Ekonomıkalıq teoriya paninen lekciya tekstleri ( A.Zakimov)

Jámiyettiń rawajlanıwındaǵı menshiqtiń hár túrli formaları qáliplesti. Usıǵan baylanıslı tovar óndirisi de bir neshshe formalarda háreket etedi. Olar:

1.Ápiwayı tovar óndirisi.

2.Jallanba miynetke tiykarlanǵan tovar óndirisi

3.Aralas menshikke tiykarlanǵan tovar óndirisi.

Tovar óndirisinde islep shıǵarılǵan ónimler tovarǵa aylanadı.

Tovar hám onıń qásiyetleri

Tovar - bul tutınıwshılardıń talapların qanaatlandırıw ushın, bazarda satıw, almasıw ushın jetistirilgen ónimler hám xızmetler. Hár qanday ónim yamasa xızmet tovar bolıwı ushın eń aldı menen adamlardıń tutınıw talapların qanaatlandırıwı tiyis. Bul tovardıń tutınıw qásiyeti (tutınıw qunı) dep ataladı. Al tovardıń basqa tovarǵa almasıwı tovardıń almasıw qásiyeti (almasıw qunı) dep ataladı.

Tovar degende biz kóz aldımızǵa qandayda buyımdı yamasa zattı, onıń sırtqı kórinisin elesletemiz. Tovardıń buyım sıpatındaǵı qásiyetinen basqa da qásiyeti bar, yaǵnıy tovar jámiyetlik mútájliklerdi qanaatlandırıw qásiyetine iye. Biraqta hár qanday insan mútájligin qanaatlandırıwshı zatlar tovar bola bermeydi.

Mısalı; hawa, quyash nurı hámme ushın zárúr hám hámmeniń mútájligin qanaatlandıradı, biraqta olar satılmaydı, hesh kim olardı satıp ala almaydı, hátteki hesh nársege almastırılmaydı.

Tovarlardı bir - biri menen almastırǵanda olardı teńlestiriwshi tiykar, olardı óndiriw ushın sarp etilgen miynet esaplanadı. Bul tovardıń qunı dep júrgiziledi. Qun tariyxıy kategoriya, ol tek ǵana tovarlarǵa tán bolǵan qásiyet, ol miynet penen ólshenedi. Biraqta praktikada qundı miynettiń ózi menen emes, al onı sáwlelendiriwshi basqa ólshem menen anıqlanadı. Bul ólshem quralı AQSHa esaplanadı. Sol sebepli bazarda tovar satılǵanda onıń qunı AQSHada kórsetiledi.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Mútájlik- adamlardıń jasawı, miynet etiwi hám belgili ekonomikalıq jaǵdaylarǵa iye bolıwı ushın tutınıwı zárúr bolǵan ónimler hám xızmetlerdiń jıyındısı.

Mútájliktiń subektivligi -mútájliktiń hár bir adamǵa salıstırmalı ózgesheligin (tutınıwshınıń diydi, ádeti, qızıǵıwshılıǵı, mádeniy dárejesi). bildiredi.

Materiallıq mútájlikler azıq-awqat, kiyim -kenshek, turaq jay|, transport, baylanıs, gigiena mútájlikleri.

Social-mádeniy mútájlikler-bilim alıw, mádeniy dárejeni joqarılatıw, qániygelikke iye bolıw, den sawlıqtı saqlaw mútájlikleri.

Mútájliklerdiń sheksizligi- mútájliklerdiń úzliksiz jańalanıp barıwın ańlatadı. Ekonomikalıq xızmet - tirishilikti támiyinlew usıllarınıń jıyındısı.

Óndiris processi - adamlardıń tutınıwı ushın zárúr bolǵan materiallıq hám mádeniy ónimlerdi dóretiwge qaratılǵan maqsetke muwapıq xızmetler.

Óndiris faktorları - tovarlardı óndiriwde hám xızmetlerdi paydalanıwda qatnasatuǵın resurslar. Jumıs kúshi- insannıń miynetke bolǵan fizikalıq hám ruwxıy qábiletleriniń jıyındısı.

kapital - óndiris hám xızmet kórsetiwde qollanılatuǵın, óz iyelerine dáramat keltiriwshi óndiris ásbapları.

Jer- topıraqtıń ónimdarlıǵı, otlaqlar, suwlar, toǵaylar, qazılma baylıqlardan ibarat bolǵan hám paydalanıwǵa qaratılǵan tábiyiy resurslar.

Isbilermenlik qábilet - insanda bolǵan shólkemlestiriwshilik, novatorlıq, oylap tabıwshılıq, ekonomikalıq qáwipten, juwapkershilikten shorshınbawshılıq qásiyetlerdiń jıyındısı.

Miynet ónimdarlıǵı- belgili waqıt birliginde dóretilgen ónimler hám xızmetler muǵdarı.

Naturallıq óndiris- óndiriwshiniń jeke mútájligin qanaatlandırıwǵa baǵdarlanǵan óndiris. Bul xojalıqta ónimler satılmaydı.

Tovar óndirisi - bazarda satıw ushın, almasıw ushın ónim islep shıǵaratuǵın xojalıq. Bunda ónimler bazar ushın jetistiriledi.

Miynet bólistiriwshiligi -jámiyetlik miynettiń ǵárezsiz wazıypalardı orınlawshı miynet túrlerine ajıralıw processi.

Tovar - bazarda satıw ushın, almasıw ushın jetistirilgen ónimler hám xızmetler. Tovardıń qunı -tovardı óndiriw ushın miynet shıǵınları.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Mútájlik degen ne? Onıń qanday túrlerin bilesiz?

2.Mútájliktiń sheksizligin mısallarda túsindiriń.

3.Mútájliklerdiń ósip barıw nızamın táriyiplep beriń.

4.Mútájlikler qanday usıllar menen qanaatlandırıladı?

5.Ekonomikalıq xızmet degen ne?

6.Óndiris processiniń ekonomikalıq mazmunın túsindiriń.

