan etiledi.

Nızamda básekeniń nızamqaǵıydaların buzǵanları ushın jazalar qollanıladı.

Respublikamızda báseke ortalıǵın qáliplestiriw hám rawajlandırıw maqsetinde ”Monopoliyadan shıǵarıw hám básekeni rawajlandırıw bas basqarması” nıń dúzilisi de bul jónindegi áhmiyetli qádemlerdiń biri esaplanadı. Bul basqarmada respublikamızdaǵı monopoliyaǵa iye bolǵan kárxanalar esapqa alınıp, olardıń xızmetin mámleketlik jol menen tártipke salıw názerde tutılǵan.

Bunday kórilgen ilajlar Ózbekstanda da 1996-jılı qabıl etilip ”Tovar bazarlarında monopoliyanıń xızmetti sheklew hám báseke tuwrısında” ǵı nızamında kórsetilgen.

Ulıwma mámlekettiń siyasatı respublikamızda monopoliyanıń aldın alıw, básekeshilik ortalıǵın qáliplestiriw hám onıń nátiyjesinde bazar qatnasıqlarınıń rawajlanıwına keń jol ashıp beriwden ibarat.

Bahanıń ekonomikalıq hám sociallıq wazıypaları. Bahanıń túrleri

Bazar ekonomikası jaǵdayında bahalar da ekonomikanı tártipke salıp turıwdaǵı áhmiyetli qurallardıń biri bolıp tabıladı.

Baha - tovarlardıń sapalıǵın hám adamlar ushın onıń paydalılıǵın belgilep beriwshi qural. Baha bazar mexanizminiń qúdiretli kúshke iye bolǵan quralı. A.Smittiń aytqanınday “Kózge kórinbes qol” háreketide baha arqalı belgilenedi.

Bahanıń ekonomikalıq maqsetin túsiniw ushın, onıń atqaratuǵın xızmetlerin biliw zárúr. Bul xızmetler tómendegilerden ibarat.

1)Esap-kitap, ólshew wazıypası.

2)Bazar teńsalmaqlılıǵın támiyinlew.

3)Ekonomikanı retlestiriw.

4)Báseke quralı.

Bul wazıypalardı analiz etiw arqalı bahanıń qáliplesiwinde túsinip alıw múmkin.

Bahanıń qáliplesiwi júdá qıyın process bolıp, oǵan bir neshe faktorlar óz tásirin tiygizedi. Bunday faktorlar túrinde tovardıń qunı, onıń sapası, talap hám usınıs, báseke, adamlardıń diydi hám

t.b. aytıw múmkin.

Bul faktorlardıń tásiriniń nátiyjesinde bahalar dárejesi ózgerip, tebrelip turadı. Biraq baha qanshelli terbelip turmasın, onıń joqarı hám tómen shegarası bar. Onıń tómen shegarası óndiris shıǵınları menen belgilenedi. Joqarı shegarası bolsa, qarıydarlardıń satıp alıwdaǵı qábileti menen belgilenedi.

Joqarı hám tómen shegaraları arasındaǵı ózgeris baha diapazonı delinedi.