Ekonomıkalıq teoriya paninen lekciya tekstleri ( A.Zakimov)

Kirisiw

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov tárepinen islep shıǵılǵan óziniń ǵárezsiz rawajlanıw jolına tiykarlanǵan halda bazar ekonomikasına tolıq isenim menen ótip barmaqta. Prezidentimiz atap kórsetkenindey, “Biziń tiykarǵı uzaq múddetli hám strategiyalıq wazıypamız burınǵısınsha qaladı – bul demokratiyalıq mámleket, puxaralıq jámiyetti qurıw processleri hám bazar reformaların jáne de tereńlestiriw, adamlardıń sanasında demokratiyalıq qádiriyatlardı bekkemlew jolınan tuwrı, izbe-iz hám principial barıwdan ibarat”1. Ǵárezsizliktiń ótken 19 jıllıq dáwiri dawamında milliy xojalıǵımız ekonomikalıq jaqtan bekkemlenip, krizis jaǵdayınan shıǵarıldı hám onıń kóplegen tarawlarında turaqlı ósiwge erisildi. Biz bunı mámleketimizdiń 2009-jıldaǵı socialekonomikalıq rawajlanıw nátiyjeleri-nen kóriwimiz múmkin. Atap aytqanda, reformalar dáwirinde birinshi ret ulıwma ishki ónimi 7,7 payızǵa (1991-jılǵa salıstırǵanda 19,8 payızǵa) ósti, inflyaciya dárejesi 3,7 payızdı quradı. Eń áhmiyetlisi usı dáwir ishinde milliy ǵárezsizlik ideyası hám ideologiyası qáliplesip, xalqımız sanasına sińip barmaqta.

Bunday jańalanıw processinde turmısımızǵa biz ushın burın onshelli tanıs bolmaǵan nızamqaǵıydalar, túsinikler, xojalıq júrgiziw mexanizmleri, usılları, principleri kirip kelmekte. Menshik iyeleri, isbilermenler, aktsionerler, bankir-ler, birja iyeleri, menedjerler, brokerler hám basqa bazar ekonomikasınıń jańa subektleri,sociallıq topar hám qatlamları qáliplespekte. Usılardı esapqa alǵan halda jámiyetimizde ekonomikalıq pánlerdi úyreniwge umtılıw kúsheymekte. Sebebi erkin bazar ekonomikasına ótiwge baylanıslı isbilermenlik qatnasıqları rawajlana basladı. Isbilermen bolıp pul tabıw ushın istiń kózin biliw, ekonomikalıq xızmetti durıs shólkemlestiriw hám onıń nızam-qaǵıydaların biliwdi talap etedi. Bunıń ushın hár bir adam jeterli dárejede ekonomikalıq bilimge iye bolıwı zárúr. Ekonomikalıq túsiniklerdi, onıń nızam-qaǵıydaların, xojalıqtı nátiyjeli júrgiziw sırların, ónimli miynet etiwdiń jolların hám usılların ekonomikalıq teoriya páni úyretedi. Pánniń tiykarǵı hám baslı maqseti student jaslardı ekonomikalıq pikirlewge úyre-tiw,nızam-qaǵıydalar menen xojalıqtı ńatiyjeli júrgiziwge hám miynetti qádirlewge shaqırıw, sonday-aq insanǵa ekonomikalıq tárbiya beriwden ibarat.

Bul lekciyalar teksti universitettiń ekonomikalıq emes qánigelikleriniń studentlerine arnalǵan bolıp,ol óz ishine 17 temanı birlestiredi. Hár bir tema ápiwayı tilde, mısallar, tablitsalar, tiykarǵı tayanısh sózler tiykarında túsindiriw háreket qılındı.

I - BÓLIM. Ekonomikanıń ulıwmalıq tiykarları

Bul bólimde adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń tiykarı bolǵan ekonomika túsinigi, onıń aldında turǵan wazıypaları, ekonomikalıq bilimlerdiń qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshları, ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti, ekonomikalıq processlerdi ilimiy biliwdiń tiykarǵı metodları, ekonomikalıq teoriyanıń ilim sıpatında atqaratuǵın wazıypaları, ekonomikalıq kategoriyalar hám nızamlar, socialekonomikalıq mútájlikler, olardıń dúzilisi, mútájliklerdiń ósip barıw nızamı, ekonomikalıq xızmet,onıń differentsiaciyası hám integraciyası, óndiris processiniń ekonomikalıq mazmunı hám onıń tiykarǵı faktorları, jámiyetlik xojalıqtı júrgiziw formaları: natural hám tovar óndirisi,olardıń xarakterli belgileri, tovar hám onıń qásiyetleri, puldıń payda bolıwı, mánisi hám wazıypaları, ekonomikalıq ósiw túsinigi, onıń faktorları hám túrleri, ekonomikadaǵı cikllı ózgerisler hám olardıń sebepleri, milliy baylıq hám ekonomikalıq potentsial túsinikleri, menshik qatnasıqlarınıń mazmunı, menshik formaları hám túrleri, menshik formaların ózgeritiw jolları hám usılları, sonday-aq bul processtiń Ózbekstandaǵı ózgesheliklerine ayrıqsha itibar qaratıladı

Ekonomikalıq teoriya pánin,onıń nızamqaǵıydaların biliw ushın, dáslep, ekonomikanıń ózi ne,onıń wazıypaları nelerden ibarat, ol ilim sıpatında qashan payda bolǵan hám qanday rawajlanıw basqıshlarına iye degen sorawlarǵa juwap beriwimiz tiyis.