7.Óndiris faktorların mısallarda túsindiriń.

8.Jumıs kúshi ne sebepli óndiristiń jeke faktorı dep ataladı?

9.Natural hám tovar xojalıǵınıń bir - birinen ayırmashılıǵın mısallarda túsindiriń.

10.Qanday sebepler tovar óndirisin keltirip shıǵardı?

11.Tovar degenimiz ne? Ol qanday qásiyetlerge iye?

Menshik qatnasıqlarınıń mánisi. Menshik subektleri hám obyektleri

Hár qanday jámiyettiń ekonomikalıq dúzilisi menshikten baslanadı. Menshik qatnasıqlarına tiykarlanbaǵan hesh bir jámiyet joq. Sonlıqtanda ekonomikalıq qatnasıqlardıń bir bólegin menshik qatnasıqları quraydı.

Menshik qatnasıqları jámiyettegi baylıqlardı ózlestiriw menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq qatnasıqlar esaplanadı. Bul qatnasıqlar múlkke iyelik etiw, onnan paydalanıw hám onı biylik etiw (basqarıw) jaǵdaylarında júzege keledi. Bul úsh jaǵday múlkke iyelik etiw, paydalanıw hám biylik etiw menshikliktiń ajıralmas bólimleri esaplanadı.

Múlkke iyelik etiw - bul menshik huqıqınıń menshik iyesiniń qolında saqlanıp turıwın ańlatadı. Bul jaǵdayda menshik bolǵan baylıq bólimlerge bólinip ózlestiriledi. Múlkke iyelik etiw saqlanǵan halda, onı ámelde isletiw ózgeniń qolında bolıwı múmkin. Bunıń nátiyjesinde múlkten kelgen payda bólistiriledi, onıń bir bólegin múlk iyesi, al ekinshi bólegin múlkti ámelde isletiwshi ózlestiredi.

Múlkti paydalanıw - bul múlk bolǵan baylıqtı ekonomikalıq xızmette qollanıp, onı xojalıq aylanısına kirgizip, onnan nátiyje alıwdı ańlatadı. Bul jaǵdayda baylıq dáramat tabıw yaki insan mútájligin qanaatlandırıwǵa jumsaladı. Eger múlk iyesi óz múlkin ózi paydalansa, iyelik etiw hám paydalanıw bir qolda boladı. Alınǵan nátiyje tek ǵana menshik iyesine tiyisli boladı. Al iyelik etiw hám paydalanıw ajıralǵan jaǵdayda, nátiyje bólistirilgen halda ózlestiriledi.

Múlkti biylik etiw (basqarıw) - bul múlk bolǵan baylıq táǵdiyrin ǵárezsiz sheshiwdi yaǵnıy múlkti satıp jiberiw, ijaraǵa beriw, miyras etip qaldırıw, asırap abaylap kóbeytiw yaki onı joq etip jiberiw menen baylanıslı háreketlerdi ámelge asırıwdı bildiredi.

Menshik ulıwma ekonomikalıq kategoriya. Ol qatnasıq sıpatında óz obyektlerine hám subektlerine

iye.

Menshik obyektleri - bul menshikke aylanǵan barlıq baylıq túrleri. Olarǵa jer, suw, tábiyiy kánler, ósimlikler hám haywanatlar dún yası, mashina-úskeneler, imaratlar, qurılmalar, ónimler hám xızmetler, tariyxıy - mádeniy estelikler, ilimiy - texnikalıq bilimler, tovarlar, miynetke bolǵan aqlıy (ruwxıy) hám fizikalıq qásiyetler h.t.b. kiredi. Mine bul materiallıq hám materiallıq emes formadaǵı ónimlerdi ózlestiriw menen baylanıslı menshik qatnasıqları qáliplesedi hám ónimler menshikke aylanǵanda ózlestiriledi.

Menshik subektleri - bul menshik obyektlerin ózlestiriwde qatnasıwshılar yamasa menshik qatnasıqlarınıń qatnasıwshıları. Bularǵa ayırım adamlar, shańaraqlar, xalıqtıń sociallıq toparları, territoriyalıq birlespeler, hár qıylı jámáátler, jámiyetlik hám diniy shólkemler, sonday-aq mámleket kiredi. Bul subektlerge qaray ózlestiriw individual, sem yalıq, sheriklik, territoriyalıq hám ulıwma milliy xarakterge iye boladı.

Menshik obyektlerin ózlestiriw tómendegishe eki jolda ámelge asırıladı:

1.Óndiris resursların ózlestiriw. Bunda materiallıq hám miynet resursların menshik iyesi óz menshigine aylanǵannan soń ózlestiredi.

2.Óndiris nátiyjelerin ózlestiriw - bul óndirilgen ónim hám xızmetlerdi, olardı satıwdan kelgen dáramatlardı kimniń menshigine aylanǵanlıǵın bildiredi. Óndiris ásbapları kimniń menshiginde bolsa, nátiyje soǵan tiyisli boladı.

Bazar ekonomikası menshik formalarınıń kóp túrliligin talap etedi. Ózbekstan Respublikası Konstitutciyasında da: «Bazar qatnasıqların rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan ekonomikasınıń tiykarın hár qıylı menshik formaları quraydı» dep kórsetilgen.

Menshik tipleri

Menshik qatnasıqları hár túrli menshik formaların hám túrlerin óz ishine aladı. Menshik tipi - bul hár túrli yamasa bir túrdegi social - ekonomikalıq sistemalarǵa tán bolǵan menshik qatnasıqların hám menshik xarakterin bildiredi.

Menshik sisteması hár qıylı menshik formaları tiykarında rawajlanıp baradı. Menshik formaları - bul baylıqtı ózlestiriw xarakterin, onıń kórinisin hám mazmunın ańlatadı. Óz miyneti tiykarında ózlestiriw, ózgeler dóretken baylıqtı mutqa ózlestiriw, jeke tártipte, jámáát bolıp, sheriklik tiykarında ózlestiriwdiń barlıǵı menshiktiń hár qıylı formaların ańlatadı.

