Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası

maǵan qanshama sulıw bolıp kórinbesin, sońınan onıń gózzallıǵı tek suw menen kún túspeytuǵın jerde saqlanatuǵın bir súwret sıyaqlı sıqılsız bolıp kórindi. Eger úyge qonaq kelip qalǵan jaǵdayda da qazan-tabaq penen isi bolmay quwırshaqtay bolıp otırıwları janıma tiyip ketti" (195-bet).

Mine, bular Tórebaydıń ishinen jarıp shıqqan hám psixologiyalıq keshirme, dártten tuwılǵan sózler ekeni anıq. Syujetti hám konkret waqıyalardı bayanlawdıń áńgime gúrriń forması bunday psixologiyalıq keshirmelerdi tereń ashıwda avtorǵa kóp járdem bergen. Solay etip Tórebay dayısı menen qosılıp islegen bılıq-jınayatlı óndiris isleri ushın qamalıp ketedi. Sebebi "smetada kórsetilgen eki mektep penen tórt yasli hátte Qaraqalpaqstannıń territoriyasında joq edi" (197-bet). Ol tyurmadan kelgen soń Raya atlı kelinshegi esigin de ashpaydı. Al dáslepki kelinshegi Sáliymaǵa Tórebaydıń qosılıw haqqında usınıs etip barıwǵa hújdanı shıdamaydı.

Romandaǵı negizgi syujetke arqaw bolǵan Qasımnıń studentlik joldaslarınıń biri Dáryabaydıń qolaysız, háddinen asqan qılwaları kompoziciyalıq túrde professordıń yadqa túsiriwleri retinde sáwlelenedi. Haqıyqatında Tórebay, Jumabay sıyaqlılar bilip-bilmey, aldanıp hám, bálkim, jaslıq etip pe, aljasıq jolǵa tússe, Dáryabaydıń dúnya tanımı menen basqalarǵa qatnasları pútkilley basqasha, ol barınsha nadurıs ádep-ikramlılıq normalarǵa súyengen adam sıpatında yadqa túsiriledi. Ol dostı Qasımǵa "Jaqında jasıúlkenlerdiń birewiniń qızına úylendim" (235-bet). "Men Tashkentte júrgende akademiktiń qızına úylengen talay mańqalardıń ilim kandidatı bolıp ketkenin kórgenmen. Basıń islemeydi. Sen professor bolaman degenshe-aq basıńda túk qalmaydı" (237-bet). "Bizlerge bólim baslıǵı bolıp kelmeyseń be?

Tap professordıń aylıǵın tóleymen" (252-bet). "...Men úsh hayaldı baǵıp atırman. Járiya bola qoymaǵan eki hayalım bar. Al sen bolsań bir hayaldı baǵa almay júrseń..." (253-bet) - deydi.

Hújdanı pák, janı sezgir alım adamǵa bul sózler qanshelli tásir etedi?!.

Onda Dáryabaydıń qanshelli pámsizligi de, menmenligi de jámlengen. Qasımnıń yadqa túsiriwleriniń hám Dáryabay menen professordıń dialoglarınıń

213

kórkem psixologiyalıq xızmeti de usı jerlerde kórinedi. Qasımnıń Dáryabaydı Moskvada ushıratıp, onıń menen "Moskva" restoranına barǵandaǵı waqıyalardı eslewi arqalı direktordıń ishki ádep-ikramlıq, psixologiyalıq jaqtan iplas kelbeti taǵı da tereńnen ashıladı. Dáryabay xızmet etiwshi hayal menen esaplasarda úsh júz qırıq somnıń (rubl) ornına qaltasınan suwırıp alıp bir pachka beslikti sol turısına qaytımsız túrde-aq ılaqtıradı. Bunıń menen de sheklenbey ol: "-

Yapırımay bala, meniń dáwletim qaytayın dep júrgen joq pa? Qaltama hesh qanday beslik salmaytuǵın edim. Kurortqa baratırǵanım ushın payǵazı beriwshiler kóp edi. Solardıń birewi beslik salıp jiberipti-aw, onlıqtı mensinbey júrgen basım. Barǵannan keyin kórsetemen oǵan beslikti!" (274-bet), - dep ala kózlenedi. Al bul waqıtları Qasım bolsa Dáryabaydan on som sorawǵa qısınıp, qaltasındaǵı qırıq tiyinin shıńǵırlatıp, hújdan azabında metroǵa túsip ketedi.