Ataqlı ilimpazAbdulla Avloniydiń jazıwınsha: “Ekonomika dep, pul hám tovar sıyaqlı ónimlerdiń qádirin biliwge aytıladı. Tovar qádirin biliwshi adamlar orınsız jerge bir tiyin jumsamaydı, ornı kelgende puldı ayamaydı” ...

Ekonomika sózi ilimge áiyemgi grek filosofı Aristotel tárepinen kirgizilip (“oikos” – úy,xojalıq; “homos” – úyreniw,nızam), sol dáwirde úy xojalıǵın júrgiziw sheberligidegen mánistim ańlatqan.

Búgingi kúni ekonomika degende, sheklengen ekonomikalıq resurslardan únemli paydalanıp, adamlardıń tirishilik etiwi, rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan turmıslıq ónimlerdi (qurallardı) islep shıǵarıw hám olardı tutınıwshılarǵa jetkerip beriwge qaratılǵan, bir-biri menen baylanıslı háreket etetuǵın túrlishe xızmetlerdi bir pút in etip birlestiriwshi sistema túsiniledi.

Ekonomikalıq turmıstıń sırların biliw sol joldaǵı xızmettiń tiykarǵı baǵdar-ların anıqlawǵa umtılıw erte zamanlarda qaliplesip, bul umtılıw ekonomikalıq xızmetti tártipke salıw, onı adamlarǵa kerekli bolǵan tárepke baǵdarlawǵa unamlı tásir etiw zárúrliginen kelip shıqqan.

Ekonomikaǵa tán bolǵan dáslepki bilimler,kóz-qaraslar áiyemgi dún yanıń belgili alımları

Ksenofont, Platon, Aristotel miynetlerinde,sonday-aq, áiyemgi Egipet, Rim, Qıtay, Hindistan hám Orta

Aziya alımlarınıń miynetlerinde kórip shıǵılǵan.

Ekonomikalıq teoriya óz aldına pán sıpatında kóplegen mámleketlerde milliy bazardıń qáliplesken hám jer júzlik bazardıń júzege kelip atırǵan dáwirlerinde “siyasiy ekonomiya” atı menen qáliplese basladı.

1575-1621-jıllarda jasaǵan frantsuz ekonomisti Antuan Monkret en birinshi ret 1615-jılda “Siyasiy ekonomiya traktatı” atlı kishi ilimiy miynet jazıp, bul pándi mámleket kóleminde ekonomikanı basqarıwpáni sıpatında tiykarlap berdi.

Ekonomikalıq teoriya pániniń qáliplesiw processinde bir qansha ideyalıq aǵımlar,

mektepler júzege kelgen.Olar jámiyet baylıǵınıń deregi ne,ol qay jerde hám qalayınsha kóbeyedi, degen sorawlarǵa juwap tabıwǵa urınǵan. Bul aǵımlar,mektepler haqqındaǵı maǵlıwmattı tómendegi tablitsada kóriwimizge boladı.

Ekonomikalıq teoriyanıń pán sıpatında qáliplesiwi

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti

Ekonomikalıq teoriya jámiyetlik pán. Onıń predmetine túrlishe anıqlamalar berilgen. Aristolel – bul pándi úy xojalıǵın basqarıw nızamları haqqındaǵı pán dep kórsetken.

Merkantilistler,fiziokratlar,klassik siyasiy ekonomiya mektebiniń wákiller – ekonomikalıq teoriya (siyasiy ekonomiya) baylıq haqqındaǵı,onıń derekleri hám olardı kóbeytiw jolların úyreniwshi pán dep qaraǵan.

Ekonomikalıq teoriya “siyasiy ekonomiya” degen at penen úyrenilip kelingen bir qansha jıllar dawamında ol “materiallıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriw, almasıw hám tutınıwdı basqarıwshı nızamlar haqqındaǵı ilim” degen anıqlamaǵa tiykarlanıp kelindi.

Ekonomikalıq teoriyanı óndiris qatnasıqların úyrenetuǵın ilim dep alıp qaraytuǵın kóz-qaraslar XX ásirde jasaǵan kópshilik ekonomistler tárepinen maqullanıp kelindi.

Házirgi dáwirde de hár qıylı ádebiyatlarda ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti boyınsha túrlishe anıqlamalardı ushıratıwǵa boladı. Keyingi dáwirdegi ekonomistler bul pánniń úyreniw predmetin resurslardıń sheklengenligi menen baylanıstıradı.

Makkonell K.R., Bryu S.L. avtorlıǵındaǵı “Ekonomiks” kitabında bul pánniń predmeti adamlardıń materiallıq talapların tolıǵıraq qanaatlandırıw maqsetinde sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolların úyreniw bolıp esaplanadı dep kórsetedi.

Bul anıqlama ekonomikalıq teoriya “ekonomiks” degen at penen júrgiziliwshi sabaqlıqlarda keltiriledi.

“Ekonomiks” ekonomikalıq teoriya kursına salıstırǵanda bir qansha keńirek bolıp, ol Kembridj universitetinde A.Marshalldıń usınısı boyınsha engizilgen edi.

A.F.Shishkin avtorlıǵındaǵı ekonomikalıq teoriya sabaqlıǵında bul pán óndiris qatnasıqların uyretedi degen anıqlama basshılıqqa alınadı.

