Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası

kitabı», sol jılı «Álipbe», 1938-jılı N.Dáwqaraev tárepinen «Qaraqalpaq tiliniń grammatikası hám orfografiyası» dúzildi. 1939-jılı V-VII klaslar ushın, 1940jılı VII-IX-X klaslar ushın jańadan baǵdarlama qabıl etildi.

XX ásirdiń 40-50-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası birqansha rawajlana basladı. Máselen, 1940-41-jılları N.Dáwqaraev tárepinen

6-klass ushın xrestomatiya, Q.Erimbetov hám I.Saǵitovlar tárepinen 7-klass ushın xrestomatiya-sabaqlıǵı dúzildi. 1949-jılı K.Ubaydullaev tárepinen

8-10-klaslar ushın qaraqalpaq ádebiyatınıń baǵdarlaması islep shıǵıldı. 1950jılı K.Ubaydullaev, S.Axmetov, B.Ismaylovlar tárepinen 8-klass ushın sabaqlıq, sol jılı I.Saǵitov, X.Seyitov, S.Axmetov hám B.Ismaylovlar tárepinen

10-klaslar ushın qaraqalpaq ádebiyatı sabaqlıǵı baspadan shıqtı.

XX ásirdiń 60-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası tariyxında M.Nurmuxammedov, I.Yusupov, I.Saǵitov, P.Allashov, S.Áxmetov, G.Esemuratov, J.Qayırbaev, B.Ismaylov, X.Seyitov, U.Bekmuratovlardıń metodikalıq miynetleri baspadan járiyalandı. Máselen, 1960-jılı I.Yusupov hám

I.Saǵitovlardıń 5-klass ushın sabaqlıǵı, I.Saǵitov hám P.Allashovtıń 5-klass ushın sabaqlıq, I.Saǵitov hám B.Qálimbetovlar 6-klass ushın sabaqlıq, S.Ámetov, G.Esemuratov, J.Qayırbaevlar 7-klass ushın sabaqlıq, S.Axmetov,

B.Ismaylov, M.Nurmuxammedov, X.Seyitov, I.Yusupov, U.Bekmuratovlar tárepinen 8-9-10-klaslar ushın sabaqlıqlar dúzildi.

XX ásirdiń 70-80-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası tariyxında belgili alımlar Q.Ayımbetov, Q.Maqsetov, K.Sultanov, S.Axmetov, Á.Paxratdinov, N.Japaqov, K.Mámbetov, K.Kamalov, J.Narımbetov, A.Tájimuratov, A.Pirnazarovlardıń metodikalıq miynetleri salmaqlı orın iyeledı. Máselen, 1975-jılı professorlar Q.Ayımbetov, Q.Maqsetov hám K.Sultanovlar joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakulteti ushın ―Qaraqalpaq folklorınıń baǵdarlaması‖, S.Axmetov, Á.Paxratdinovlar tárepinen «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń baǵdarlaması» hám «Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń baǵdarlaması» dúzildi.

21

Belgili alım Á.Paxratdinov 1982-jılı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasınıń baǵdarlamasın islep shıqtı hám baspadan shıǵardı. Onıń «Mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń aktyal máseleleri» (1989),

«Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń metodikalıq máseleleri» (1991),

«Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» (1992), «Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» (2004), «Pedtexnologiya tiykarları» (2009), «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» (2011) usaǵan metodikalıq miynetleri menen qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası tariyxında tákirarlanbas jol saldı hám oqıtıw metodikasınıń rajawlanıwına salmaqlı úles qostı.

Q.Maqsetov hám Á.Tájimuratovlardıń ―Qaraqalpaq folklorı‖ (1979), N.Japaqov, K.Mámbetov Q.Sultanov, A.Karimovlardıń «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» (1983), S.Axmetov, Á.Paxratdinov, Q.Kamalov, J.Narımbetovlardıń «Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» (1984), S.Axmetov, Á.Paxratdinov, A.Pirnazarovlardıń «Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» (1988) atamadaǵı sabaqlıqları baspadan shıqtı.