Mine, bul waqıyalardıń da yadqa túsiriwler arqalı súwretleniwi sol syujet detallarınıń kórkem psixologiyalıq, poetikalıq xızmetin taǵı da kúsheytiwge alıp keledi. Olarda syujet bóleksheleri qaharmannıń tilinen emocional túrde beriledi. Usınday baǵdarda romanda Asannıń awızeki gúrrińleri de tásirli alınǵan. Ol ózi jaǵasında tuwılǵan Aral teńizin, onıń keshegisi menen búgingisin, keleshegin kóz aldına kóbirek elesletedi. Jigittiń kórkem óner menen ulıwma kitapqa ıqlas-simpatiyası, túsinik dúnyası da kúshli.

"Eliwinshi jıllardıń aqırında bizler de basqalar qatarlı onınshı klastı tamamladıq. Ol waqıtları Moynaq tap Veneciyaǵa usaytuǵın edi. Aeroporttan kelgen miymanlardı miymanxanaǵa aparıw ushın qayıq jallap júrgenimiz ele esimde" (83-bet). Kórip otırǵanımızday Asannıń bunday sezimtallıǵı menen mehribanlıǵı, túsimpazlıǵı, tereń gumanizmi de onı Qasım menen jaqınlastıradı.

"-Jáne bir benzavoz janar may alıp keldim, quyıp al... Men,

-Jaqında ǵana quyǵanman, bak tolı, - dedim.

-Tolı bolsa dáryaǵa aǵız - dedi.

-Dáryaǵa aǵızıp bul sarı may ma?!".

214

Solayınsha men kayutaǵa kirip-shıǵıp júrgenimde, prorabımız Pirlepes benzavozdı dáryaǵa jaqınlatıptı da, barlıq janar maydı suwǵa aǵızıp jiberipti. Suwdıń betine qarap bolmaydı. Qap-qara may...! Bilmedim, bul suwdan iship biziń awılda qanshama adam kesel taptı eken?" (87-88-betler).

Áne, Asannıń ishki dártleri, bul Asannıń haqıyqatshıl minez-qulıq psixologiyasınıń kórinisi bolsa kerek. Jazıwshı onıń awızeki gúrriń-eske hám yadqa túsiriwleri arqalı qaharmandaǵı usınday psixologiyalıq belgilerdi tereńnen alıp sheberlik penen ashadı. Olar negizgi syujetke kompoziciyalıq usılda tıǵız birikken. Jáne de shıǵarmada "Sháribay shataq" dep atalǵan veteran kisiniń hám Boris atlı orıs jigitiniń gúrrińleri de keselxanadaǵı belgili situaciyalar, waqıyalar hám óz-ara áńgimelerge úylesip logikalıq túrde tıǵız baylanısıp, negizgi syujetlik rawajlanıwdıń belgili baǵdarın qurǵan. Olar arqalı da jazıwshı sol qaharmanlardıń ulıwma psixologiyasın, konkret máwritlerdegi psixologiyalıq keshirmelerdi de dál ashadı.

Máselen, " - Bir shaynek shay alıp kelip ber, qızım!

-Boladı, ata, biraq azmaz toqtap turıń...

Veteran birden ashıwlandı.

-Qırıq birinshi jılı záńberekten oq jawıp turǵanda da shay iship edik. Bul

jer ele tınıshlıq ǵoy!"95

Mine, usınday belgili psixologiyalıq situaciya, psixologiyalıq kesispe máwritlerdi de avtor geyde qaharmanlardıń óz sózleri yamasa olardıń dialogları arqalı tereńnen hám tásirli túrde sáwlelendiredi. Demek, anıǵıraǵı bul jerde veterannıń birden qızba ashıwshaqlıq minezi de jaqsı kórsetilgen. Sonday-aq ol ashıwshaq bolsa da ómir filosofiyasın durıs juwmaqlastıra alatuǵın, ózinshe aqılı da bar jası úlken kisi. Bunı onıń sózlerinen tolıq ańǵarıwǵa boladı:

"-...Bir qaraǵanda ómirdiń ózi sawash maydanına usaydı. Qorǵanasań.

Ataka jasaysań, shegineseń. Ómirdiń ózi de usınday. Men adamlardıń ómirde

95 Сонда - 217 -бет.