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti boyınsha Ózbekstan ekonomistleri de ózleriniń bir qansha bahalı pikirlerin bildiredi.

Akademik S.S.Ǵulomov, akademik G.P.Juravleva hám basqa da bir qatar avtorlar tárepinen jazılǵan “Ekonomikalıq teoriya” sabaqlıǵında hám Sh.Shodmonov., T.Juraevlardıń ekonomikalıq teoriya kursı boyınsha lekciyalar teksti sıpatında jazılǵan kitabında da ekonomikalıq teoriya predmetine bir tárepleme anıqlama beriwge jol qoymaw zárúrligi haqqında aytıladı.

Joqarıda keltirilgen anıqlamalar ekonomikalıq teoriyanıń predmetin adamzat jámiyetiniń hár qıylı aspektlerin esapqa alıw tiykarında berilgen anıqlamalar bolıp tabıladı. Ayırımları sheklengen resurslardan ónimli paydalanıwǵa tiykarǵı itibardı qaratqan bolsa, ekinshi bir toparı óndiris qatnasıqlarına ayrıqsha dıqqat awdaradı.

Usılardı esapqa ala otırıp biziń pikirlerimizshe ekonomikalıq teoriya predmeti boyınsha kóbirek maqullanǵan anıqlama sıpatında tómendegishe aytıw múmkin.

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti - sheklengen resurslar jaǵdayında, sheksiz talaplardı qanaatlandırıw maqsetinde, materiallıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriw, almasıw hám tutınıw processinde júzege keletuǵın óndiris qatnasıqların, bazar ekonomikası jaǵdayında xojalıqtı nátiyjeli júrgiziw jolların úyreniwden ibarat.

Ekonomikalıq teoriya óziniń predmetin úyreniw arqalı jámiyet rawajlanıwınıń ekonomikalıq nızamların da ashıp beredi.

Ekonomikalıq nızamlar - bul ekonomikalıq hádiyseler hám qubılıslardaǵı úzliksiz qaytalanıp turatuǵın óz-ara baylanıslar hám sebep aqıbetlerdiń ulıwmalıq táreplerin sáwlelendirip kórsetetuǵın túsinik bolıp tabıladı.

Ekonomikalıq teoriyada jámiyet rawajlanıwınıń ekonomikalıq nızamları ulıwmalıq, arnawlı hám ayrıqsha túrlerge ajıratılıp úyreniledi.

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti onıń atqaratuǵın xızmetleri arqalı tolıǵıraq sáwlelenedi. Onıń tiykarǵı xızmetleri retinde tómendegilerdi aytıwǵa boladı.

1.Biliw xızmeti. Ekonomikanıń sırların biliw hám olardı xalıqqa jetkeriw arqalı, olardıń ekonomikalıq bilimlerin arttıradı. Adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriwge, olardıń dún ya qarasın ózgertiwge xızmet qıladı.

2.Metodologiyalıq xızmet.

Ekonomikalıq teoriya basqa bir qatar ekonomikalıq pánler ushın metodologiyalıq tiykar bolıp xızmet etedi.

3. Ámeliy usınıslar beriw xızmeti.

Ekonomikalıq teoriyanıń bul xızmetiniń mánisi jeke adamnıń, jámááttiń, jámiyettiń mápine juwap beretuǵın menshiktiń hám xojalıq júrgiziwdiń progressiv formalarınıń zárúrligin hám olardı jetilistiriw jolların hár tárepleme tiykarlawdan, xojalıqtı basqarıwdıń nátiyjeli formaların anıqlawdan ibarat.

4. Boljaw xızmeti. Házirgi waqıtta bul xızmeti ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, ol ilimiy boljawlardı islep shıǵıw, jámiyettiń keleshektegi rawajlanıw baǵdarların anıqlap beriw arqalı ámelge asırıladı. Ekonomikalıq processlerdi úyreniw metodları

Hár qanday ilim ózine tiyisli bolǵan obyektlerdi belgili metodlar járdeminde izertleydi hám úyrenedi. Sol sıyaqlı ekonomikalıq teoriyada da ekonomikalıq qubılıslardı izertlewde bir qatar metodlardan paydalanadı. Eń kóp qollanılatuǵın metodlardan biri ilimiy abstrakciya metodı bolıp, bunda úyrenilip atırǵan hádiyselerge sezilerli tásir kórsetpeytuǵın ekinshi dárejeli elementler abstrakciyalanadı, yaǵnıy esaplawlardı qıyınlastırmaw maqsetinde bul elementler itibardan shette qaldırıladı. Ilimiy abstrakciya jolı menen izertlengende hádiyselerdi konkretlilikten abstraktlılıqqa qaray úyreniledi.

Bul metod qubılıslardıń kózge kórinbeytuǵın táreplerin, onıń túp mazmunın ashıp beriwge járdem beredi.

Analiz hám sintez metodı.

Ekonomikalıq qubılıslar eń dáslep ayırım bóleklerge ajıratılıp analizlendi. Sońınan bir-birine jaqın bolǵan elementler óz-ara birlestirilip sintezlenedi, ayırım bóleklerdi izertlew nátiyjesinde alınǵan nátiyjeler ulıwmalastırılıp, belgili bir juwmaq shıǵarıladı.

Indukciya hám dedukciya metodı.

