Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası

Kórkem shıǵarmanı tallawda oqıwshılardıń jas ózgeshelikleri esapqa alınıwı kerek. 9-klass oqıwshılarına M.Dáribaevtıń «Altın júzik» gúrrińin tallaw ersi bolsa, 5-klass oqıwshılarına T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı», Sh.Seyitovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aq tuba», K.Raxmanov «Aqıbet» romanların tallaw metodikalıq talaplardan qáte esaplanadı. Bul romanlardıń tárbiyalıq áhmiyetin 5-klass oqıwshıları ózlestire almaydı. Ondaǵı syujet, kompoziciya, obraz jasawdaǵı ózgesheliklerge túsinbeydi. Sonlıqtan bunday dóretpelerdi 11-klass oqıwshılarına hám akademiyalıq liceydiń oqıwshılarına tallap úyretken maqul boladı. Kórkem shıǵarmalardı tallaw barısında onıń tárbiyalıq áhmiyetine hám janrlıq ózgesheliklerine ayrıqsha toqtap ótiw zárúr. Folklor yaki jazba ádebiyat úlgisi, dóretiwshiniń ómirbayanın, epikalıq, lirikalıq, dramalıq shıǵarmalardı dóretiw sheberliklerin tallaǵanda pedagogikalıq maqsetlerdi kózde tutqan maqul. Bul táreplerine itibar berilmese gózlegen tiykarǵı maqset nátiyjesiz bolıp qala beredi. Metodist alım M.Mirqasımovanıń kórsetip ótkenindey: ―Ádebiy tallaw qosıq yaki prozalıq shıǵarmalardı kórkem oqıwdan baslanadı. Oqıw dawamında dóretiwshi jaratqan oy-pikirler túsindiriledi, ózlestiriledi. Oqıwshınıń kóz aldında jaratılǵan poetikalıq sheginis yaki hayat, sırtqı hám ishki háreketler, tuyǵılar arqalı seziledi. Usınıń tásirinen kórinislerdi jaratıwda shayır ya jazıwshınıń sheberligi kerek‖. Ádette, ámelyattaǵı kórkem tallawdıń qanday maqsette baǵdarlanǵanlıǵına qaray eki túrge filologiyalıq hám didaktikalıq tallaw dep ajıratılatuǵınlıǵı tuwralı sóz etilgen. Sonıń ishinde, didaktikalıq tallaw ilimiy tallawdan ádewir ózgeshelenip turadı. Bul tallaw túri kórkem teksttiń tolıq sırın ashıp beriwge, avtordıń niyetin ańlawǵa qaratılǵan iskerlik bolıp esaplanadı. Ilimiy tallawda úyrenilip atırǵan dóretpeniń ulıwma milliy ádebiyattaǵı tutqan ornı, onıń milliy oy-óristiń rawajlanıwına kórsetken tásir dárejesi, sonday-aq ádebiy shıǵarmanıń kórkemligin támiyinlegen tárepleri nede ekenligi kórsetip beriwge háreket etiledi. Biraq, onda hárqanday ádebiy

181

hádiysede qánige kózqarası menen jantasıp, kórkem shıǵarmadan kelip shıǵatuǵın juwmaq ádebiyattanıw ilimi erisken dárejelerine muwapıq keliwi kózde tutıladı. Bul jolda bildiriletuǵın hárbir pikir logikasın túsiniklerge, estetikalıq kategoriyalarǵa súyengen halda is alıp barıladı. Al, didaktikalıq tallawda ilimiy talqılaw usaǵan ilimiy estetikalıq iskerlik bolıwı menen birge ol pedagogikalıq-psixologiyalıq process. Óytkeni, hárqanday oqıw tallawınıń tiykarın pedagogikalıq maqsetke baǵdarlanǵan ideyalar iyeleydi.