215

artist bolıp jasawın qálemeymen. Artist ómir haqıyqatlıǵın qanshama isenimli oynaǵanı menen de ondaǵı jasalmalılıq sezilip turadı" (208-bet).

"Ómir tábiyǵıy bolmaǵı kerek".

"Joqarıdan berilgen buyrıqtıń bári biziń ushın zańlı qubılıs bolıp kórindi. Biz hárqanday buyrıq bolsa da, orınlawǵa kónliktik. Baratırǵan jolımızdıń baǵdarın anıq bilmedik. Komandirimiz de nasaz boldı" (229-bet).

Haqıyqatında bular durıslı aqıl iyesiniń sózleri. Sháribay texnikum direktorı waqtında aynanıń sınıp qalıwı, jataqxanada elektrdiń bolmay qalıwı taǵı basqalarǵa baylanıslı kelip shıqqan waqıyalardı, studentke qátere yamasa para alıwshılıq penen qabıl etiw sıyaqlı qolaysız hádiyselerdi, óziniń "shataq" atanıwın da kúyinip otırıp, biraq haqıyqatlıq tárepinde turıp aytıp beredi.

Demek, bular belgili dárejede syujet hám kompoziciya qurıwda áhmiyetli orın atqarǵan. Usılayınsha birneshe qaharmanlardıń ádep-ikramlıq, jámiyetlik psixologiyalıq kelbeti, olardıń awız-eki gúrriń, yadqa túsiriwindegi waqıyalardıń syujet hám kompoziciyalıq funkciyası arqalı ashılsa, al negizgi syujet keselxanadaǵı waqıya, is-háreketlerinde hám dialoglarında Shárigúl, Allanazar, Nurjan, Hámiydulla h.t.b. medicina xızmetkerleriniń ishki psixologiyalıq sıpatları arqalı ashıladı. Bular bas qaharman Qasım

Seytnazarovtıń átirapına tıǵız jámlenip, olardıń barlıǵı poetikalıq jaqtan kórkem psixologiyalıq áhmiyeti basım hújdan shaqırıǵın taǵı da bálentlirek jańlatadı. Syujet hám kompoziciya qurıwdıń jańasha zamanagóy poetikalıq sıpatları dáwir shınlıǵın, ómir haqıyqatlıǵın sáwlelendirgende jazıwshıǵa úlken tabıslar alıp kelgen hám ol bir tutas milliy realistlik prozamızdı túrlendirip bayıtıwǵa sebepshi bolǵan. Bunday teoriyalıq máselelerdi oqıwshılarǵa úyretiw ádebiyatshı muǵallimlerden kóp izleniwshilikti talap etedi.

Qaraqalpaq prozasınıń kórnekli wákilleri T.Qayıpbergenov, K.Sultanov, Sh.Seyitov, K.Mámbetov, K.Karimovlardıń roman hám povestlerinde ishki monologlardı ótimli isletedi. Biraq olardı isletiwde hárbir qálem iyesinde ózinshelik anıq seziledi. Sebebi olardıń talant dárejesi, kórkem dóretpelerdiń janrlıq-stillik sıpatları da hárqıylı ekenligi belgili.

216

Qaraqalpaq prozasında tariyxıy romanlarda T.Qayıpbergenovtıń "Qaraqalpaq dástanı", K.Mámbetovtıń "Zobalań", "Topalań" hám "Túrkstan" romanlarında ishki monologlar epikalıq stilde qollanılsa da olardıń barlıǵı da qaharmanlar obrazın ashıwda kórkem psixologiyalıq wazıypalar atqarǵan. Ishki monologlar arqalı qaharmanlar hám olardıń minez-qulqı menen hárqıylı ishki keshirmeleri menen tolǵanısları, oy-pikirleri menen sezimleri ómirge, turmısqa jaqınlastırıladı yamasa tap sol oylardıń dál ózindegidey etip ashıp kórsetiledi. Máselen, K.Mámbetov "Posqan el" shıǵarmasında Ísmayıl hám Yusup sultanlardıń, Tınaxmettiń, Ormanbettiń, Orısbektiń, orıs patshası Ivan

Groznıydıń da, retli orınlarda pútkil xalıqtıń ishki monologların olardıń oypikir dúnyasın, konkret islerge kiriserdegi yamasa qıyın halatlarǵa túskendegi ishki ruwxıy psixologiyalıq jaǵdayların sáwlelendiriwde qısqa hám keń túrdegi monologlardı da isletken. Mısalı: Ísmayıl sultannıń ishki monologi: "Jaqında