Tariyxıy jaqtan alıp qaraǵanda menshik áyyemgi obshinalıq dúzimde jámáátlik formada payda bolǵan, sońınan jeke menshik kelip shıqqan. Jámiyettiń rawajlanıwı menen menshiktiń basqa da formaları payda boldı.

Házirgi zaman ekonomikası menshiktiń bir neshe formaların hám túrlerin talap etedi. Usıǵan baylanıslı bazar ekonomikası jaǵdayında menshiktiń tómendegi formaları háreket etedi: mámleketlik menshik, jeke menshik, jámáátlik menshik, aralas menshik. Bulardıń hár biri bir neshe túrlerge bólinedi.

Mámleketlik menshik - bul baylıqlardı óz wazıypaların orınlaw ushın mámleket tárepinen ózlestiriliwi. Menshiktiń bul forması mámleket payda bolǵannan baslap júzege kelgen, biraqta onıń maqsetleri ózgerip turadı. Mámleketlik menshik tómendegi jaǵdaylarǵa baylanıslı payda boladı hám rawajlanıp baradı:

1. Menshikti milliylestiriw yaki jeke menshikti mámleket menshigine aylandırıw;

2.Mámleketlik qarjı esabınan kárxanalar qurıw;

3.Jámiyette dóretilgen, biraqta basqa menshiklerge tiyisli dáramatlardıń bir bóleginiń salıq óndiriw arqalı mámleketlik byudjetke alınıwı.

Mámleketlik menshik obyektleri hár bir mámlekettiń ishki dúzilisine hám sol mámlekette qabıl etilgen nızamlarǵa baylanıslı ózgesheliklerge iye.

Ózbekstanda Puxaralıq kodekske muwapıq mámleketlik menshiktiń tiykarǵı eki túri háreket etedi: Respublika menshigi (ulıwma mámleketlik menshik) hám administrativlik - territoriyalıq dúzimlerdiń menshigi (municipial menshik). Respublika menshigine jer, suw, jer astı baylıqları, hawa boslıǵı, ósimlikler hám haywanatlar dún yası, tábiyiy resurslar, respublika hákimiyatı hám basqarıw dúzimleriniń mal - múlki, mámleketke qaraslı mádeniy hám tariyxıy baylıqlar, byudjet qarjıları, valyuta fondı hám basqada mámleketlik fondlar kiredi.

Municipial menshikke mámleket hákimiyatı jergilikli shólkemlerdiń mal - múlki, jergilikli byudjet qarjıları, municipial úy - jay fondı hám kommunallıq xojalıq kárxanaları, xalıq tálimi, mádeniyat, den sawlıqtı saqlaw orınları sıyaqlı shólkemlerdiń mal - múlki kiredi.

Jeke menshik - bul ayırım adamlarǵa tiyisli hám dáramat tabıwǵa qaratılǵan menshik forması. Onıń eki kórinisi bar: individual hám kooperativ jeke menshik.

Individual jeke menshikte baylıqtı ózlestiriw ayırım menshik iyesi tárepinen jeke halda ámelge asırıladı.

Kooperativ jeke menshik degende, baylıqtı individual tárizde ózlestiriw, biraqta menshik iyeleri sheriklik tiykarında málim toparlarǵa birlesken jaǵdayda ózlestiriliwi túsiniledi.

Jámáátlik menshik - bul belgili maqset jolında belgili jámáátlerge birlesken adamlar tárepinen baylıqlardıń birgelikte ózlestiriliwi. Bul menshik jaǵdayında ózlestiriw jámáát kóleminde háreket etedi. Bul menshik formasınıń da bir neshe túrleri bar. Olar kooperativlik menshik, ijaraǵa alınǵan kárxana jámáátiniń menshigi, aktsionerlik jámiyetler, jámiyetlik hám diniy shólkemlerdiń menshigi.

Menshik formalarınıń bir - biri menen baylanıslı háreket etiwiniń nátiyjesinde aralas menshik payda boladı.

Aralas menshik - bul ayırım obyektlerdiń túrli menshik iyeleriniń qatnasıwında ózlestiriliwi. Bul menshik házirgi waqıtta ashıq túrdegi aktsionerlik kompaniyalarda anıq sáwlelengen. Bul jerde jeke menshik, jámáátlik menshik, sonday-aq sırt el menshigi úles tiykarında birlesedi. Múlk obyekt birlesken halda isletilip, óz iyelerine dáramat keltiredi.

Menshiklestiriw hám múlkti mámleket iyeliginen bólip alıwdıń maqseti hám onıń

Ózbekstandaǵı ózgeshelikleri

Bazar ekonomikasına ótiwdiń tiykarǵı shárti kóp ukladlı ekonomikanı hám básekelesiw ortalıǵı qáliplestiriw shárayatların júzege keltiriwden ibarat. Bul jaǵday menshiklestiriw zárúrligin keltirip shıǵaradı.

Menshiklestiriw mámleket múlkine iyelik etiw huqıqınıń mámleketten jeke shaxslarǵa ótiwdi ańlatadı. Al múlkti mámleket iyeliginen bólip alıw menshiklestiriwge qaraǵanda keń mazmunǵa

iye. Ol menshiklestiriwden tısqarı, mámleket múlkin menshiktiń basqa formalarına aylandırıwdı ańlatadı. Ol tómendegishe jollarda ámelge asırıladı:

1.Mámleketlik kárxanalardı aktsionerlik jámiyetlerge aylandırıp, onıń mal-múlk esabınan shıǵarılǵan akciyalardı xalıqqa satıw. Akciyanı satıp alǵan adam menshik iyesine aylanadı.

2.Mámleketlik kárxananı ijaralıq kárxanaǵa aylandırıp qayta dúziw.