XX ásirdiń 90-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası tariyxında S.Axmetov, Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, Q.Orazımbetov, K.Palımbetov, Q.Yusupov, J.Pirniyazov hám taǵı basqalar metodikalıq miynetleri menen girewli orın iyeledi. Bul alımlardıń metodikalıq sabaqlıq hám qollanbaları baspada járiyalandı. Máselen, Á.Paxratdinov tárepinen ―Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası‖ (1992), «Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» (2004) degen miynetleri baspadan járiyalandı. I.Ótewliev, Q.Yusupovlapdıń ―5-11-klaslar ushın qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha test jumısları‖ (1994), Q.Yusupovtıń (avtorlap birge) ―Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha test sınawları‖ (1995), S.Axmetov, I.Qádirov,

Q.Yusupovlar tárepinen «Bayanlar toplamı» (1995), P.Nurjanovtıń ―Ǵárezsizlik dáwirdegi qaraqalpaq prozası‖ (2003), J.Pirniyazovtıń ―5-klass ushın ádebiy oqıw kitabına metodikalıq qollanba‖ (2005), I.Pirniyazov,

K.Palımbetov hám R.Berdimuratovalardıń ―8-klass ushın ádebiyattı oqıtıw metodikası‖ (2009), Q.Orazımbetovtıń ―Qosıq teoriyası‖ (2010), Q.Turdıbaev

22

hám Q.Yusupovlardıń «Pitkeriw qánigeligi» (2011), Sh.Allaniyazova, K.Turdıbaev hám Q.Yusupovlardıń «Pedagogikalıq praktika» (2011), Q.Járimbetovtıń ―Ádebiyattanıwdan sabaqlar‖ (2012), S.Qazaqbaevtıń ―Kórkem oqıw‖ (2012), P.Allambergenovanıń «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páninen óz betinshe jumıslar», B.Genjemuratovtıń ―Ádebiy aǵımlar hám jónelisler‖ (2013), A.Tobanazarovtıń «Kásip-óner kolledjlerinde qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń bazıbir máseleleri» (2015), J.Sagidullaeva hám J.Qaniyazovalardıń «Ádebiyat teoriyasın oqıtıwda innovaciyalıq texnologiyalar» (2016), A.Dosımbetovanıń «XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páninen kurs jumısların orınlaw» (2017), «Ádebiyatta kórkemlew quralları» (2017), Q.Yusupov hám I.Mámbetovlardıń «Kamal Mámbetovtıń ómiri hám dóretiwshiligin úyreniw usılları» (2017), Q.Yusupovtıń «Sh.Seyitovtıń prozasın tallaw usılları» (2017), Q.Yusupovtıń «Akademiyalıq liceylerde qaraqalpaq ádebiyatın sabaqtan tıs jumıslar arqalı úyreniwdiń ilimiy metodikalıq máseleleri» (2018) atamasındaǵı oqıw-metodikalıq qollanbaları baspadan járiyalanıp, qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasınıń rajawlanıwına salmaqlı úles boldı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Ádebiyattı oqıtıw metodikası tariyxındaǵı tiykarǵı basqıshlardı aytıp beriń.

2.Shıǵıs xalıqlar ádebiyatındaǵı shayırlardıń bilimlendiriw haqqında kózqarasların hám pikirlerin túsindiriń.

3.Ózbek ádebiyatın oqıtıw metodikası haqqında túsinik beriń.

4.Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası haqqında túsinik beriń.

5.1930-40-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasınıń qáliplesiwi haqqında túsinik beriń.

6.1950-60-jıllardaǵı ádebiyattı oqıtıw metodikası haqqında túsinik beriń.

7.1970-80-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasına talqı jasań.