Ivan menen kelisim dúzilgen edi. Aǵa sultan bolǵannan keyin kózine may pitip ne qılıp ketti, bul Yusup... Qańsılaǵan iyttey bárhá quyrıq taslap, Astraxan menen Qazandı tıńlaydı. Al ol úlkeniń xanları bolsa shetinen buzaqı. Bir millionǵa jetpeytuǵın xalıqqa basshı bolıp, orıstıń ayaǵına jip taǵıp oynaǵanday ne sıyqı bar eken ..."96 Yusup sultan orıslardı tutqın etkennen soń Sarayshıqqa kelgen onıń inisi Ísmayıl usılay oylaydı. Mine, bunda onıń oyınıń progressivligi seziledi. Sonday-aq ondaǵı dál máwritlerdegi alaǵadalıq, qısılıspa, albıraw, tolqınlanıw sıyaqlı ótkinshi, biraq zańlı, tábiyiy psixologiyalıq keshirmeler de ishki monolog hám avtor sózleriniń birigiwi menen tolıq hám tereń ashılǵan:

"Dál ortada turǵan alp tulǵalı, buyra shashlı bir kisi oǵan tanıstay bolıp kórinip ketti. Mixayloǵa usay ma …Adamlar da, bir-birine bunshama uqsas bolar ekenDál ózi...Joq, Mixaylo bunnan tolıǵıraq edi... Yaq, yaq, tap ózi Óler bolsań, ól namıstan ... Sultandı ayıw soyıp berip qonaq qılǵan voevado Mixaylo..."97 Írasında bul da tábiyiy hám ómirlik turmıslıq shınlıqtıń dál

96Мәмбетов К. Посқан ел. Нӛкис, "Қарақалпақстан", 1988, 12-бет.

97Сонда - 13-бет.

217

ózindegidey oy-sezim ekenligi kórinip tur. "Jáne urıs qaǵıs paAtasına mıń nálet bunday ómirdińTınaxmet táshiwishli waqıyalardı eske alıp atırǵanlıǵın sezdi... Men jáne ne aytıp kettim. Sarayda júrgende de oylanatuǵınım eldegi urıs-qaǵıs. Bul jerde de aytıp atırǵanım sol. Ań degen adamdı basqa táshiwishlerden bosatıp, aqılın dúzeydi dewshi edi. Bir kún bolsa da basımdı awlaǵıraq salıp dem almaǵanım nesi (322-bet).

Bul da naǵız el-xalıq dep tolǵanatuǵın haqıyqıy er azamattıń ádepikramlıq, psixologiyalıq kelbeti ekenligi kórinedi. Noǵaylılardıń bunnan sońǵı taxttaǵı miyrasxorlarınıń biri Ormanbettiń oy-pikirleri de usıǵan uqsas. Ol da bılay oylaydı: "Ormanbet...jáne oyǵa berildi...Ómir degen bir jel qayıq. Óte beredi eken. Sonsha sultanlar ótti. Olardan úlgi bolǵanday ne qaldı. Bılayınsha qaraǵanda bul dúnyanıń ózi de jaqsılıq penen jamanlıqqa tolıp tasqan. Jaqsılıq joq jerde júregiń tútin..." (513-bet).

Solay etip Ormanbet: "Demek solay eken, elge jaqsılıq islewim kerek. Joq bolıp baratırǵan elimdi qaytadan jolǵa saldım. Joqshılıqtı júwenlep, túskinlikke qarsı boldım. Qumırsqaday shojıp qıyralıp baratırǵan xalqıma qabırǵam qayıstı. Tar jolda tayǵaq keshiwlerdi bastan keshirdim. Bunı tek óz basımnıń amanlıǵı ushın islegenim joq.

Saqawatlı sultan bolıw ushın sarbazlardı sawashqa salıw shárt emes. Urısadamnıń dushpanı. Óz elińdi qorǵa, biraq ózgeniń qolındaǵı bir tislem nandı alaman,- dep qılısh kótere kórme " (514-bet). Demek, biziń ótken dáwirimizde de ata-babalarımızdıń eń aldıńǵı gumanistlik wákilleri paraxatshılıq, el abadanlıǵı hám onıń tınıshlıǵı ushın gúresken, sol ushın bas qatırǵan.