3. Mámleketlik menshikti qunına qaray shıǵarılǵan sertifikat yaki vaucherler tiykarında puqaralarǵa biypul satıw. Bunda múlk xalıq ortasında tarqatıladı. Vaucher hám sertifikat kárxana akciyasın alıw huqıqın beredi.

4.Mámleketlik menshik obyektlerin tek ǵana istiń kózin biletuǵın, juwapkershilikti óz moynına alatuǵın isbilermenlerge satıw.

5.Mámleketlik múlkti konkurs tiykarında auktsionda satıw h.t.b.

Menshiklestiriwdi ótkeriw hár mámlekette hár túrli ámelge asırıladı. Máselen, bul process Vengriya, Pol sha mámleketlerinde tez háreket etken bolsa, Ózbekstanda áste - aqırın basqıshpa - basqısh ámelge asırılıp atır.

Menshiklestiriwdiń baslı maqseti -múlkti haqıyqıy iyesine tapsırıw, onı nátiyjeli paydalanıw hám solar tiykarında xalıqtıń jaqsı jasawın támiyinlewden ibarat.

Ózbekstan Respublikası múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw processin ámelge asırıwda jer júziniń rawajlanǵan mámleketleriniń is tájiriybelerin úyrene otırıp, óz ózgesheliklerin esapqa aldı hám basqıshpa - basqısh ótkerip atır.

1992-1993-jıllar respublikada menshiklestiriwdiń birinshi basqıshı boldı. Bul basqıshta menshiklestiriw processi ulıwma úy - jay fondı, sawda, jergilikli sanaat, xızmet kórsetiw kárxanaları hám awıl xojalıq ónimlerin qayta islew sistemasın óz ishine aldı. Jeńil hám jergilikli sanaatqa, transport hám qurılısqa, basqa tarmaqlarǵa qaraslı ayırım orta hám iri kárxanalar keyinirek satıp alıw huqıqı menen kóbirek ijara kárxanalarına, jámáát kárxanalarǵa, jabıq túrdegi aktsionerlik jámiyetlerge aylandırıldı.

Mámlekettiń sociallıq baǵdarlamasında belgilep berilgen menshiklestiriwdiń ekinshi basqıshı 1994- 1995-jıllarǵa tuwrı keldi. Bul basqıshta kóplep orta hám iri kárxanalar aktsionerlik jámiyetlerge aylandırıldı. Bul basqıshta ashıq túrdegi aktsionerlik jámiyetlerdi dúziw, mámleket múlkin konkurs (tańlaw) tiykarında «kim ziyat» sawdasında satıw ámelge asırıldı. Kóshpes múlk hám bahalı qaǵazlar bazarınıń jańa shólkemleri payda boldı. Ekonomikalıq reformalardıń birinshi basqıshında (1991-1995j.j.) kishi menshiklestiriw ámelge asırıldı.

Menshiklestiriwdiń keyingi basqıshı 1996-jılı baslandı. Bul basqıshta menshiklestiriw jeke tártipte hám kóbirek sırt el investiciyaları tiykarında ámelge asırıw kózde tutıldı. Bul basqısh juwmaqlawshı xarakterge iye bolıp, bul dáwirde menshiklestirilmeytuǵın obyektler dizimine kirmegen barlıq obyekt hám kárxanalar mámleket iyeliginen shıǵarıladı.

Respublikada menshiklestiriw boyınsha qoyılǵan wazıypalar mámleket sektorınıń bazar jaǵdayında da sezilerli rol oynaytuǵınlıǵın biykarlamaydı. Sebebi ekonomikada mámleket kárxanalarınıń saqlanıp qalıwı kerek bolǵan tarawlar da bar. Bunday kárxanalar ushın olardıń bazar jaǵdaylarına beyimlesiwine imkán beretuǵın xojalıq júrgiziw mexanizmin islep shıǵıw talap etiledi.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Menshik qatnasıqları -jámiyettegi baylıqlardı ózlestiriw menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq qatnasıqlar.

Múlkke iyelik etiw -menshik huqıqınıń menshik iyesi qolında saqlanıp turıwın ańlatadı.

Múlkten paydalanıw -múlk bolǵan baylıqtı ekonomikalıq xızmette qollanıp, onı xojalıq aylanısına kirgizip, onnan nátiyje alıw.

Múlkke biylik etiw -baylıq (múlk) táǵdiyrin ǵárezsiz sheshiw (múlkti satıp jiberiw, ijaraǵa beriw, miyras etip qaldırıw, múlkti kóbeytiw, múlkti joq etip jiberiw t.b) di ańlatadı.

Menshik obyektleri - menshikke aylanǵan barlıq baylıqlar.

Menshik subektleri - menshik obyektlerin ózlestiriwde qatnasıwshılar.

Menshik formaları -baylıqtı ózlestiriwdiń xarakterin, onıń kórinisin hám mazmunın ańlatadı. Menshiklestiriw- múlkke iyelik etiw huqıqınıń mámleketten jeke adamlar ıqtıyarına ótkeriliwi. Múlkti mámleket iyelerinen bólip alıw - mámleketlik múlk (menshik) esabınan mámleketlik emes menshik formaların júzege keltiriw.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Menshik qatnasıqlarınıń ekonomikalıq mazmunın táriyiplep beriń.

2.Menshiktiń huqıyqıy hám ekonomikalıq mazmunı neden ibarat?

3.Menshik formaların túsindiriń.

4.Menshiklestiriw degen ne? Ol qanday usıllarda ámelge asırıladı?

Bazar túsinigi oǵada keń mazmunǵa iye. Kúndelikli turmısta bazar degende kópshilik jıynalıp, sawda islew orınları túsiniledi. Ádette, bazar degende biziń kóz aldımızǵa tovarın maqtap atırǵan satıwshı menen onı arzanıraq sorap atırǵan qarıydar ortasındaǵı waqıyalar elesleydi. Bul bazardıń bir kórinisi.