Barlıq pánler empirik, yaǵnıy faktlerge tiykarlanadı. Faktlersiz teoriya bos boladı, teoriyasız faktler bolsa mánissiz. Usıǵan baylanıslı ekonomikalıq teoriyada induktiv hám deduktiv metodlar paydalanıladı. Induktiv metod járdeminde faktler bir jerge toplanıp, sistemaǵa keltirilip, olar ulıwmalastırıladı hám olardan teoriyalıq juwmaq shıǵarıladı.

Deduktiv usılda bolsa keltirip shıǵarılǵan juwmaqlar qaytadan faktler tiykarında tekseriledi.

Tariyx hám logikanıń birligi metodı.

Bul metod izertlewlerdi tariyxıy rawajlanıw kóz-qarasınan alıp barıw zárúrligin talap qıladı. Sebebi hár qanday qubılıs sıyaqlı ekonomikalıq hádiyselerde óziniń kelip shıǵıw tariyxına iye. Sonıń menen birge olardı úyreniw logikalıq izbe-izlikte alıp barılıwı tiyis.

Ekonomikalıq qubılıslardı muǵdar hám sapa jaǵınan úyreniwde matematikalıq, statistikalıq hám grafikalıq metodlardan da keń qollanıladı. Sebebi milliy ekonomikanıń rawajlanıw jaǵdayın, onıń makroekonomikalıq kórsetkishlerin anıqlaw matematikalıq, statistikalıq esaplawlarsız bolıwı múmkin emes.

Ásirese bunda ekonomikalıq-matematikalıq modellestiriw metodınan, grafikalıq metodlardan paydalınıw ayrıqsha áhmiyetke iye.

Tiykarǵı tayanısh sózler

1.Ekonomikalıq teoriyanıń predmeti - sheklengen resurslar jaǵdayında sheksiz talaplardı qanaatlandırıw maqsetinde, materiallıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriw, almasıw hám tutınıw processinde júzege keletuǵın óndiris qatnasıqların, bazar qatnasıqları jaǵdayında xojalıqtı nátiyjeli júrgiziw jolların úyreniwden ibarat.

2.Ekonomikallıq nızam - bul ekonomikalıq hádiyseler hám qubılıslardaǵı úzliksiz qaytalanıp turatuǵın óz-ara baylanıslar hám sebep-aqıbetlerdiń ulıwmalıq táreplerin sáwlelendiriwshi túsinik.

3.Metod - ekonomikalıq processlerdi ilimiy biliwdiń principleri, usılları hám jollarınıń belgili sisteması.

4.Ilimiy abstrakciya - úyrenilip atırǵan hádiyselerge sezilerli tásir kórsetpeytuǵın elementlerdi abstrakciyalaw jolı men

en hádiyseniń mánisin ashıp beriw.

5.Indukciya - faktlerdi úyreniw tiykarında teoriyalıq juwmaqlar shıǵarıwǵa tiykarlanǵan metod.

6.Dedukciya - keltirilgen gipotezalardı faktler tiykarında tekserip kóriwge tiykarlanǵan metod.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1.Ekonomikalıq bilimler qaysı dáwirlerden baslap payda bolǵan?

2.Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı qanday basqıshlardı bilesiz?

3.Ekonomikalıq teoriyanıń predmeti ne?

1.Ekonomikalıq teoriya qanday xızmetlerdi atqaradı?

2.Ekonomikalıq processlerdi úyreniwde qollanılatuǵın tiykarǵı metodlardı sanap ótiń?

Jámiyettiń dúzilisi qanday bolıwına qaramastan onıń aǵzaları óz mútájliklerin qanaatlandırıwı shárt. Sebebi tirishilik etiw mútájliklerdiń qanaatlandırılıwın bildiredi. Olay bolsa mútájlik degenimiz neW

Mútájlik - bul adamlardıń tirishilik etiwi ushın qanday tovarlarǵa hám xızmetlerge bolǵan zárúrliginiń jıyındısı.

Turmısta mútájlikler oǵada kóp, olar ekonomikalıq, social, mádeniy, siyasiy, fiziologiyalıq hám taǵı basqalardan ibarat. Bulardıń ishinde social - ekonomikalıq mútájlikler úlken áhmiyetke iye. Sebebi olardı qanaatlandırıw adam ushın birinshi zárúrlik hám ol óndiristiń rawajlanıwın támiynleydi. Adamlar mádeniyat, sanaat, siyasat hám basqada jámiyetlik xızmetler menen shuǵıllanıwdan aldın olardıń birinshi dárejeli mútájlikleri awqatlanıw, kiyiniw, baspanaǵa (turaq jayǵa) iye bolıw, miynet etiw mútájlikleri júzege keliwi zárúr.

Social - ekonomikalıq mútájlik - adamlardıń jasawı, miynet etiwi hám belgili ekonomikalıq jaǵdaylarǵa iye bolıwı ushın tutınıwı zárúr bolǵan ónimler hám xızmetlerdiń jıyındısı bolıp esaplanadı. Bul tek ǵana tirishilik mútájligi emes, al insannıń insan sıpatında rawajlanıwı ushın zárúr. Bul mútájlik óndirislik xızmetlerdi talap etedi.

Mútájlik eń dáslep jeke tártipte boladı. Sebepli hár adamnıń qásiyetine qaray mútájlik ózgeshelenedi. Mútájlik adamnıń jasına, jınısına, miynetine (kásibine), diydine hám ádetine baylanıslı boladı.