Jazıwshı K.Mámbetov social-jámiyetlik psixologiyanıń usınday belgilerin ishki monologlardı joqarıdaǵıday etip ónimli qısqa-qısqa hám orınlı jerlerde keń túrde qollanıw arqalı da sheber ashadı.

"Posqan el" dóretpesindegi Yusuptıń, Orısbektiń, Qoshshaqtıń, Súyinbekeniń hám basqalardıń minez-qulqı psixologiyası joqarıdaǵılarǵa barınsha qarama-qarsı. Solardıń biri Orısbek... Ol "Bir awdarılıp tústi.

218

Aynalasınıń bári bıǵan-jıǵan adam. Bári búkkesine qulap atır. Bular kimler Xan tabaǵı dara boladı. Biy tabaǵı birew. Bular ne qılıp júrgen adamlar. Men nege bular menen birge jatırmanBaydıń tósegi tórde bolıwı kerek edi. Nege bular menen aralasıp kettimQarasha menen qarama-qarsı otırǵan xannıń qádiri bolar ma edi" (463-bet).

Bul waqıtsha bolsa da óz elińe sultan bolǵan Orısbektiń men-menliginiń anıq gúwası. Ol aǵa sultan bolǵanda waqtınıń kóbisin ańǵa, shikarǵa shıǵıp máslik penen ótkerdi, basshılıq jumıslarına hákimshilik etiwdi bolsa jalpıldaǵı

Qayıpnazar qopalǵa tapsırdı. Nátiyjede olar máslikte-shikarda júrgende eldi jaw shawıp, ol toz-toz boldı. Sońınan Noǵaylı eli Ormanbetti xan kótergen.

Sonday-aq shıǵarmada orıs patshası Ivan Groznıydıń da Noǵaylınıń sultanı Ísmayıl haqqında oy-pikirlerin onıń ishki monologin keltiriw arqalı beredi. Bul bizden birneshe ásirler burın ótken tariyxıy shaxslardı, belgili tariyxıy tulǵalardı qayta tiriltken yańlı bolıp elesleydi. Ol jazıwshı sheberligine baylanıslı.

"Noǵaylınıń sultanı Ísmayıl óziniń aǵası aǵa sultan Yusuptiń aytqanın qılmastan júzden artıq orıs tutqınlarınıń astına at, qolına qural-jaraqlar berip bosatıp jiberipti. Usı hádiyse sebep bolıp, aǵası menen pútkilley qarama-qarsı bolıp qalǵan" (68-bet).

Orıs patshasınıń, mine, usı monologiniń ózi-aq romannıń negizgi konfliktlerin belgilep, ideyasın da anıqlap bergendey. Ol dóretpe orayındaǵı negizgi kósher sıyaqlı. Demek, ishki monologlar jiyi-jiyi usınday oraylıq shólkemlestiriwshilik hám poziciyalıq xızmet te atqaradı degen sóz.

Sóytip orıs patshası Ivan Groznıy óz oyların dawam etip: "Sol Ísmayıl qayaqta eken ózi ...Biziń shıǵıs shegaralarımızdı nıǵaytıw ushın járdem bere almas pa ekenBunnan tısqarı...Sonshama orıs tutqınların qutqarıp jiberiw ushın bul sultandı ne májbúrlegen bolıwı múmkin ...(68-bet),- dep pikir bildiredi, ishinen. Bul oy-pikirler de tariyxıy shınlıqqa sıyımlı, oǵan jaqın turadı. Eń baslısı ádebiy obrazdı usınday ishki sóylewler janlı, ómirdiń

219

ózindegidey tiri adam sıpatında gewdelendiredi, sırttan táriyiplew, qurǵaq avtorlıq maǵlıwmatnamalardan saqlandıradı.

Ulıwma orta bilim beriw mekteplerde, kolledji hám akademiyalıq liceylerde oqıwshılarǵa peyzaj máselesin túsindiriw eń áhmiyetli metodikalıq máselelerden esaplanadı. Kórkem ádebiyatta tábiyattıń sáwlesi yamasa peyzaj máselesi burınnan-aq aytılıp kiyatırǵan, sheshilgen másele sıyaqlıday kórinedi.