Bazar ekonomikalıq kategoriya bolıp, satıwshılar menen qarıydarlar ortasında tovarlardı almasıw menen baylanıslı kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar esaplanadı. Satıwshılar menen qarıydarlardıń birliktegi háreketi bazardı keltirip shıǵaradı, bazar bolsa olardı baylanıstırıwshı mexanizm sıpatında xızmet etedi.

Bazardıń payda bolıwı tovar óndirisi menen baylanıslı. Sebebi bazar tovar óndirisiniń júzege keliwi menen payda boldı .

Dún yadaǵı barlıq ullı hám quramalı nárseler ádette ápiwayı nárseden payda boladı. Házirgi rawajlanǵan bazarlardıń da tariyxıy tártipsiz, jabayı bazarlardan baslanǵan. Bazar óz rawajlanıw tariyxında eki basqıshtan ótedi. Birinshi basqısh, tártipsiz (stixiyalı) bazar basqıshı bolıp, bul basqıshta bazar baylanısları tártipsiz túrde ornatıladı, bazarda belgilengen tártip-qaǵıydalar bolmaydı. Bunday bazarlar jabayı bazar ekonomikasına tán. Onıń ayırım kórinislerin házirgi diyxan bazarlarında kóriwimizge boladı.

Ekinshi basqısh, tártipke salınatuǵın bazar basqıshı bolıp, bul basqıshta bazardaǵı is-háreketler bazar nızamlarına sáykes rawajlanıp baradı. Sonday-aq bazardıń jaǵdayı aldın-ala úyrenilip, óndiris bazar menen úzliksiz baylanısta boladı. Bazarlar texnikalıq jaqtan támiyinlenedi. Bunday bazarlar rawajlanǵan bazar ekonomikasına tán.

Bazarlarda sawda qatnasıqlarınıń obyektleri hár qıylı tovar hám xızmetlerden ibarat boladı. Al bazar subektleri bolıp, úy xojalıǵı, kárxanalar (firmalar) hám mámleket xızmet etedi. Bul subektler eki toparǵa bólinedi: satıwshılar hám qarıydarlar. Satıwshılar bazarǵa hár qıylı tovar hám xızmetlerdi usınıs etedi, al qarıydarlar olarǵa talap bildiredi. Bazar óz subektleriniń máplerin bir-birine baylanıstırıp, olardı muwapıqlastıradı.

Bazar ekonomikalıq mexanizm sıpatında bir qatar wazıypalardı orınlaydı. Onıń tiykarǵı wazıypası óndiriwshiler tárepinen dóretilgen tovar hám xızmetlerdi, ekonomikalıq resurslardı tutınıwshılarǵa jetkerip beriwden ibarat. Bul jerde bazar óndiriw menen tutınıwdı bir-birine baylanıstıradı. Nátiyjede óndirilgen tovar hám xızmetler óz qarıydarların tabadı.

Bazar tovar bahaları arqalı talap hám usınıstı sáykeslestiriw wazıypasın da atqaradı.

Bazar almasıw kategoriyası bolıp, óndiristiń úzliksiz tákirarlanıp turıwına járdem beredi. Óndiris jańadan baslanıwı ushın dóretilgen tovar hám xızmetler satılıwı, AQSHaǵa aylanıwı kerek. Al bul processlerdiń barlıǵı bazar arqalı ámelge asırıladı.

Bazar ekonomikanı tártipke salıp turıw wazıypasın da orınlaydı. Bul wazıypanı ol talap, usınıs, báseke hám bahalar járdeminde orınlaydı.

Bazardıń bul xızmetleri óz-ara tıǵız baylanıslı.

Egerde bazarda jeterli dárejede hám jeterli muǵdarda tutıw buyımların hám xızmetlerdi tabıw múmkin bolsa, bunday bazarlar toyınǵan bazar dep ataladı. Bunday bazarlarda tovarlardı tańlaw múmkinshiligi payda boladı. Al bazarda tovarlar jetispese hám bar tovarlar talapqa juwap bermese, bunday bazarlar toyınbaǵan yamasa ash bazar dep ataladı.

Bazardıń toyınıw dárejesi bazarǵa shıǵarılǵan talaptıń qanaatlandırılıwın sáwlelendiredi. Onı satılǵan tovar muǵdarın talapqa salıstırıw arqalı anıqlaw múmkin. Bunday salıstırıw toyınıw

koeffitsienti dep ataladı. Eger koeffitsient birge teń bolsa, bazar toyınǵan dep esaplanadı. Mısalı, bazardaǵı talap 6 mln. swm, satılǵan tovarlar muǵdarı 5 mln. swm bolsa, toyınıw koeffitsienti 0,8 ge teń (5:6=0,8). Bul jaǵdayda bazar toyınbaǵan.

Bazardıń mánisin tolıǵıraq túsiniw ushın, onıń túrlerin hám ishki dúzilisin qarap kóriw kerek.

Bazardıń dúzilisi

Bazar qatnasıqları ekonomikalıq qatnasıqlar sheńberinde háreket etedi. Bul jaǵday bazardıń dúzilisi menen tıǵız baylanıslı. Házirgi waqıtta bazar quramalı dúziliske iye.

Bazar dúzilisi boyınsha hár tárepleme túrlenedi.

Bazar territoriyalıq jaylasıwı boyınsha: jergilikli bazarlar (Nókis bazarı, Xojeli bazarı,Tashkent bazarı, Samarqand bazarı, :rgensh bazarı, London bazarı, Tokio bazarı, N yu-York bazarı hám basqalar); milliy bazarlar (Ózbekstan bazarı, Rossiya bazarı, Angliya bazarı, Yaponiya bazarı, Germaniya bazarı, Amerika bazarı hám basqalar); territoriyalıq (regionallıq) bazar (Orta Aziya bazarı, Batıs Evropa bazarı h.t.b.) hám jer júzlik bazar bolıp bólinedi.