Mútájlik gruppalıq tártiptede bolıwı múmkin. Ayırım mútájlikler jeke bolsada bir neshe adamnıń mútájligin qanaatlandıradı. Bunday jaǵdayda gruppalıq mútájlik payda boladı. Bul málim toparǵa birlesken adamlardıń ulıwmalıq mútájligi. Buǵan mısalı, sem ya aǵzalarınıń mútájligi. Bul jerde hár bir sem ya aǵzasınıń jeke mútájligi sem yanıń ulıwma mútájligi menen birlesedi.

Barlıq túrdegi jeke hám gruppalıq mútájliklerdiń jıyındısı ulıwma jámiyetlik mútájlikti keltirip shıǵaradı. Bul jámiyettiń jasawı ushın zárúr. Mısalı, tábiyiy resurslardı qorǵaw, jámiyetti basqarıp turıw menen baylanıslı mútájlikler.

Jámiyettegi mútájlikler qaysı túrde bolıwına qaramastan;

1.Jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwı dárejesi;

2.Jámiyettiń social - ekonomikalıq dúzilisi;

3.Turmıs keshiriwdiń tábiyiy - geografiyalıq jaǵdayı;

4.Tariyxıy - milliy dástúrler hám úrip - ádetler menen baylanısıp ketdi.

Egerde mámleket ekonomikalıq jaqtan tómen rawajlanǵan bolsa, mútájliklerdiń sheńberi tar boladı, al ekonomika joqarı bolsa mútájlikler hár qıylı boladı.

Mútájliklerdiń eń áhmiyetli qásiyeti onıń subektivligi yaǵnıy hár bir adamǵa ózgesheligi esaplanadı. Mútájliklerdiń hár túrliligine baylanıslı bir adamnıń mútájligi basqasınıkine usamaydı, biraqta mútájlikte bir qatar belgiler bar. Sol belgilerge qaray olardı toparlarǵa bóliw múmkin. Bunday bóliwge mútájliktiń xarakteri, onıń nege qaratılǵanlıǵı tiykar etip alınadı. Usı belgileri boyınsha mútájlikler úshke bólinedi.

1.Materiallıq mútájlik.

2.Social - mádeniy mútájlik.

3.Miynet mútájligi.

Materiallıq mútájlikler tirishilik etiwdiń birinshi shárti. Bunday mútájliklerge: awqatlanıw, kiyiniw, baspanaǵa yie bolıw sıyaqlı mútájlikler kiredi.

Social - mádeniy mútájlikler xızmetler kórinisine iye bolıp, olar bilim alıw, den sawlıqtı bekkemlew, mádeniy dárejeni joqarılatıw, kásipke iye bolıw sıyaqlı zárúrliklerden turadı.

Miynet mútájligi adamnıń miynet etiw qábiletinen kelip shıǵadı.

Mútájliklerdiń bul úsh toparı óz-ara birlikte social-ekonomikalıq mútájliklerdi ańlatadı.

Mútájliklerdiń sheksizligi. Mútájliklerdiń ósip barıw nızamı

Jámiyet rawajlanǵan sayın mútájlikler úzliksiz túrde ózgerip, rawajlanıp baradı. Sebebi mútájlikler sheksiz, olar toqtawsız jańalanıp baradı. Bul process ulıwma ekonomikalıq nızamlılıq, ol jámiyettiń ishki dúzilisiniń qanday bolıwına qaramastan rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında háreket etedi. Bul nızamǵa muwapıq jámiyet aǵzalarınıń mútájligi úzliksiz ósip baradı, yaǵnıy mútájlikler muǵdarı boyınsha ósip, dúzilisi boyınsha jańalanıp turadı, eski mútájlikler orınına jańası keledi.

Mútájlikler tutınıwdıń járdeminde júzege keledi. Sebebi tutınıw waqtında tovar hám xızmetlerdiń paydalılıǵı sınawdan ótedi. Bunnan soń jańa mútájlikler payda boladı. Olardı qanaatlandırıw ushın óndiris ámelge asırıladı. Óndiris penen mútájlik bir-biri menen tıǵız baylanısta rawajlanıp baradı.

Óndiriste jańa ónimler hám xızmetler dóretiliwi menen olarǵa mútájlik payda boladı. Eger elektron esaplaw mashinaları (EEM) islep shıǵarılmaǵanda olarǵa mútájlik bolmas edi. Olardıń payda bolıwı, jańa mútájlikti, EEMlerdiń jańa túrlerine mútájlikti payda etti. Bul óz gezeginde EEMler islep shıǵarıwdı keńeyttiredi.

Ulıwma jámiyetlik kólemde mútájliklerdiń ósip barıwı texnikalıq rawajlanıwǵa baylanıslı. Sol sebepli qol miynetine tiykarlanǵan óndiriste mútájlik áste rawajlanadı.

Rawajlanǵan jámiyette mútájliktiń milliy qásiyetleri (belgileri) qısqarǵan halda onıń milletler aralıq belgileri rawajlanıp baradı. Bul túrli xalıqlardıń bir-birine tásiri nátijesinde ámelge asırıladı. Mısalı, kostyum Evropada payda bolǵan, biraqta oǵan mútájlik ulıwma insanıylıq tús alǵan, ol jer júzindegi barlıq millet hám xalıqlardıń kiyimine aylanǵan.

Mútájliklerdiń ósip barıwı tómendegi tórt jolda ámelge asırıladı.