Sonday-aq XX ásirdegi qaraqalpaq prozasınıń qáliplesiw dáwirinen baslap-aq

N.Dáwqaraev, Á.Shamuratov, A.Begimov dóretpelerinde de peyzaj, tábiyat kórinisleri hám tábiyat qubılısları óz sáwleleniwin tapqan. Solardan N.Dáwqaraevtıń "Internatta" gúrrińi menen Á.Shamuratovtıń "Eski mektepte" povestlerin alıp qaraǵanda da peyzaj hám tábiyat sáwlesi jazıwshı sheberligin tanıtıwshı ayrıqsha bir usıllardıń biri bolıp, ol úlken áhmiyetke iye. Olarda ulıwma tábiyat hám peyzaj qaharmanlar háreket etken qorshaǵan ortalıq, sharayatlardı reallastırıw ushın epikalıq túrde súwretlenedi.

Qaraqalpaq ádebiyatında XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı jazıwshılardıń dóretpelerinde tábiyat kórinisi hám onıń xızmeti kem-kem jetilisip túrlenip bardı. Usı kórkem ádebiy hám kórkem poetikalıq qubılıstı 1960-jıllardan soń dóregen T.Qayıpbergenov, K.Sultanov, Sh.Seyitov, U.Pirjanov, S.Saliev, K.Mámbetov, O.Ábdiraxmanov, K.Raxmanov, S.Bahadırova h.t.basqalardıń povest hám romanlarınan ayqın kóremiz. Olardıń hárqıylı waqıtlarda, tap XX ásirdiń aqırına shekem jazǵan shıǵarmalarında tábiyat hám peyzaj túrlishe aspektte, kóplegen ráń-báreń usıllarda geyde lirikalıq, bazda psixologiyalıq, epikalıq jaǵdaylarda, geyde metaforalıq usıllarda qollanılǵanın seziwimizge boladı. Olardıń barlıǵı da qaharmanlar psixologiyasın tereń ashıp, ulıwma jazıwshılar sheberligine jumsalsa da, sol tábiyat penen peyzajdı sáwlelendiriwdiń hárbir qálem iyesinde múmkinshiligi barınsha ózinshe isletiliwi quwandıradı hám ol bir tutas milliy prozamızdı túrlendirip turadı.

Eń aldı menen kórkem prozada tábiyat kórinisleri hám tábiyat qubılısların sáwlelendiriw máselesi sol kórkem shıǵarmanıń aldına qoyǵan negizgi maqset hám problemasınan, sol qálem iyesiniń tutqan poziciyası hám dóretpeniń

220

janrlıq-stillik qásiyetlerinen kelip shıǵadı. Bunı hárbir jazıwshını yamasa hárbir kórkem dóretpelerdi tallaǵanda da kóz aldımızǵa keltiriw múmkin.

K.Mámbetov "Posqan el" atlı eki kitaptan ibarat dóretpesinde peyzaj benen tábiyat qubılısların tariyxıy temaǵa júdá sáykes kelerlik halda súwretlewiniń bay múmkinshiligin tanıttı. Jazıwshı tárepinen bul romanlarda biziń ata-babalarımız noǵaylılar jaylaǵan Edil dáryasınıń boyları menen onıń shiyshedey móldir tınıq suwları da, ondaǵı qaraǵayları aspandı gózlegen, al tasları bolsa mintazday tap-taza Esik atawı da, Sarayshıq penen Biyalay dalaları da, olardaǵı tábiyattıń hárqıylı máwsimlerge say ózgerip qulpırıwları menen ózinshe tenteklikleri de, Rossiya ormanları menen Qazan toǵayları da, barlıǵı-barlıǵı kóz aldımızǵa janlı túrde elesletiledi. Tábiyattıń uzaq tariyxtaǵı usınday sıpatların ashıwda jazıwshı ádewir sheberlik kórsetti. Ásirese olardıń ishinde Sarayshıqtıń qumlı shańǵıtqa tolı dalaları menen Biyalay jazıqlıqları júdá keń túrde súwretlengen. Bulardıń belgili sebepleri bar. Óytkeni eki kitapta da hárekettiń, syujettiń kópshilik bólegi Sarayshıqta ótedi. Ol noǵaylılardıń eskiden jaylaǵan mákanı. Al Biyalay dalaları bolsa sultanlar ań awlap, kópshilik bolıp shikarǵa shıǵatuǵın baylıǵı da, gózzallıǵı da mol eń bir qásiyetli mákan esaplanadı. "Edil dáryası joqarı órlegen sayın orman qalıńlasıp baradı. Jaz boyı teńgedey kún túspeytuǵın tuńǵıyıq jerleri de kóp. Bul jerler erbekey-serbekey torańǵıl ósken tazdıń shashınday taqır dalaǵa qaraǵanda

ádewir payızlı. Jaz baslanǵannan-aq birden jadırap ketedi. Qońır salqın hawa.