Satılatuǵın hám satıp alınatuǵın ónimlerdiń túrine qaray yamasa obyektleri boyınsha bazarlar tómendegishe bólinedi: tutınıw buyımları hám xızmetler bazarı, óndiris ásbapları hám resurslar bazarı, miynet bazarı, finans bazarı hám intellektual tovarlar bazarı.

Tutınıw buyımları hám xızmetler bazarında xalıqtıń tutınıwı ushın zárúr bolǵan ónimler hám xızmetler satıladı hám satıp alınadı. Bunday bazarlarǵa: sawda úyleri, dúkanlar, firmalar, asxana, nanbayxana, hár qıylı ustaxanalar, diyxan bazarı, buyım bazarı h.t.b. kiredi.

Óndiris ásbapları hám resurslar bazarında óndiris ushın zárúr bolǵan tovarǵa aylanǵan miynet ásbapları, shiyki zatlar, materiallar satıladı hám satıp alınadı. Bunday bazarlarǵa neft bazarı, kómir bazar, shiyki zatlar bazarı, reńli materiallar bazarı, paxta bazarı h.t.b. kiredi. Bul bazarlar tovar birjalar járdeminde jumıs alıp baradı. Tovar birjası - kótere satıw menen shuǵıllanıwshı kommerciyalıq kárxana. Birjada tovarlar haqqında maǵlıwmatlar toplanǵan bolıp, tovarlardı jetkerip beriw boyınsha shártnamalar dúziledi hám sawda operaciyaları ótkeriledi.

Miynet (jumıs kúshi) bazarı - bunday bazarlarda jumıs kúshi satıladı hám satıp alınadı. Bul bazarda bir tárepte jumıs kúshiniń iyesi tursa, ekinshi tárepte jumıs kúshine mútáj bolǵan kárxana, firmalar turadı. Bul bazardıń rawajlanıwına miynet birjaları járdem beredi.

Finans bazarında finanslıq resurslarǵa aylanǵan AQSHa qarjıları hám AQSHaǵa teńlestirilgen bahalı qaǵazlar satıladı hám satıp alınadı. Bul bazarlar óz ishine: bahalı qaǵazlar bazarın, valyuta bazarın, kredit bazarın h.t.b. bazarlardı birlestiredi.

Intellektual tovarlar bazarı - bul bazarlarda aqıl miynetiniń ónimleri bolǵan ilimiy miynetler, texnikalıq jańalıqlar, xabarlar, ilimiy proektler sıyaqlı ónimler satıladı hám satıp alınadı.

Bazar ekonomikalıq baylanıslar xarakteri yamasa subektleri boyınsha eki túrge bólinedi: erkin hám monopoliyalasqan bazar.

Erkin bazarda satıwshılar da, qarıydarlar da kópshilik bolıp, olar barlıq waqıtta básekede boladı. Bul bazarlarda baha erkin boladı. Bunday bazarlarǵa mısal etip Ózbekstandaǵı awıl xojalıq ónimlerin satıwshı bazarlardı kórsetiw múmkin. Bul jerde satıwshılar hám qarıydarlar oǵada kóp, barlıq máseleni bazardıń ózi sheshedi.

Monopoliyalasqan bazarda satıwshılar hám qarıydarlar az sanda bolıp, báseke sheklengen yaki ulıwma bolmawı múmkin. Mine usı belgisi boyınsha monopoliyalasqan bazar úshke bólinedi: monopol básekeli bazar, oligopoliyalıq bazar, taza (sap) monopoliya bazarı. Monopol básekeli bazarda onsha kóp bolmaǵan firmalar qatnasadı. Olar bazarǵa hár qıylı, biraq bir-biriniń ornın basa alatuǵın tovarlar menen qatnasadı. (Mısalı, kurtka, plash, pal to). Báseke sheklengen muǵdarda boladı.

Oligopoliyalıq bazarda oǵada az sandaǵı, sanawlı firmalar qatnasadı. Olar ortasında báseke háreket etedi. Bul bazarǵa firmalar birdey yamasa hár qıylı tovarlar shıǵaradı. Bazarda báseke kópshilik jaǵdayda qarıydarlar ortasında bolıp ótedi. Bunday bazarlarǵa mısalı, Yaponiya avtomobil bazarı, bunda avtomobil ler «Toyota», «Xonda», «Nissan» firmaları tárepinen islep shıǵarıladı. Ózbekstanda cement bazarı

(Oxangaran, Kubasay, Begabad).

Taza (sap) monopoliya bazarı - bul bazarda satıwshı sıpatında tek bir firma qatnasıp, pútkil bir tarmaq (sfera) soǵan tiyisli boladı. Bul jerde báseke bolmaydı. Bunday bazarǵa AQSH komp yuter bazarın (IBM korperaciyası), Ózbekstanda Tashkent traktor zavodın aytıw múmkin.

Bazardı ondaǵı sawda jumıslarınıń jaǵdayına qaray bir neshe buwınlarǵa ajıratıwǵa boladı. Bunday ajıratıw bazar segmenti dep júrgiziledi. Segment bazardıń kishi bólimi bolıp, bul jerde qarıydarlar sheklengen topar bolıp, olarǵa málim túrdegi tovarlar satıladı. Bazardıń segmentlerge ajıratılıwına eki jaǵday sebepshi boladı: 1) miynet bóliniwshiligi tereńlesip, hár qıylı tovarlardıń islep shıǵarılıwı hám olardıń málim topardaǵı islewshilerge mólsherlengenligi; 2) tutınıwshılardıń social-ekonomikalıq jaqtan bólekleniwshiligi hám olar talaplarınıń óz-ara bir-birinen ózgesheleniwi.

Bazar baylanısları erkin háreket etiwi ushın bazar infrastrukturası nátiyjeli islewi kerek.