Bulardan basqa ádebiyat baǵdarlamasında berilgen kórkem shıǵarmalardı tallawǵa tiyisli geypara pikirler, kirisiw sabaqları, ádebiy oqıw, shıǵarmalardıń mazmunın ózlestiriw hám bekkemlewge baylanıslı temalardıń ishinde qısqasha sóz boladı. Biraq, bular kórkem shıǵarmanı tallawdıń ózi emes. Ádebiy shıǵarmanı tallaw - ádebiyattı úyreniwdiń eń qıyın hám juwapkershilikli bólimi. Baǵdarlamadaǵı berilgen kórkem shıǵarmalardı anıq tallawǵa shekemgi júrgizilgen jumıs túrleriniń óz aldına qoyatuǵın maqsetleri bar. Óz usıllarına iye. Bulardıń bárin jıynaqlap aytqanda tallaw jumısına kirispe sıpatında dep qarawǵa boladı. Usıǵan qarap shıǵarmanı tallawdı óz aldına tallawǵa shekemgi jumıslardı óz aldına bir-birinen bólek turǵan, bir-birinen

ǵárezsiz nárse sıpatında qarawǵa bolmaydı. Tallawdıń sapalı ótkeriliwi, oǵan oqıwshılardıń jeterli túsingen bolıwı sol jumıslarǵa da tikkiley baylanıslı.

Ádebiy shıǵarmanı tallawdı, onıń úzindilerin tallaw arqalı oqıwshılar onıń ideyalıq mazmunı, obrazları menen janrlıq sıpatlar menen tanısadı.Shıǵarmanıń avtorı tuwralı belgili túsinikke iye boladı. Shıǵarmanı tallaw barısında tekstti tutas túrinde de, ayırım bóleklerge ajıratıp ta úyreniwge tuwra keledi. Biraq soǵan qaramastan tallaw pedagogikalıq jaqtan talapqa juwap beretuǵın, izbeizlikte júrgiziliwine kesent keltirmeydi. Sonıń menen birge shıǵarmanı tallawdıń tiykarǵı bir qatar principleri bar. Solardıń ayırımlarına dıqqat awdarǵanımız maqul. Kórkem shıǵarmanı tallaw waqtında tariyxıy princip súwretlengen shınlıq turmısqa jazıwshınıń qatnası menen xarakterlenedi. Kórkem shıǵarmanıń teması, ideyası, onda súwretlengen waqıyalardıń qanday

182

dáwirge tiyisliligi, sol dáwirdiń sáwlelengenligin úyrengende, jazıwshınıń ózi jasap turǵan dáwirge kózqarasın dıqqattan shette qaldırmaw kerek.

Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasında túrli dáwirdegi shıǵarmalar bar.

Sonlıqtan da hárbir dáwirdiń shıǵarmaların úyreniwdegi usıllar birdey emes.

Shıǵarmanı tallawǵa baylanıslı oqıwshılardıń dıqqatın awdaratuǵın máselelerdiń iri baslıları: a) shıǵarmada qanday waqıya sáwlelengenligi; b) usı waqıyalar qanday baǵıttan sáwlelengenligin anıqlawdan ibarat. Ádebiy shıǵarma shınlıq turmıstıń kórkemlik sáwlesi sıpatında ózi dóregen tariyxıy jaǵdaydan ǵárezli, sonıń menen birge ol tariyxıy ádebiy fakt sıpatında turmısqa kúshli tásir tiygizedi. Onı ózgertiwde háreketsheń qural bola aladı. Baspa sóz arqalı yamasa awızsha taralıw menen de shıǵarma oqıwshılardıń sanasına, erkine tásir etedi. Kórkem dóretpeni tallaǵanda shıǵarmada sáwlelengen oypikirler, sol oy-pikirlerdiń qaysı dáwirge tiyisli ekenligin anıqlaw, negizinde shıǵarmalardıń jámiyetlik siyasiy áhmiyetin tanıstıwǵa názer awdarılıwı kerek. Hárbir shıǵarmaǵa tiyisli bolǵan tariyxıy qatnas muǵallimnen sol shıǵarmalardıń ózi sáwlelendirip otırǵan dáwiri menen baylanısın anıqlaydı. Shıǵarmanıń avtorın óz watanınıń perzenti sıpatında túsindiriwdi qatań talap etedi. Biraq, hárbir shıǵarmaǵa tariyxıy qatnastı anıqlawdıń shegi bolıwı tiyis. Geyde, ol ayırım shıǵarmalarǵa, bolmasa jazıwshılardıń ómirbayanına baylanıslı qaratırılıwı múmkin.