23

§ 4. Bilimlendiriw basqıshlarında ádebiyat kursınıń mazmunı hám dúzilisi

Ádebiyat – jaslardı ómir shınlıǵın tereń túsiniwge úyretetuǵın estetikalıq qurallardıń biri. Oqıwshılardıń oy-órisin ósiriwde, olardıń jazba hám awızsha sóz baylıǵın, sawatlılıǵın rawajlandırıwda ádebiyat pániniń wazıypaları hám áhmiyeti úlken. Mektep, kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde ádebiyat baǵdarlaması kórkem ónerdiń ómir menen baylanısı, tariyxıylıǵı, forma hám mazmun birligi haqqındaǵı principler tiykarında úyreniledi. Oqıwshılar bul principlerdi áste-aqırınlıq penen túsinip baradı hám ózlestiredi.

Muǵallimnen oqıwshılarǵa sapalı tálim-tárbiya beriw, estetikalıq jaqtan rawajlanǵan insan etip jetilistiriw ayrıqsha talap etilgen. Sonlıqtan da mektep, kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde arnalǵan qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasına kirgizilgen materiallardı tańlawda oqıwshılardıń jas hám bilim ayırmashılıqların esapqa alıp, olardıń ózlestiriwine qolaylı materiallardı baǵdarlamaǵa kirgiziw, olardıń ádebiyat boyınsha alatuǵın túsinikleriniń tiykarın keńeytiw, baǵdarlamaǵa kirgizilgen shıǵarmalardıń kórkem hám tárbiyalıq sıpatqa iye materiallardan bolıwına ayrıqsha dıqqat awdarıladı.

Sonday-aq oqıwshılar tariyxıy hám ádebiy teoriyalıq bilimlerdi ózlestiredi, shıǵarmanı tallaw hám bahalaw kólikpelerin iyeleydi, olardıń til baylıgı rawajlanıp baradı.

V-XI klaslarda ádebiyat páni tiykarınan xalıq awızeki dóretpelerın, qaraqalpaq klassik ádebiyatı úlgilerin oqıydı hám úyrenedi, usı tiykarında olarda úyrenilip atırǵan shıǵarmanıń ideyalıq-kórkemligi haqqındaǵı túsinikleri rawajlanıp baradı. V-XI klaslar ushın arnalǵan baǵdarlamaǵa kirgizilgen shıǵarmalar oqıwshılardıń tereńnen oylawǵa, pikirin tereńlestiriwge, oyların bayıtıwǵa, minez-qulıq principlerin ańlap alıwǵa, olarda kórkem sezimdi payda etiwge, ósiriwge járdem beredi.

Kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde ádebiyat baǵdarlaması folklordan baslap ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatın úyreniwge arnalǵan. Sonday-aq, ádebiyat boyınsha alıp barılatuǵın jumıslar oqıwshılardı óz

24

betinshe kitap ústinde isley alıwǵa úyretiwi zárúr. Kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde ótiletuǵın ádebiyat tariyxınıń kursı tariyxıyxronologiyalıq princip tiykarında dúziledi. Sonlıqtan, ótiletuǵın materiallar baǵdarlamada tiykarınan izbe-izlik penen orın alǵan. Bul baǵdarlamada

ádebiyattıń xarakterli belgileri tuwralı maǵlıwmat beriledi.

Kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerdiń ádebiyat baǵdarlaması monografiyalıq hám sholıw materiallardı óz ishine aladı. Jáne de, onda V- XI klaslarda ádebiyat páninen berilgen bilimlerdi ulıwmalastırıw názerde tutıladı.

Jazıwshınıń dóretiwshiligi, ádebiyattıń rawajlanıwında tutqan ornın, shıǵarmalardıń ótken hám házirgi kún ushın áhmiyetin bilip alıwın támiyinleydi.

Hárbir monografiyalıq temalarda jazıwshınıń bir yamasa birneshe shıǵarması úyreniledi. Bul shıǵarmalardıń ayırımları keń jobada tolıq hám hár tárepleme, ayırımları oǵan qaraǵanda qısqa jobada, ayırımları ulıwma maǵlıwmat beriw arqalı úyreniledi. Biraq barlıǵında da kórkem shıǵarma oqıtıladı, kórkem tekstti tásirli qabıl etiwge áhmiyet beriledi. Monografiyalıq temalar jazıwshınıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı da tolıǵı menen óz ishine aladı. Bunda tek kórkem shıǵarma tekstin ózlestiriw menen sheklenbey, jazıwshınıń ómiri hám dóretiwshilik jolı, Watanǵa sadıqlıǵi, minez-qulqı, estetikalıq ideyası da túsindiriledi. Jazıwshınıń ómiri hám dóretiwshilik jolı úyrenilgende, oqıwshılar olardıń shıǵarmalarında qoyılǵan tiykarǵı mashqala hám jazıwshınıń dóretiwshiligıne tán belgiler menen tanısadı.

Kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerdiń ádebiyat baǵdarlamasında berilgen sholıw temalarda oqıwshılarǵa ádebiyat tariyxınıń tiykarǵı rawajlanıw basqıshları, hárbir dáwirge tiyisli bolǵan ádebiy materiallar haqqında maǵlıwmat beriw názerde tutıladı. Sholıw temaların ótiwde ayırım jazıwshılar hám olardıń sol dáwir ushın xarakterli bolǵan shıǵarmaları haqqında maǵlıwmat gúrrińlesiw, pikirlesiw tiykarında beriledi, ayırım shıǵarmalar boyınsha oqıwshılar bayanatlar jasaydı.

25

V-XI klaslarda ádebiyat teoriyasınan beriletuǵın maǵlıwmatlar arnawlı túrde ótilmey, oqıtılatuǵın negizgi materiallardı tallaw dáwirinde sol ádebiy shıǵarmalardıń mazmunına, ádebiyat teoriyası pániniń máseleleriniń izbeizligine baylanıslı úyretiledi. Solay etip, ádebiyat teoriyasınan dáslepki túsinikler beriledi.

Oqıwshılarǵa ádebiyat teoriyasınan qısqasha túsinik beriw menen birge, onı ámeliy jumıs barısında qollana alıw kónlikpelerin ósiriwge de itibar beredi. Klaslar joqarılaǵan sayın ádebiyat teoriyasınan beriletuǵın materiallar keńeytiledi. Ulıwma alganda, mektep, kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde oqıwshılardıń ádebiyat páni boyınsha tómendegidey bilim hám kónlikpelerdi iyelewi názerde tutıladı:

 Kórkem ádebiyat - kórkem ónerdiń bir túri ekenligi, ádebiy shıǵarmada

ómir shınlıǵınıń tiplestirip súwretlenetuǵını, kórkem ádebiyattıń jámiyettegi ideyalıq-estetikalıq xızmeti;

Ádebiy shıǵarmanıń teması, ideyası, syujeti hám kompoziciyası;

Tip haqqında túsinik. Tiplik háreketlerdi súwretlew usılları, qaharmannıń háreketi menen oyı, onıń óz dógeregindegi turmısqa qatnası, portret hám qaharmannıń sóz ózgesheligi, avtordıń oǵan bergen minezlemesi;

Ádebiy shıǵarmanıń tili, poetikalıq sheberligi, sóz qurılısınıń hár túrli dúziliw formaları, kórkemlew quralları;

Kórkem ádebiyattıń túrleri (poeziya, proza, drama);

Ádebiyattıń janrları (epos, lirika, drama);

Ádebiyattıń formaları (roman, povest, gúrriń, poema, ballada, muzıkalıq

drama, komediya, lirika, oda, ellegiya);

 Qosıqtıń qurılısı haqqında (qosıqtıń buwın ólshemi, uyqası), rifması

(shuwmaǵı), qosıqtıń túrleri;

 Xalıqtıń awızeki dóretpesi, onıń janrları menen túrleri, poetikalıq ózgesheligi, olardıń ideyalıq mazmunı, onda xalqımızdıń qaharmanlıq gúresleri menen arzıw-ármanları hám tilekleriniń súwretleniwin biliwi kerek.