1.Mútájlik keńeyip, muǵdarı boyınsha ósip baradı.

2.Jańa mútájlikler payda bolıp, mútájliktiń ishki dúzilisi ózgeredi. Mısalı, videoapparaturalardıń payda bolıwı, úyde qálegen tamashanı kóriw mútájligin payda etti. Bul teatrǵa bolǵan mútájlikti qısqarttı.

3.Belgili mútájlikler toparınıń sheńberi dógereginde túrli mútájlikler salıstırmalı ózgeredi. Bunda mútájlik ulıwma tárizde saqlanadı, biraqta onıń anıq kórinisleri hám formaları ózgeredi. Mısalı, transport mútájligi saqlanǵan halda, onıń anıq túrlerine mútájlik ózgeredi.

4.Bir mútájliktiń ekinshisi menen almastırılıwı. Bunday almasıw orınbasar mútájliklerdiń payda bolıwı menen júzege keledi. Bunday mútájlikler joqarı rawajlanǵan ekonomikaǵa tán. Mútájliklerdi qanaatlandırıw quralları hám usılları

Jámiyettegi ósip baratırǵan mútájliklerdi qanaatlandırıwdıń tiykarǵı hám birden-bir quralı óndiris esaplanadı. Biraqta ónim hám xızmetlerdi dóretiwdiń ózi mútájliklerdiń qanaatlandırılǵanlıǵın bildirmeydi, olar tutınıwǵa jetip barǵanda ǵana mútájlikler qanaatlandırılıwı múmkin.

Mútájliklerdiń ósip barıwı menen olardı qanaatlandırıwshı qurallar da rawajlanadı. Biraq mútájlik sheksiz bolǵanı menen onı támiyinlew ushın kerekli óndiris resursları (tábiyiy hám miynet resursları, texnika hám texnologiya) sheklengen. Sonlıqtan sheklengen resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw shárt.

Ósip baratırǵan mútájliktiń onı qanaatlandırıwshı qural menen baylanısı eki jaqlama boladı:

1.Mútájliktiń muǵdarınıń artıp barıwı resurs birliginen kóbirek tutınıw buyımların alıwdı talap etedi. Máselen, 1 t. metalldan kóbirek bir túrde úy-ruwzgershilik bwyımları islep shıǵarıladı.

2.Mútájlik dúzilisiniń jańalanıwı resurs birliginen kóp túrdegi ónim alıwdı talap etedi. Máselen. 3 t. paxtadan 20 emes, 30 túrdegi kiyim-kenshek islep shıǵarıladı.

Resurslardıń sheklengenligin esapqa alıp, barlıq mútájliklerdi bir waqıttıń ózinde qanaatlandırıp bolmaydı. Sonlıqtan óndiris imkaniyatına qaray otırıp, mútájliklerdi qanaatlandırıwdıń optimal (múmkin bolǵan hám eń qolay) dárejesin tańlap alıw kerek.

Mútájliklerdiń qanaatlandırılıwı tek ǵana nátiyjeli óndiris penen sheklenbeydi. Bunıń ushın ekonomikanıń basqa tárepleride bólistiriw hám almasıw da jaqsı jolǵa qoyılıwı kerek.

Ekonomikanıń rawajlanıwı menen mútájliklerdi qanaatlandırıw usılları da ózgerip baradı. Tariyxta búgingi kúnge shekem jeke mútájlik eki usılda qanaatlandırılıp kelindi; 1) mútájlikti natural tutınıw arqalı qanaatlandırıw; 2) mútájlikti tovar tutınıw arqalı qanaatlandırıw. Birinshi usılda

dóretilgen ónimler islep shıǵarılǵan jerdiń ózinde, onıń iyeleri tárepinen tutınıladı. Bul usıl natural xojalıqqa tán.

2-usılda tovarlardı satıp alıw arqalı mútájlik qanaatlandırıladı. Bul bazar ekonomikasına tán usıl. Mútájlikler jeke tártipte hám birgelikte qanaatlandırılıwı múmkin. Bul mútájliktiń xarakterine hám

onı qanaatlandırıwshı buyımlardı qásiyetine baylanıslı. Ekonomikalıq xızmettiń mazmunı hám onıń túrleri

Hár qanday óndiris ulıwma adamzatlıq ekonomikalıq xızmet bolıp, ol ózine tán belgilerge iye. Ekonomikalıq xızmet degende tirishilikti támiyinlew usılları hám onıń ásbaplarınıń jıyındısı

túsiniledi. Onıń dúzilisine eń dáslep materiallıq hám materiallıq emes óndiris kiredi. Insan ekonomikalıq xızmettiń subekti esaplanadı. Hár qanday ekonomikalıq xızmettiń tiykarǵı maqseti turmıslıq mútájliklerdi támiyinlewden ibarat bolıp, onıń anıq kórinisi xojalıq júrgiziw esaplanadı.

Jámiyetlik rawajlanıwdıń dáslepki basqıshında ekonomikalıq xızmet sferası tek ǵana materiallıq baylıqlardı óndiriw menen sheklenip kelgen. Sebebi bul basqıshta jámiyetlik miynet bóliniwshiligi tómen boldı. Jámiyettiń rawajlanıwı menen awıl xojalıǵı ekonomikalıq xızmettiń tiykarǵı tarawına aylandı. Ónermentshiliktiń awıl xojalıǵınan bólinip shıǵıwı ekonomikalıq xızmettiń jáne bir túrin sawdanı payda etti.