Mazmun hám forma birligi principi boyınsha shıǵarmanı tallaw -

áhmiyetli orın tutadı. Tallaw barısında shıǵarmanıń mazmunı menen forması birgelikte úyreniledi. Ulıwma qabıl etilgen qaǵıyda tiykarında, mazmunsız forma bolıwı yamasa formasız mazmun bolıwı múmkin emes. Bular tereń filosofiyalıq másele, olar bir-birisiz jasay almaydı. Mazmun jetekshilik etedi.

Forma oǵan baǵınıshlı. Biraq formadan tısqarı turǵan mazmundı biliw qıyın. Demek, bular háreketsheń terminler. Kórkem shıǵarmanı úyreniwdiń birdenbir tuwrı jolı mazmunnıń qanday formada berilgenligi yamasa formanıń qanday mazmunda sáwlelendirgenligin anıqlaw bolıp esaplanadı.

183

Kórkem shıǵarmalardıń mazmunı - bul onıń ideyalıq-tematikalıq tiykarı yaǵnıy shıǵarmada sáwlelengen turmıs shınlıǵı, ogan jazıwshı tárepinen berilgen baha. Bılayınsha aytqanda, shıǵarmanıń ideyalıq-tematikalıq mazmunı degende jazıwshı ideyalarınıń sistemasına, súwretlengen waqıyalarǵa aytamız. Demek, kórkem shıǵarmanıń qalǵan elementleriniń barlıǵı obrazlar sisteması, kompoziciyası, til onıń forması boladı. Biraq kórkem shıǵarmanıń mazmunı menen formasın usılayınsha bóliniwi shártli xarakterge iye emes.

Kórkem shıǵarmanı tallaw waqtında pedagogikalıq princip múǵallimniń ulıwma didaktikalıq qaǵıydalardı, pedagogikalıq jaǵdaylardı esapqa alıwdı talap etedi. Oqıwshılardıń ádebiy tayarlıǵın, tallap atırǵan temanıń ulıwma temalar arasında alatuǵın ornı, ajıratılǵan saattıń kólemi, oqıwshılardıń jas ózgesheligi menen klass jaǵdayları tallawda alınıwı talap etiledi. Kórkem shıǵarmanı tallaw barısında onıń ózine tán bolǵan ózgesheligi esapqa alınadı, hátteki bir janrdaǵı shıǵarma bolmasın, ol hártúrli pedagogikalıq sheberlikti, ótiw usılın talap etiwi múmkin. Solay etip, baǵdarlamadaǵı kórkem dóretpelerdi tallawda shıǵarmanıń teması, qatnasıwshılardıń obrazı, kompoziciyası, tili, ideyalıq mazmunı, janrlıq sıpatı, tárbiyalıq áhmiyeti qusaǵan máselelerge dıqqatlı bolıwı kerek. Bul arnawlı xarakterge iye emes, sonlıqtan shıǵarmanı qalay tallaw múmkinligin ádebiyatshı muǵallim hárbir shıǵarmanıń sıpatına qarap tańlaydı. Shıǵarmanıń teması tuwralı oqıwshılarǵa dáslepki túsinikler beriledi. Ayırım shıǵarmalarda tema ózinen-ózi belgili boladı. Máselen, Ájiniyazdıń «Sáwdigim», «Bozataw», Berdaqtıń «Aydos baba» hám taǵı da basqalar. Sonıń menen birge oqıwshılardıń temanı tereńirek túsiniwine itibar beriw kerek. Shıǵarmanıń temasın onıń ideyalıq mazmunı menen baylanıstırıp úyreniw talap etiledi.

Kórkem shıǵarmanı tallaw waqtında qatnasıwshılardıń obrazın túsindiriw muǵallimnen juwapkershilik talap etedi. Kórkem ádebiyattıń tiykarǵı obekttiadam, onıń jámiyetlik qatnasıqları, baylanısları. Jazıwshı adam obrazın tiykarında ómirin, turmıs tirishiligin, basqalar menen qatnasıqların súwretleydi.

184

Kórkem ádebiyatta orın alǵan hártúrli waqıyalarǵa, metodlarǵa, stilge, janrlarǵa baylanıslı adamnıń súwretleniwi hárqıylı bolıp keledi.