26

Qaraqalpaq ádebiyatında xalıqlıq, insanıylıq máseleler V-IX hám X-XI klaslarda ádebiyat sabaǵın oqıtıw boyınsha bilimdi bekkemlew hám tákirarlaw jumıslarında alıp barıw tiykarǵı wazıypa. Bul ushın baǵdarlamada tiyisli saat ajıratılǵan, bunı paydalanıw zárúr. Tákirarlaw sabaǵı shıǵarmanı oqıw, úyreniwdiń barısında hám sol shıǵarmanıń ústinde jumıstı tamamlaw procesinde, múmkin bolǵanınsha jańa materialdı ótilgen materialǵa baylanıstırıw waqıtlarında da júrgizile beredi. Tákirarlaw sabaǵın muǵallim tek ulıwma sóz etiw tiykarında qurmastan, ótilgen materialdıń negizin tákirarlaw tiykarında ótiwi, sonıń menen qatar oqıwshılarǵa qosımsha jańa bilim beriw dárejesinde oqıtılıwı kerek boladı.

Til – bul ádebiy shıǵarmalardıń tiykarǵı quralı, eń birinshi elementi ekeni málim. Shıǵarmanıń ideyası, obrazı kórkem sóz arqalı beriledi. Sonlıqtan, ádebiy shıǵarmanıń tiliniń kórkemligin tekserip úyreniw, onıń mánilik ózgesheliklerin hám baylanısların úyrenip barıw - ádebiyat sabaqlarınıń tiykarǵı wazıypalarınan sanaladı.

V-IX klaslarda bayan jazıw jumısları da belgili bir tártipte alıp barıladı.

V klastaǵı bayan jumıslarınıń tekst mazmunı qızıq, logikalıq oylawda oqıwshılardı jalıqtırmaytuǵın qısqa, jıynaqlı túrde bolıp, kólemi onsha úlken bolmaǵan jay gáplerden quralǵan materiallardan alınadı. VI-VII klaslarda bayannıń usı túri saqlanıp, bayan ushın alınǵan material burınǵıǵa qaraǵanda keń kólemde alıp barıladı. Oqıwshılardıń jazba jumısları klaslarına qaray izbeiz ańsattan qıyınǵa qaray alıp barıladı. Jazba jumıslardı ótkeriw aldınan sol temaǵa tiyisli awızsha shınıǵıwlar ótkerilip barılıwı kerek. VIII klasta bayan ushın bir pútin shıǵarmanıń yamasa úzindiniń syujeti yaki ayrıqsha belgili bir jazıwshınıń ómirbayanına tiyisli material alınıwı múmkin. Oqıwshılardıń jazba jumısları klaslarına qaray izbe-iz ańsattan qıyınǵa qaray alıp barıladı. Jazba jumıslardı ótkeriw aldınan sol temaǵa tiyisli awızsha shınıǵıwlar ótkerilip barılıwı kerek.

VI klastan baslap oqıwshılar muǵallimniń basshılıǵı menen oqıw, aldın-ala dúzilgen joba boyınsha ayırım qaharmanlarǵa jay hám salıstırmalı

27

minezlemeler jazıwǵa úyrenedi. Al, 7-11- klaslarda aytılǵan túrlerden basqa bir

ádebiy shıǵarmaǵa jaqın mazmunda pútin bir ideya talap etilgendey shıǵarmalardı jazdırıw qolǵa alınadı.

Ádebiyat sabaǵında oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóz baylıqların ósiriwge sózlik dápterler qoyıladı. Ádebiyat sabaǵına qoyılǵan sózlik dápterge oqıwshıǵa tanıs emes sózler, obrazlı gápler jazılıp, olar oqıwshılardıń sóz baylıǵın arttırıwǵa járdem beredi. Sózlik dápter ádebiy shıǵarmalardı úyreniw procesinde shıǵarmalardıń ishinde ushırasatuǵın kóp ǵana túsiniksiz sózlerdi túsiniwge hám ushırasqan orınlarda paydalana alıwǵa járdem beredi.Geypara muǵallimler sózlik dápterlerine oqıwshılarǵa tanıs bolmaǵan yamasa birinshi ret ushırasıp atırǵan sózlerdi jazıw menen sheklenedi. Bul jetkilikli emes.