Qalıń qaraǵay. Ormanbet bul jollardan talay mártebe ótken".98

Álbette, bul tábiyattıń júdá payızlı, gózzallıqqa bay tamanları. Biraq sharayat, ómir bárqulla bulay emes. Sarayshıq dalaları buǵan qarama-qarsı. Bul kórinisti jazıwshı júdá sheber súwretleydi. Mısalı: "Sarayshıqta salqın gúz baslandı. Taqır jerge qonǵan tazdıń shashınday shashaw awıl. Japıraǵı túsken jıńǵılday top-toqalaq bolıp qalǵan. Daladan esken dolı samal qáweterli. Jaz boyı ósimliklerdiń japıraqları jasıl dónip turǵanda heshnárse tásir etpeytuǵın edi. Endi sıyqası qashıp, sıp-sıydam bolıp qalǵan aǵashlardıń arasınan samal

98 Мәмбетов К. Посқан ел. Нӛкис, "Қарақалпақстан", 1988, 444-бет.

221

húwleydi de turadı. Jamǵır jawsa jadırap bereket darıp, gúz baslanıwı menenaq kelisigi qashadı. Pátli samal qumdı aspanǵa kóterip jiberedi de alasapıran dúbeley baslanadı. Adamlardıń bári qar astında júrgendey bolǵanı menen ústine qum quyıladı. Jılqımanlar joldan adasadı. Bir mezgil tap kún tutılǵanday jerdiń júzi kórinbey turadı da, jol, jılǵalar qumǵa kómilip qaladı. Ay dalada adamnıń qıyalına uǵras kelmegen qum shoqqıları payda boladı. Sahradaǵı seksewiller tap yarım beline shekem kómilip qaladı..."99 Noǵaylılardıń eski mákanınıń kórinisi mine, usınday. Tábiyattıń bunday qolaysızlıqları birneshe júz jıllıqlardan soń, bálkim, qaytalanıp tursa kerek. Jáne usı jerde sonı aytıw kerek, K.Mámbetov peyzaj benen tábiyat qubılısların tariyxıy dáwirlerge say epikalıq stilde bergen. Qarańız: "Sarayshıqtıń átirapınıń bári sarı topıraq aralasqan qumlıq... Báhári ádewir bereketsiz. Sırt betinen samal tursa, pútkil sahranı teńseltip páteńge keltiredi. Quyın baslansa qoydıń qumalaǵına shekem aspanǵa kóterilip, alqımıń buylıǵıp júre almaysań. Kógergen shóptiń bárine kún tik túsedi. Tandırdıń háwirindey saratan shóptiń bárine qastın tigip sap-sarı etip jiberedi... Dalanıń samalınıń dawrıǵı jaman. Geybir totı qustay sılanǵan qızlardıń júzin bir maydannıń ózinde-aq torlatıp jiberedi. Kúnge qawjırap kúygen júzler qara páreń, bawır ireń bolıp toqtasadı. Onnan keyin hesh ózgermeydi. Noǵaylıǵınıń arqa shegarası Biyalay jeriniń kórinisi ózgeshe.

Shikarǵa shıqqan sayahatshı bunı birden-aq ańlaydı. Tum-tusıń zińireyip turǵan taw. Ortasında kók-kómbek kólleri bar. Aynalasınıń bári atılıp aǵıp turǵan bulaq. Jemistey jelkildep ósip turǵan kók shóplik sonıńday gózzal. Lázzetlenip iyiskegiń keledi. Qaqayıp ósken qayıńlardıń ózleri de qalıń japıraqlı. Astınan qoyıw saya taslap qońır samal esedi. Sarayshıqtaǵı tereklerdey irsek-tirsek emes..."100

Biz bul uzaǵıraq mısaldı keltirgendegi maqsetimiz sol, jazıwshı peyzaj hám tábiyat qubılısların keń qamtıp alıp súwretleydi. Sonda da ele teksttegi peyzajdı ele tolıq keltirgen emespiz, al biraq jazıwshı súwretlewleri qansha

99Мәмбетов К. Сол романы, 444-445-бетлер.

100Мәмбетов К. "Посқан ел"…136-бет.

222