Bazar infratrukturası - bul bazar baylanısların júrgiziw ushın xızmet etiwshi kárxana, birlespe hám shólkemlerdiń jıyındısı. Ol óz ishine tómendegilerdi aladı: birjalar, auktsionlar, sawda úyleri, máslahat beriwshi firmalar, broker hám auditor shólkemleri, yarmarkalar, tender (ayrıqsha sawda) shólkemleri, bankler, bajıxana shólkemleri, qamsızlandırıw kompaniyaları, salıq inspekciyası hám basqa da finanslıq shólkemler. Bulardıń hár biri bazardıń rawajlanıwı ushın xızmet etedi. Sol sebepli bazar ekonomikasına ótiwde bazar infrastrukturasın qáliplestiriw tiykarǵı mashqalalardıń biri esaplanadı. Biraqta onı birden qáliplestirip bolmaydı.

Bazar quramalı sistema bolǵanlıqtan, onıń háreket etiwi tómendegi elementlerdiń óz-ara tásiri hám baylanısı nátiyjesinde ámelge asırıladı. Bul elementler-talap, usınıs, báseke hám baha.

Bazar elementleriniń hár biri ózine tán ózgesheliklerige iye. Biz bul temada onıń dáslepki ekewine (talap hám usınısqa) toqtap ótemiz. Dáslep talaptı qarap kóreyik. Bizge belgili bazarda tiykarınan eki subekt óndiriwshiler (satıwshılar) hám tutınıwshılar (qarıydarlar) háreket etedi. Tutınıwshılardıń bazardaǵı háreketi talap formasında kórinedi. Sebebi, talap qanday da tovarǵa yamasa xızmetke bolǵan mútájliktiń bazardaǵı kórinisi. Biraqta talaptıń tiykarın mútájlik quraǵanı menen hár qanday mútájlik talap bola almaydı. Talap real bolıwı ushın tovardı satıp alıwǵa jeterli AQSHa bolıwı kerek. Sebebi haqı tólenbegen mútájlikti bazar esapqa almaydı. Demek, talap degenimiz, AQSHa menen támiyinlengen mútájliklerdiń jıyındısı. Mısalı, qanday da bir adamnıń avtomobil , mebel yaki basqa tovarǵa mútájligi payda boldı deyik, onıń sol tovardı satıp alıwǵa jeterli muǵdarda AQSHası bolmasa, onda bunday mútájlik talaptı payda etpeydi.

Ayırım qarıydar, qanday da tutınıwshılar toparı yamasa pútkil jámiyet satıp alıwdı qálegen anıq tayın tovarlar kólemi talap etilgen tovarlar muǵdarı dep ataladı. Ol bir qansha faktorlarǵa baylanıslı boladı: tovardıń yamasa xızmetlerdiń bahasına, qarıydarlardıń diydine (qızıǵıwshılıǵı), tutınıwshılar dáramatlarına, orınbasar tovarlardıń bahasına, qarıydarlar sanına, inflyaciya dárejesine t.b. Bul faktorlardıń tásirinde talap ózgerip turadı. Bunday ózgeriwdiń tiykarı bolıp, talap penen tovar bahasınıń óz-ara baylanısı esaplanadı. Sebebi, kórsetilgen faktorlar arasında tovardıń bahası talaptıń tez ózgeriwine alıp keledi. Talap penen baha ortasındaǵı óz-ara tásir etisiwdi hár qanday bazarda kóriw múmkin. Mısalı, mal góshin alıp qarayıq. Bunda barlıq satıwshılar sapası birdey gósh satadı deyik (xalıq dáramatları, diydi, ayırım jerde jasawshılardıń sanı ózgermeydi dep kóz aldımızǵa keltireyik). Mısalımızda tek ǵana góshtiń bahası ózgeredi. Bunday jaǵdaydaǵı talaptıń ózgeriwin kórip ótemiz.

Tablitsada kórinip turǵanınday tovar bahası tómenlegen sayın talap muǵdarı artıp baradı. Kórsetilgen maǵlıwmatlardı grafikke túsiremiz.

R sum

8000 E

7000

QD (kg)

payda bolǵan sızıq talap sızıǵınıń iymekliligi dep ataladı. Egerde bul sızıq shep tárepke jılıssa, onda talaptıń tómenlegenligin, al ońǵa jılıssa talaptıń joqarılaǵanlıǵın bildiredi. Demek, tovardıń bahası artqan sayın oǵan talap tómenleydi hám kerisinshe baha tómenlese, talap artadı. Juwmaqlastırıp aytqanda, baha menen talap ortasında keri baylanıslar bar. Bunda keri baylanıs talap nızamı dep ataladı.

Talap nızamınıń tiykarında neler jatatuǵınlıǵın tómendegi jaǵdaylar menen kóriw múmkin.

1.Tovardıń bahası joqarı bolǵan jaǵdayda haqıyqattan da onı tutınıwshılar az muǵdarda satıp alaı. Tutınıwshılar ushın baha tovar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa kesent beriwshi tosqınlıq esaplanadı. Bul tosqınlıq qanshelli joqarı hám bekkem bolsa, qarıydarlar az muǵdarda tovar satıp aladı, baha tosqınlıǵı qanshelli tómen bolsa, sonshelli muǵdarda ónim satıladı.

Basqasha aytqanda, joqarı baha tutınıwshılardıń tovarlardı satıp alıw qızıǵıwshılıǵın tómenletedi, al tómen baha kúsheytedi.

2.Barlıq waqıtta ónim satıp alıwshı hár bir adam ónimniń keyingi birligine kemirek zárúr boladı. Mısalı, qarıydarǵa ayaq-kiyim kerek, onıń ushın bir jup ayaq-kiyimniń zárúrligi oǵada joqarı, sebebi ol jalań ayaq júre almaydı. Ekinshi jup ayaq kiyim birinshisin almastırıp turıwǵa múmkinshilik beredi, biraq onıń zárúrligi tómenirek, sebebi onıń ayaq kiyimi bar. :shinshi hám tórtinshi jup ayaq kiyimniń zárúrligi tómenlep bara beredi. Sebebi mútájlik toyınǵan sayın tovardıń tutınıwshı ushın zárúrligi tómenleydi. Sol sebepli kópshilik tutınıwshılar ónimniń qosımsha birligin baha tómenlep barǵan jaǵdayda ǵana satıp aladı.