Ádebiy shıǵarmalardıń obrazın tallaǵanda shıǵarmanıń kólemine, janrlıq sıpatına baylanıslı qaharmanlardıń xarakterin biliw zárúr. Ádebiy shıǵarmalardıń kompoziciyasın úyretiw barısında turmıs shınlıǵın sáwlelendiriwinde ádebiy shıǵarmalar áhmiyetli bolıp, olardıń arasındaǵı baylanıs hám bulardıń tutas shıǵarmaǵa bolǵan qatnası esapqa alınadı. Ádebiy shıǵarmalardıń kompoziciyası bir baǵdarda qurılmaydı. Óytkeni, insan xarakterleri, waqıyalar, olardıń rawajlanıw, baylanısıw, shiyelenisiw múmkinshiligi birqıylı emes. Sol sebepli kompoziciyası hártúrli qurıladı. Sabaq barısında kórkem shıǵarmanı tallawda hárbir ádebiyatshı muǵallimnen teoriyalıq bilim hám metodikalıq sheberlik talap etedi.

§ 15. Epikalıq shıǵarmalardı tallap úyreniw

Kórkem ádebiyat jaslardı ómir shınlıǵın tereń túsiniwge úyretetuǵın ruwxıy qurallardıń biri. Oqıwshılardıń oy-órisin ósiriwde, olardıń jazba hám awızsha sóz baylıǵın, sawatlılıǵın rawajlandırıwda ádebiyat pániniń wazıypaları hám xızmeti úlken. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasında prozalıq shıǵarmalardı úyreniw áhmiyetli máselelerdiń biri. Ulıwma bilim beretuǵın orta mektep, kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceylerde prozalıq shıǵarmalardı baǵdarlamada kórsetilgen saatlardıń kólemine muwapıq úyreniw, sonday-aq oqıwshılarǵa prozalıq shıǵarmalar boyınsha tómendegidey talaplardı úyretiw zárúr:

Prozalıq shıǵarmalar boyınsha oqıwshılarǵa tiykarǵı tálim-tárbiya beriw, olardıń ilimiy oy-órisin rawajlandırıw;

Prozalıq shıǵarmalarda súwretlengen dáwirdiń xarakterli belgilerin úyretiw;

Úyrenilgen shıǵarmalardaǵı baslı obrazlardıń ózgesheliklerin hám áhmiyetin úyretiw.

185

Prozalıq shıǵarmalardı oqıtıw arqalı oqıwshılarda mınaday bilim kónlikpelerin úyretiw hám qáliplestiriw:

Kórkem shıǵarmanı forma hám mazmun birliginde ózlestiriwin, shıǵarmanıń janrlıq túrin, shıǵarmada qoyılǵan tiykarǵı mashqalanı anıqlay alıw;

Syujet, kompoziciya elementlerin, obrazlar sisteması hám kórkemlik ideyalıq áhmiyetin biliwdi úyretiw eń áhmiyetli máseleler bolıp tabıladı. Gúrrińler, povestler hám romanlardıń oqıtılıw metodikasına itibar

berilip, bul janrlardıń oqıtılıwındaǵı ózgeshelikler, sabaq tipleri, interaktiv usıllardıń túrlerinen paydalanıw máselelerin biliw kerek. Sonday-aq prozalıq shıǵarmalardı oqıtıw metodikasınıń ózgesheliklerine toqtap, prozalıq shıǵarmalardı kórkemlep oqıw usılları, bul shıǵarmalardı klastan tıs jumıslar arqalı úyreniw sıyaqlı máselelerge metodikalıq kórsetpeler beriliw zárúr.

Qaraqalpaq ádebiyatınan berilgen prozalıq shıǵarmalardıń oqıwshılar tárepinen mazmunın ózlestiriw házirgi zaman metodikasındaǵı eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Óytkeni, prozalıq shıǵarmalardı klasta oqıw, úyreniw arqalı oqıwshı ádebiy bilim, ádep-ikramlıq hám estetikalıq tárbiyaǵa iye boladı. Demek, mektep baǵdarlamasında berilgen prozalıq shıǵarmalardıń mazmunın ózlestiriw, bilim hám tárbiya alıwdıń baslı shártlerinen biri bolıp turadı. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında berilgen prozalıq shıǵarmalardıń túrleri birdey emes. Klasta ótiletuǵın M.Dáribaev, N.Dáwqaraev, Á.Shamuratov, J.Aymurzaev, A.Begimov, O.Ayjanov, K.Sultanov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov, K.Mámbetov hám Á.Paxratdinovlardıń prozalıq shıǵarmaları hárqıylı janrǵa qurılǵan.