Hárbir oqıwshıǵa klasta oqıp úyrenilgen shıǵarmalardaǵı sinonim, omonim hám obrazlı gáplerdi sózlik dápterlerine jazıp barıw eskertilip tursa, bunı oqıwshılar orınlay aladı. Bul usıl oqıwshılardıń awızsha hám jazba sózlik qorınıń rawajlanıwına óz tásirin tiygizedi. Muǵallim sózlik dápterine jazdırılǵan sózlerdi oqıwshılardıń awızeki hám jazba sózlerinde qollanıwların talap etiwi kerek. Muǵallim oqıwshılardıń sózlik dápterlerin hár eki háptede bir mártebe kórip shıǵıp, bahalaw hám kerekli bolǵan kórsetpelerdi óz waqtında beriwi, sózlik dápterin jaqsı uslagan oqıwshını klastaǵı basqa oqıwshılarǵa úlgi etip qoyıwı jaqsı nátiyje beredi.

Akademiyalıq licey, kásip óner kolledjlerinde hám mekteplerde ádebiyat sabaqlıqları hám baǵdarlamalar jańalanıp barıldı. Bul másele boyınsha 1997jılda qabıl etilgen «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızam hám «Кadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» siyaqlı tariyxıy hújjetler ayrıqsha tiykar boldı. Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlaması eń áhmiyetli mámleketlik hújjet bolıp, onı orınlaw májbúriy. Oqıtıwshınıń tiykarǵı wazıypası baǵdarlamanıń talapların tolıq hám nátiyjeli túrde ámelge asırıwdan ibarat. Sonlıqtan, oqıtıwshı onı tolıq biliw, onıń barlıq bólimleri haqqında anıq maglıwmatlarǵa iye bolıwı kerek. Ádebiyat baǵdarlaması oqıtıwshınıń jumıs iskerligindegi eń tiykarǵı quralı. Onda ámeliy háreketke kórsetpe hám áhmiyetli wazıypalar

28

belgilengen. Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasında ulıwma orta bilim mektepleriniń V-XI klasları ushın materiallar jámlengen. Bunnan keyin orta arnawlı kásip óner bilimlendiriw baslanadı.

Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasında ádebiyat sabaǵınıń mazmunı tolıǵı menen sıpatlap beriledi. Hárbir klasta ádebiyat baǵdarlamasınıń mazmunı hám úyreniw tártibi, hárbir temanıń áhmiyeti kórsetiledi. Onda ózlestiriliwi kerek bolǵan ilimiy-teoriyalıq, ádebiy túsinikler, shıǵarmalar arqalı sorawjuwap ushın ajıratılatuǵın saatlar muǵdarı, ádebiyattan ótkeriliwi kózde tutılǵan awızeki hám jazba jumıs túrleri, pánler aralıq baylanıslar, klastan tıs oqıw ushın kórkem dóretpeler dizimi berilgen.

Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlaması talapların orınlaw tiykarında oqıtıwshı ádebiyat hám kórkem ónerge bolǵan súyiwshilik, dóretiwshilik, iskerlik, joqarı ádep-ikramlılıq qásiyetlerin jetilistiriw hám ósiriwge ayrıqsha dıqqat beriwi tiyis. Ádebiyat pán sıpatında baslawısh klasta oqıw kitabı tamamlanǵannan soń ótile baslaydı. Bul dáwirde oqıwshı kórkem oqıw biliminiń dáslepki basqıshın iyelegen, sóz sanaatı haqqındaǵı dáslepki túsiniklerge iye boladı.

Baslawısh klass baǵdarlamasındaǵı berilgen materiallar kóbirek xalıq awızeki dóretpelerge tiyisli bolǵan ertek, naqıl-maqal, jumbaqlardan ibarat.