3.Ónim bahasınıń tómenlewi tutınıwshınıń AQSHa dáramatlarınıń real satıp alıw qábiletin joqarılatadı. Usıǵan baylanıslı tutınıwshı tovardı aldıńǵıǵa qaraǵanda kóbirek satıp alıw múmkinshiligine iye boladı. Joqarı baha keri jaǵdayǵa alıp keledi.

Endi talaptıń ózgeriwsheńligine toqtap ótemiz. Talaptıń ózgeriwsheńligi bir neshe faktorlarǵa baylanıslı. Olardıń eń tiykarǵısı-baha. Bahaǵa baylanıslı talaptıń ózgeriwsheńligi tómendegishe esaplanadı.

BT= TT :

bunda, T-baha ózgeriwinen aldıńǵı talap

T -baha ózgeriwi nátiyjesinde talap ózgerisi; B-tovardıń ózgeriwinen aldıńǵı baha

B- baha ózgerisi.

Bizge belgili baha hám talap qarama-qarsı baǵıtta ózgeredi. Bul jerde bizdi bahanıń ózgeriwiniń ulıwma muǵdarı qızıqtıradı. Egerde dáslepki baha bir dep qabıl etiletuǵın bolsa, onda úsh variant kelip shıǵıwı múmkin.

1.Eger talap bahaǵa qaraǵanda kóbirek dárejede ózgerse, onda baha ózgerisi birden úlken BÓ > 1 hám talap ózgeriwsheń boladı.

2.Talap penen baha birdey ózgerse, onda baha ózgerisi birge teń. BÓ= -1, talaptıń /B /< 1 hám talap ózgeriwsheń emes.

3.Eger talaptıń salıstırmalı ózgeriwi bahanıń ózgeriwine qaraǵanda tómen bolsa, baha ózgerisi birden kishi BÓ < 1 hám talap ózgeriwsheń emes.

Talaptıń ózgeriwsheńligi tek ǵana tovar bahasına emes, basqada faktorlarǵa baylanıslı. Olar: qarıydarlar qızıǵıwshılıǵı, bazardaǵı qarıydarlar sanı, qarıydarlar dáramatları, óz-ara baylanıslı hám orınbasar tovarlar bahası, bahanıń ózgeriwin kútip turıw h.t.b.

Qarıydarlardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıwǵa reklama beriw, modalar yamasa bahanı tómenletiw arqalı erisiwge boladı. Texnologiyalıq ózgerisler de, qızıǵıwshılıqtı arttıradı.

Qarıydarlar sanı. Bazarda qarıydarlar sanınıń kóbeyiwi talaptı kúsheytedi.

Dáramatlar kólemi. Qarıydarlardıń dáramatlarınıń kóbeyiwi menen satıp alınatuǵın tovarlar muǵdarıda kóbeyedi hám kerisinshe.

Óz-ara baylanıslı tovar bahalarınıń ózgeriwi talaptı da ózgertedi.

Bahanıń ózgeriwin kútip turıw. Eger bahanıń kóteriliwi kútilse, qarıydarlar qımbatlamastan burın kerek zatlardı kóbirek satıp alıwǵa háreket etedi. Dáramatlardıń ózgeriwi kútilse, qarıydar kúndelikli qárejetlerdi onsha únemlep otırmay jumsaydı.

Social-ekonomikalıq rawajlanıw dawamında mútájlikler artıp baradı. Usınıń tiykarında talap ta ósedi. Olardı qanaatlandırıw ushın bazarda usınıs háreket etedi.

Bazarda talapqa qarsı tárepke usınıs turadı. Usınıs degenimiz, -óndiriwshiler tárepinen islep shıǵaılǵan hám belgili jaǵdayda bazarǵa shıǵarılǵan yamasa shıǵarılıwı múmkin bolǵan ulıwma tovarlar hám xızmetler muǵdarı.

Óndiriwilerdiń bazarda satıwǵa qaratılǵan ónimler kólemi usınıs etilgen tovarlar muǵdarı dep ataladı. Tovarlar usınısınıń kólemi satıwǵa shıǵarılǵan tovarlar summası menen belgilenedi.

Tovar hám xızmetler usınısınıń kólemi óndiris kólemine hám onıń dúzilisine baylanıslı boladı. Biraqta tovarlar usınısı islep shıǵarılǵan ónimler muǵdarına teń bolmawı da múmkin. Sebebi óndirilgen ónimlerdiń barlıǵı bazarǵa shıǵarılmawı múmkin.

Usınıs etilgen tovarlar muǵdarına bir neshe faktorlar: tovar bahası, resurslar bahası, óndiris texlologiyası, basqa tovarlar bahası, salıqlar hám subvenciyalar, bazardaǵı satıwshılar sanı, bahanıń ózgeriwin kútiw tásir etedi.

Dáslep usınıstıń bahaǵa baylanıslılıǵın kórip óteyik. (bunda basqa faktorlar ózgermeydi dep olardıń usınısqa tásirin esapqa almaymız). Bunıń ushın burınǵı mısalımızdı (mal góshi) dawam etemiz.

Tablitsada kórinip turǵanınday tovar bahasınıń ósiwi usınıstı da joqarılatadı. Bunı grafikke túsiremiz.

A,V, S, D,E tochkaların birlestirsek, usınıs sızıǵı payda boladı. Bul usınıs hám baha ortasındaǵı baylanıstı kórsetedi. Tovarlar usınısı menen baha ortasında tuwrı baylanıslar bar. Bunday baylanıs usınıs nızamı dep ataladı. Bul nızamǵa muwapıq tovarlardıń bahası qansha joqarı bolsa, bazarǵa óndiriwshiler tárepinen sol tovar kóbirek usınıs etiledi. Demek, baha ósken sayın, usınıs joqarılaydı, baha tómenlese usınıs qısqaradı.