Jazıwshılardıń prozalıq shıǵarmaların óz aldına janrlarǵa bólip úyretilse maqsetke muwapıq bolıp esaplanadı. a) Gúrrińler boyınsha J.Aymurzaevtıń ―Kelin‖, N.Dáwqaraevtıń ―Internatta‖, ―‗Baǵman‖, ―Toyǵa barǵanda‖, ―Baxıtlı miynet‖ sıyaqlı shıǵarmalardı oqıwshılarǵa hárqıylı usıllar menen úyretiwge boladı. Gúrrińlerdi oqıwshılarǵa úyretiw barısında mına máselelerge dıqqat bóliwimiz zárúr:

186

Gúrrińlerdiń teması hám ideyası;

Gúrrińlerdiń syujeti;

Gúrrińlerdiń kompoziciyası hám qaharmanları;

Gúrrińlerdiń tili hám kórkemligi;

Gúrrińlerdiń tárbiyalıq áhmiyeti.

Povestler boyınsha oqıwshılarǵa túsindirgenimizde birqansha metodikalıq sheberlik talap etiledi. Sonlıqtan, belgili jazıwshılardan Á.Shamuratovtıń ―Eski mektepte‖, ―Meniń jolbarıslar menen ushırasıwım‖, M.Dáribaevtıń ―Mıńlardıń biri‖, J.Aymurzaevtıń ―Jetimniń júregi‖ povestlerin, T.Qayıpbergenovtıń ―Muǵallimge raxmet‖, ―Sekretar‖, ―Suwıq tamshı‖, K.Raxmanovtıń povestlerin oqıwshılarǵa úyretiw juwapkershilikli máselelerden esaplanadı.

Romanlardı da oqıwshılarǵa úyretiw eń juwapkershilikli máselelerdiń biri. Hárbir romannıń ózinde xalıqtıń tariyxıy táǵdiri keń jobada súwretlengenin sezemiz. Belgili jazıwshılardan A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı», Ó.Ayjanovtıń «Aral qushaǵında», K.Sultanovtıń «Aq dárya», J.Aymurzaevtıń «Ámiwdárya boyında», T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitovtıń romanların oqıwshılarǵa oqıtıw usılları muǵallimlerden biraz sheberlikti talap etedi.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi kórkem shıǵarmanıń mazmunın ózlestiriwde baslı elementlerdi názerde tutsa boladı75 – dep professor

Á.Paxratdinov durıs atap kórsetedi. Sonlıqtan kórkem shıǵarmanıń mazmunın hám onıń ideyalıq baǵdarın biliw, shıǵarmanıń syujeti hám onıń atqaratuǵın xızmetin anıqlaw, kórkem shıǵarmanıń qaharmanlarınıń xarakterlerin túsiniw hám tolıq ashıw, qaharmanlardıń portretlerin belgilew, ondaǵı jaǵdaylardı, peyzajdı shıǵarmanıń ayırım kórkemlik detalların biliw, kórkem shıǵarmadaǵı obrazlar dúnyasın anıqlaw, kórkem shıǵarmanıń kompoziciyalıq qurılısın ashıp beriw kerek. Haqıyqatında da prozalıq shıǵarmalardı úyreniw wazıypasın sheshiwde ádebiyatshı muǵallimlerdi tereńnen izleniwge iytermeleydi. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasında prozalıq shıǵarmalardı tallaw eń

75 Пахратдинов Ә. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. «Билим», 1992, 15-бет.

187

zárúrli mashqalalardan esaplanadı. Sabaq barısında prozalıq shıǵarmalardı tallaw ushın daslep tómendegi metodikalıq mashqalalar ámelge asırıladı: Oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin esapqa alıp materiallardı tallaw;

Oqıwshılardıń prozalıq shıǵarmalardı oqıwǵa qızıǵıwshılıǵın arttırıw;

Gúrrińlerdi tallaw barısında syujetin, waqıyaların, kórkemlik obrazlardı biliwi kerek.