Miynet bóliniwshiliginiń tereńlesiwi hám ónimdarlıqtıń ósiwi jámiyettiń qatlamlarǵa bóliniwine hám mámlekettiń payda bolıwına alıp keldi. Nátiyjede ilim júzege keldi. Bul jaǵday ekonomikalıq xızmet túrlerin taǵı da kóbeytti.

Házirgi waqıtta ekonomikalıq xızmettiń hár túrliligine baylanıslı óndiris materiallıq baylıqlardı óndiris sferasına (bularǵa, qurılıs, awıl xojalıǵı, toǵay xojalıǵı, sanaat, baylanıs hám transporttıń ayırım túrleri h.t.b. kiredi) hám hár qıylı xızmetlerdi kórsetiw (bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, xalıqqa turmıs jaǵınan xızmet kórsetiw h.t.b.) sferasına bólinedi. Bul eki sfera arasında tıǵız baylanıslar bar.

Ekonomikalıq xızmet eki túrli baǵdarǵa iykemlesken boladı. Olar: differentsiaciya (bólekleniw, ajıralıw) hám integraciya (jaqınlasıw, birlesip barıw). Mútájliklerdi qanaatlandırıw ushın miynet ónimdarlıǵı artıp barıwı kerek, onıń shártlerinen biri miynet bóliniwshiligi - miynettiń qániygelesiwi esaplanadı. Miynet bóliniwshiligi ekonomikalıq xızmeti differenciyaciyalawǵa alıp keledi.

Differenciya ekonomikalıq xızmet túrlerin bir-birinen ajıratıwdı ańlatsa, integraciya oǵan qaramaqarsı xızmet túrlerin bir-birine birlestiredi. (Bul haqqında kitaptıń «jer júzlik xojalıq» bóliminde tolıǵıraq aytılǵan). Ekonomikalıq xızmettiń tiykarı óndiris processi esaplanadı.

Óndiris processiniń ekonomikalıq mazmunı hám onıń faktorları

Óndiris processi - bul insanlardıń tutınıwı ushın zárúr bolǵan materiallıq hám mádeniy baylıqlardı dóretiwge qaratılǵan maqsetke muwapıq xızmetleri. Materiallıq hám mádeniy baylıqlar dóretiw, túrli xızmetler kórsetiw processi adamlar xızmetiniń tiykarǵı tárepi, sebebi bul processte adamlar ortasında bolatuǵın qatnasıqlar basqa barlıq salalarda - bólistiriw, almasıw hám tutınıw salalarında júz beretuǵın qatnasıqlardıń ózgesheliklerin hám baǵdarların belgilep beredi.

Adamlar tábiyat zatlarına tásir etiw arqalı óndiris processin ámelge asıradı hám onıń járdeminde jámiyetlik talaplar qanaatlandırılıp barıladı.

Hár qanday óndiris processinde ekonomikalıq resurslar jumsaladı, ónimler hám xızmetlerden ibarat bolǵan zatlar dóretiledi. Biraqta óndiris óz-ózinen háreketke kelmeydi. Onıń háreket etiwi ushın óndiris faktorları háreketke keliwi tiyis. Óndiris faktorları degende tovarlardı óndiriwge hám xızmetlerdi paydalanıwǵa qatnasatuǵın resurslar túsiniledi.

Ekonomikalıq teoriyada óndiris faktorları túrlishe táriyiplengen. Házirgi zaman teoriyasında óndiristiń tiykarǵı faktorlarına tórt element kirgizilgen: jumıs kúshi, jer, kapital hám isbilermenlik qábileti. Bul faktorlardıń óz-ara tásir etisiw nátiyjesinde óndiris ámelge asırıldı.

Jumıs kúshi óndiristiń tiykarǵı hám birinshi faktorı bolıp. ol óndiristiń jeke faktorı dep te ataldı. Sebebi ol óndiriske jeke halda da tásir ete aladı. Jumıs kúshi adamnıń fizikalıq hám ruwxıy qábiletleriniń jıyındısı bolǵanlıqtan onı adamnıń ózinen ajıratıp qarawǵa bolmaydı. Usı tárepi boyınsha ol óndiristiń adam faktorı depte ataladı. Adam óndiristiń eń baslı faktorı bolǵanı menen ol qurı qol háreket ete almaydı. Sol sebepli óndiris ushın materiallıq jaǵdaylar talap etiledi. Bul óndiristiń materiallıq yamasa zatlay faktorları bolıp, olarǵa jer hám kapital kiredi.

Jer túsinigi ekonomikalıq teoriyada júdá keń mazmunda qollanıladı. Jer túsinigine barlıq egislik jerler, toǵaylar, jer astı baylıqları, suw resursları hám óndiriste qollanılatuǵın barlıq tábiyat baylıqları kiredi.

Jer hám miynet zatı hám miynet quralı. Sonlıqtanda ol óndiris ásbabı sıpatında xızmet etedi. Tábiyat qansheli bay bolmasın, onıń baylıqların miynetsiz óndiriste islete almaymız. Sol sebepli ataqlı anglichan ekonomisti U.Petti XIX - ásirde-aq «Jer baylıqtıń anası, miynet onıń atası» dep kórsetken.