Tematikası: miynet, baxıt, watan, doslıq, jıl máwsimleri, jawızlıq, jaqsılıq haqqında jazılǵan qızıqlı hám qısqa kórkem dóretpelerden quralǵan. Usı klaslarda oqıwshılardıń kórkem estetikalıq sezimleri hám jazba sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwı ushın imkaniyatlar jaratılǵan. Endi 5-klastan baslapaq olardıń oqıw hám sóylew kónlikpelerine súyenip, kórkem dóretpelerdi seziw, estetikalıq sezim-túyǵılardı ósiriwge ayrıqsha itibar beriliw kerek. Oqıwshılar hár túrli janrlar, dóretpeler menen tanısıp baradı. Olar arasında qosıq, naqıl-maqal, jumbaq, ápsana, ertek, dástan, gúrriń sıyaqlı janrlar bar.

VI-IX klaslarda jazıwshı hám shayırlar haqqında maǵlıwmat beriw kózde tutıladı. Biraq tariyxıy-ádebiy principlerde úyretiliwge bolmaydı. Sebebi, oqıwshılardıń jas ózgeshelikleri esapqa alınadı. Bul wazıypalar X-XI klaslardan baslap ámelge asırıladı. Akademiyalıq licey hám kásip óner

29

kolledjlerinde ádebiyattı oqıtıwdıń maqset hám wazıypaları belgilenedi. Ádebiy tálimdi tolıq ámelge asırıwda sabaqlıq úlken áhmiyetke iye. Bilimlendiriw tarawındaǵı jańalanıwlar, sabaqlıqlardıń mazmunı hám dúzilisi túpten jańalanǵanlıǵı belgili. Sabaqlıq oqıwshılar biliminiń izbe-iz ósiwine, liceylerde oqıwshılardıń jası esapqa alınıwı, temalardıń tárbiyalıq áhmiyetine dıqqat beriliwi tiyis. Onda milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń beriliwi, oqıwshılardaǵı joqarı ádep-ikramlılıq hám estetikalıq sezimlerdiń rawajlanıwına hám tárbiyalıq táreplerge tásir etiwi shárt. Degen menen oqıw qollanbalardı jaratıw búgingi kún talaplarınan artta qalmaqta. Ádebiyat sabaqlarında pedagogikalıq texnologiyanı paydalanıw, dúnyadaǵı aldıńǵı oqıtıw usılların qollanıw hám pedagogikalıq jumıslarǵa eńgiziw zárúrligi sezilmekte.

Ulıwma orta táliminiń mámleketlik bilimlendiriw standartı oqıwshılardıń ulıwma bilimge tayarlıǵına, mazmunına qoyılatuǵın májbúriy minimal dárejesin belgilep beredi. Mámleketlik bilimlendiriw standartı oqıw mazmunı, formaları, quralları, usılları, onıń sıpatın bahalaw tártibin belgileydi. Oqıw mazmunınıń ózine tán esaplanǵan standart quralları mámleketke qaraslı xızmet kórsetetuǵın túrli (mámleketlik hám mámleketlik emes) bilimlendiriwdiń orınlanıw barısı ámelge asırıladı. Sabaqlıq hám oqıw ádebiyatlarınıń jańa áwladın jaratıw boyınsha háreketler dawam etip kelmekte.

Qaraqalpaqstan Respublikası kóleminde oqıw ádebiyatlar tańlawı ótkizilip kiyatır. 2004-jılı 5-klaslar ushın, 2005-jılda 6-7-klaslar ushın tańlaw ótkizildi.

2006-jılda 8-9-klaslar ushın sabaqlıqlar jaratıldı. Bul sabaqlıqlardıń artıqmashlıqları oqıtıwshı ushın metodikalıq qollanbalardıń jaratılıwında jaqsı nátiyje bermekte. Akademiyalıq liceyde oqıwshılar ózleri tańlap alǵan bilimlendiriw baǵdarı boyınsha bilimlerin asırıw hám pánlerdi tereńnen úyreniwge qaratılǵan arnawlı bilim hám kólikpelerdi rawajlandırıw múmkinshiligine iye boldı. Akademiyalıq licey oqıwshıları ushın dúzilgen Á.Paxratdinovtıń (avtorlar menen birlikte) ―XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı‖ sabaqlıǵı (2007-jıl), Q.Maqsetov hám R.Maqsetovalardıń «Awızeki xalıq

30