Baǵdarlamada berilgen S.Májitovtıń gúrrińleri menen ańızların tallaw waqtında dóretpeniń janrlıq hám tematikalıq ózgeshelikleri túsindiriledi. Jazıwshınıń dáslepki gúrrińlerinde folklorlıq mazmunnıń basım keliwi hám úgit-násiyat úlgisinde jazılıwına qaramastan, házirgi dáwir qaraqalpaq prozasınıń payda bolıwı hám qáliplesiwinde áhmiyetli orın tutadı. Onıń gúrrińleriniń tematikasında jası úlkenlerdi húrmet etiw, kishkenelerge

ǵamxorlıq kórsetiw, miynetti qádirlew máseleleri kórsetilgen.

Oqıwshılarǵa M.Dáribaevtıń prozalıq shıǵarmaların tallaw eń áhmiyetli máselerden esaplanadı. Onıń «Is ústinde», «Úsh batırdıń anası», «Atızdaǵı

áńgime», «Altın júzik» usaǵan prozalıq shıǵarmaları tárbiyalıq áhmiyetke iye. Gúrrińlerinde adamgershilik, miynet súygishlik, hadallıq, haqıyqatlıq, watanǵa súyiwshilik máseleleri súwretlenedi. Oqıwshılarǵa jazıwshınıń «Mıńlardıń biri» povesti boyınsha tallaw jasaǵanda, birinshiden, dóretpeniń teması, waqıyaları, syujeti, obrazlarına dıqqat awdarılıwı kerek. Ekinshiden, jazıwshınıń sheberligi, kórkemlew quralların paydalanıw shebelikleri, tili haqqında túsinik berilse maqsetke muwapıq boladı. Shıǵarmanıń dáslepki beti «Ayralıq» degen tema menen ashıladı. Oqıwshılarǵa temanı tallaw barısında tómendegi sorawlardı berip barǵan maqul:

«Mıńlardıń biri» povestinde qanday waqıyalar berilgen?

Waqıyalarda qaharman obrazları ushırasa ma?

Dóretpeniń syujeti qanday waqıyalardı óz ishine qamtıydı?

Miyrigúl obrazına sıpatlama beriń;

Erpolat penen Miyrigúl arasındagı dialoglar qalay berilgen?

188

Erjan sıypań obrazına sıpatlama beriń;

Shıǵarmanıń baslı qaharmanlarına tallaw jasań.

Waqıya barısında Nurlıbaydıń qızı Miyrigúldiń portreti bılay sızılıp kórsetiledi: «Tóreniyazdıń torańǵılınıń arasınan jılannıń kózindey jıltırap aqqan bulaqta jardıń jaypawıtına qarap qabaǵın iynine salıp kiyatırǵan bir qız benen ushıratamız. Ol jas maraldıń kózindey móldir qara kózin dógeregine tóńkerip taslap qaranadı». Oqıwshılarǵa Nurlıbay haqqında maǵlıwmat beriledi. Bul kisiniń ulı da, qızı da Miyrigúl edi. Bir úyde bir bala bolǵanlıqtan, ol erke bolıp ósti. Óse kele sol dógerektegi ataqqa shıqqan qız boldı. Nurlıbay asqan bay da emes, dımı joq jarlı da emes, barlı-joqlı halı bar diyxan edi. Qolındaǵı jalǵız qızı bolǵanlıqtan tapqanın qızına kiygizetuǵın edi. Miyrigúl de aqıllı qız boldı.

Oqıwshılarǵa bul kórinisti tásirli etip oqıp bergen maqul. Erpolat haqqında is-háreketlerdi oqıwshılarǵa ápiwayı etip túsindirgen durıs. Ol awıldaǵı Erjan sıypań degenniń jeti shopanınıń biri. Jazıwshı onı bılay táriyiplep kórsetedi: «Shopan da bolsa jigittiń sultanı. Jawırnı qaqpaqtay, eki iynine eki jigit mingendey, kelbeti kelisip qalǵan. Miyrigúldiń súygen jigiti Erpolattı Erjan sıypań atlı shopan menen kóshpeli qonısqa jiberedi». «Sırlı mazar» dep atalǵan bóliminde Húrziya, onıń jigit aǵası Aytbay hám Hákimbay aqsaqalǵa baylanıslı waqıyalar menen tanısamız. Shıǵarmadaǵı waqıyalar júdá qızıqlı. Tili jeńil, oqıwshılar ushın qolaylı. Bul dóretpe jaslardı ata-babanıń basıp ótken tariyxın tereńnen biliwge, adamgershilikke, jaqsılıqqa, hújdanlıqqa tárbiyalaydı.

Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasında J.Aymurzaevtıń prozalıq shıǵarmaların úyreniw ushın saatlar berilgen. Bunda jazıwshınıń «Jetimniń júregi» povesti boyınsha tallaw júrgizemiz. Dáslep shıǵarmanıń syujeti, obrazları tuwralı túsinik beriledi. Shıǵarmanıń mazmunında avtordıń balalıq jıllarınan baslap, jas óspirimlik hám jaslıq jıllarına shekemgi dáwir waqıyaları kórkem súwretlenedi. Shıǵarmada jazıwshınıń tuwǵan anasınan ayırılıp, sońınan asırap alǵan anası Jánigúlden de jeti jasında ayra túsip basqalardıń

ǵamxorlıǵına mútáj boladı. Sebebi, ol jetim qaladı. Nátiyjede onı internatqa jiberedi. Solay etip, bul dóretpe jazıwshınıń basıp ótken qıyın hám mashaqatlı

189

ómirinen qısqa berilgen. Tallaw barısında oqıwshılarǵa ayırım sorawlar

berilgeni maqul boladı.

1.Sizler J.Aymurzaevtıń «Jetimniń júregi» povestin oqıp shıqtıńız ba?

2.Povestte qanday waqıyalar súwretlengen?

3.Shıǵarmanıń qanday tárbiyalıq áhmiyeti bar?

Buǵan bılayınsha oqıwshılar tallaw waqtında juwap beredi: Dóretpeniń tárbiyalıq áhmiyeti júdá úlken. Bul dóretpe jaslardı ótkendegi tariyxtı biliw ushın, qıyınshılıqtı jeńe biletuǵın insan sıpatında tárbiyalaydı.

Bunnan keyin J.Aymurzaevtıń «Kelin» gúrrińine tallaw islenedi. Onıń «Kelin» gúrrińi dáslep oqıwshılarǵa túsindirilip beriledi. Oqıwshı dóretpeniń mazmunı, syujeti, obrazları menen tereńnen tanısıp shıǵadı. Tallaw barısında hárbir obrazǵa keń túsinik beriledi. Olardıń obrazları jámiyetlik ortalıq penen baylanıslı ashıp beriledi. Sonlıqtan, obrazlarǵa tómendegi baǵdarda sıpatlama bergen maqul. Sıpatlama beriw barısında shıǵarmanıń syujeti de ashıp kórsetiledi. Dáwletmurat kópshilik jigitler qatarı frontqa ketedi. Ol ayaǵınan oq tiyip jaralanadı. Onı medsestra qız Nadejda qar astınan tawıp aladı. Nadejda dáslep qardıń astında qıymıldap atırǵan barmaqlardı kóredi. Ol qorqıp tursa da, sońınan batırlıq payda bolıp, qar astındaǵı adamdı ólimnen qutqarıp, áskerler bolıp atırǵan tólege alıp keledi. Usılayınsha olardıń tanısıwı tosattan boladı. Dáwletmurat jarası táwir bolǵannan soń urısqa qaytadan kirisip ketip Nadejda menen birge Berlinge shekem baradı. Urıs tamam bolǵannan soń ekewi birge elge qaytadı hám turmıs quradı. Jazıwshı qaharman obrazların sheberlik penen jasaǵan. Dóretpedegi qaharmanlar arasında tartıs biykarǵa kelip shıqpaydı.

Olar bir-birine túsinispeydi. Bul tartıs bılayınsha kelip shıqtı: Dáwletmurat Nadejdanı awılǵa alıp keliwden baslanadı. Gúrrińde jazıwshı urıstan sońǵı jıllardaǵı awıl adamlarınıń turmısındaǵı hám xarakteri menen psixologiyasındaǵı ózgesheliklerdi shıǵarma qaharmanları Ótemurat ǵarrı, Dámetken kempir, olardıń balası Dáwletmurat hám kelini Nadejda obrazları tiykarında sheber asha alǵan. Solay etip jazıwshınıń «Kelin» gúrrińin tallaw arqalı oqıwshılardıń xalıqlar doslıǵı, milliy psixologiya, úrip-ádetler,

190