Jerde óndiristi júrgiziw ushın kapital talap etiledi. Kapital túsinigi teoriyada túrlishe túsindiriledi. Házirgi dáwirdi ayırım batıs elleriniń ekonomistleri Dj.Klark, L.Val ras, I.Fisherler kapitaldı dáramat keltiriwshi, payda keltiriwshi, protsent keltiriwshi qun dep túsindiredi. Usınnan kelip shıǵıp, kapital degende óz iyelerine dáramat keltiretuǵın óndiris hám xızmet kórsetiwdiń barlıq salalarında qollanılatuǵın óndiris ásbapların, satıwǵa tayar turǵan tovarlardı túsinemiz. Olarǵa mashina hám mexanizmler, ásbapúskeneler, fabrika hám zavodlar, transport qurılmaları t.b. kiredi.

Bazar ekonomikası jaǵdayında úlken itibar beriletuǵın óndiris faktorlarınıń biri isbilermenlik qábilet esaplanadı.

Isbilermenlik dep, ekonomikalıq resurslardıń bir-birine qosılıwın támiyinleytuǵın, jańalıqqa umtılıwshı, istiń kózin biletuǵın, ekonomikalıq hám basqada juwapkershilikti óz moynına alatuǵın adamlarǵa aytıladı. Bul belgiler bolsa isbilermenlik qábileti dep júrgiziledi.

Házirgi zaman teoriyasında waqıt, informaciya hám ekologiyanı da óndiris faktorları dep esaplanǵan.

Óndiristiń ekonomikalıq nátiyjeliligi

Óndiristiń rawajlanıwı adamlardıń jańa tutınıw talapların arttırıp baradı. Óndiris birinshiden, tutınıw múmkinshiligin tuwdıradı, ekinshiden tutınıw usılların belgileydi, al úshinshiden bolsa, jańa tutınıw talabın payda etedi. Bul jaǵdaylar óndiristiń rawajlanıwına alap keledi. Óndiris processiniń qalayınsha rawajlanıp atırǵanlıǵı óndiristiń ekonomikalıq nátiyjeliligi menen anıqlanadı. Bul kórsetkish alınǵan paydanı jumsalǵan shıǵınlarǵa salıstırıw arqalı anıqlanadı. Payda dárejesi qansha kóp bolsa, óndiristiń ekonomikalıq nátiyjeliligi de sonsheli joqarı boladı. Sol sebepli paydanı joqarılatıwǵa tásir etiwshi faktorlar óndiris nátiyjeliligine de tásir etedi.

Óndiris nátiyjeliligi bir qatar kórsetkishlerge baylanıslı boladı. Bul kórsetkishlerdiń eń tiykarǵısı miynet ónimdarlıǵı esaplanadı. Miynet ónimdarlıǵı degende belgili waqıt birliginde dóretilgen ónimler hám xızmetler muǵdarı túsiniledi. Miynet ónimdarlıǵına tómendegi faktorlar tásir etedi:

1)Óndiristiń texnikalıq hám texnologiyalıq dárejesi.

2)Islewshilerdiń bilim dárejesi, tájiriyibesi hám mamanlıǵı.

3)Óndiristiń tábiyiy jaǵdayı yaǵnıy tábiyiy resurslardıń jumsalıw jaǵdaylarınıń qolaylı bolıwı. Bul ásirese qazıp shıǵarıwshı sanaat tarawlarındaǵı hám awıl xojalıǵındaǵı miynet ónimdarlıǵına kúshli tásir etedi.

Jámiyettiń rawajlanıw tariyxında óndiristi shólkemlestiriw tómendegishe eki formada ámelge asırılıp kelingen. Olar: natural hám tovar xojalıǵı. Naturallıq óndiris ekonomikanı payda etiwdiń eń ápiwayı forması bolıp, ol bazar ekonomikasına shekem óndiristi shólkemlestiriwdiń tiykarǵı forması esaplanǵan. Bul óndiris adamlardıń dáslepki óndirislik xızmetlerinen baslanǵan.

Naturallıq xojalıqta islep shıǵarılǵan ónimler óndiriwshiniń jeke mútájligin qanaatlandırıwǵa baǵdarlanadı. Bul xojalıqtıń tiykarǵı belgisi ózin-ózi támiyinlew, basqalar menen júdá az baylanısta bolıwdan ibarat. Naturallıq óndiriste óndirilgen ónimler satılmaydı. Olar tek óndiriwshiniń ózi ushın turmıslıq quralǵa aylanadı. Bul xojalıq ekonomikalıq ósiwdi támiyinley almaydı. Sonlıqtanda onıń ornına tovar óndirisi kelip shıqtı.

Tovar óndirisi - bul bazarda satıw ushın, almasıw ushın ónim islep shıǵaratuǵın xojalıq. Bunda ónimler bazar ushın jetistiriledi. Tovar óndirisiniń xarakterli belgisi jámiyetlik mútájliklerdi qanaatlandırıw esaplanadı. Tovar óndirisi tosınnan payda bolmadı, ol jámiyettiń rawajlanıwında obyektiv sebeplerge baylanıslı kelip shıqtı. Bul sebepler jámiyetlik miynet bóliniwshiliginiń tereńlesiwi, óndiriwshilerdiń bir - birinen bólekleniwshiligi hám jeke menshiktin payda bolıwınan ibarat.

Tovar óndirisiniń júzege keliwi menen dáslepki bazardan payda boldı. Nátiyjede óndiriwshiler menen tutınıwshılar ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlar bazar arqalı ámelge asırıla basladı.