Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası

K. Yusupov

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası

1

Kirisiw

Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamı hám «Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» tiykarǵı hújjetler boladı. Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlamasında: «Akademiyalıq licey mámleketlik bilimlendiriw standartlarına muwapıq orta arnawlı bilim beredi. Oqıwshılardıń imkaniyatları hám qızıǵıwshılıǵın esapqa alǵan halda olardıń jedel intellektual rawajlanıwın tereń, tarawǵa bólingen, kásipke baǵdarlanǵan bilim alıwdı támiyinleydi»1 - dep belgilep bergen. Jáne de 2017-jılı 14-martta shıqqan Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń ―Orta arnawlı, kásip-óner bilimlendiriwi mákemeleriniń jumısın bunnan bılayda jetilistiriw ilajları haqqında‖ arnawlı qararında: ―Oqıwshılardıń dóretiwshilik potencialınıń kóriniwi hám belsendi bolıwǵa kómeklesetuǵın, individual talaplardı jáne de hárbir oqıwshınıń qábiletleri menen ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, bilimlerdi iyelep alıw procesinde erkin jumıs kónlikpelerın qáliplestiretuǵın hám rawajlandıratuǵın bilimlendiriw ortalıǵın jaratıw‖2 kerekligi tastıyıqlandı. Sonlıqtan, jas áwladtı

ǵárezsizlik ruwxında hár tárepleme jetilistiriw, olardı kámil insan etip tárbiyalaw hám tereń bilim beriw máselesi hárbir pedagogtıń minnetli wazıypası etip qoyılǵan. Tálim - tárbiya procesin durıs shólkemlestiriw, hárbir ótiletuǵın sabaqqa jańasha jantasıw, dóretiwshilik qatnas jasaw barlıq oqıtıwshılardan talap etilip otır. Bul wazıypalardı ámelge asırıwda ulıwma bilim beriw mektepleri, kásip óner kolledjleri hám akademiyalıq liceylerdiń pán muǵallimlerinde úlken juwapkershilik seziledi. Óytkeni, nızam talaplarına muwapıq oqıw rejelerin, ádebiyat baǵdarlamaların, bilimlendiriw standartların islep shıǵıw ushın, bilimlendiriwdiń sapa hám nátiyjeligin jetilistiriwge erisiwdi bas baǵdar etip belgilep aldı.

«Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» páninde ádebiyattı oqıtıw metodikası boyınsha tiykarǵı túsinikler, oqıtıwdıń principleri, oqıtıw metodları,

1Кадрлар таярлаўдың миллий бағдарламасы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2000, 23-бет.

2Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń ―Orta arnawlı, kásip-óner bilimlendiriwi mákemeleriniń jumısın bunnan bılay da jetilistiriw ilajları haqqında‖ qararı. « Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 18-март, 2017-

жылы, №33-34 (19964)

2

sabaqtı shólkemlestiriw hám ótkeriw usılları, sabaqtıń túrleri, qaraqalpaq ádebiyatınan lirika, epika, dramanı oqıtıw metodları, jazba jumıstıń túrleri hám bahalaw usılları, klastan tıs jumıslar, oqıtıwdıń interaktiv metodları, ámeliyat túrleri haqqında bilim beriw úyreniledi. Ádebiyattı oqıtıwdıń áhmiyetli mashqalaları boyınsha alımlardıń kózqarasların salıstırmalı úyreniw talap etiliwi, metodikalıq-teoriyalıq oy-pikirlerdiń rawajlanıw jónelisin belgilep beriliwi zárúrli metodikalıq máselelerden esaplanadı. S.Axmetov3,

Á.Paxratdinov4, Z.Ayjanova5 h.t.basqalardıń metodikalıq miynetlerinde mekteplerde ádebiyattıń oqıtılıw máseleleri boyınsha pikirler bildirilgen.

Sonday-aq, ózbek ádebiyatın oqıtıw metodikasında birqansha metodikalıq hám teoriyalıq máseleler boyınsha Q.Yuldoshev6, B.Тuxliev7 hám basqalardıń miynetlerinde zárúrli pikirler hár tárepleme bildirilgen.

«Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» pánin úyreniwdegi baslı maqset: ―Ózbekstan Respublikasınıń ―Bilimlendiriw haqqında‖ǵı nızamı, Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması, mámleketlik tálim standartları talabına sáykes oqıtıw formaların, metodların jetilistiriw, pedagogikalıq hám informaciyalıq texnologiyalardan paydalana biletuǵın tereń bilimge iye, jetik qánigelerdi tayarlaw.

«Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası» pániniń tiykarǵı wazıypaları mınalardan ibarat: qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasınıń payda bolıwı, qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshların, nızamlılıqların, metodikalıq miyraslardı úyretiw, qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası boyınsha teoriyalıq oy-pikirlerdi rawajlandırıw, sabaqlardı ótiw barısında milliy

ǵárezsizlik ideyasın studentlerdiń sanasına sińdiriw, oqıtıw metodları, interaktiv metodlar, sabaq jobaları hám baǵdarlamaların dúziw.

3Ахмедов С., Пахратдинов Ә., Пирназаров Ә. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1988. 4Пахратдинов Ә. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. Нӛкис. «Билим» ,2004.

5Айжанова З. Әдебият сабағында И. Юсуповтың шығармаларын үйрениў. Нӛкис. «Билим», 1993. Палымбетов К., Пирниязов И., Бердимуратов Р. Әдебиятты оқытыў методикасы. Нӛкис, 2009. Қ.Турдыбаев, Юсупов Қ. Питкериў қәнигелик жумысларын таярлаў. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 2011; Алланиязова Ш., Турдыбаев Қ., Юсупов Қ. Педагогикалық практика. Нӛкис. «Қарақaлпақстан», 2011; Йўлдошев Қ. Ўқитувчи китоби. Тошкент. «Ўқитувчи», 1997; Тўхлиев Б. Адабиѐт ўқитиш методикаси. Тошкент, 2010.

3

Qaraqalpaqstan Respublikası úzliksiz májbúriy bilimlendiriw

sistemasınıń 1-9-klaslarda oqıw hám ádebiyat páninen mámleketlik bilimlendiriw standartları hám oqıw baǵdarlaması 2014-jılı joybar túrinde islep shıǵıldı. Joybarda ádebiy bilim beriwdiń maqset hám wazıypaları durıs belgilengen. Ádebiy bilim beriwde óz aldına bir qatar maqsetlerdi qoyadı. Májbúriy bilimlendiriw sistemasındaǵı ádebiy bilim beriwdiń tiykarı ilimiy maqsetlerdi hám kórkem shıǵarmalar arqalı jaslardı ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaw baǵdarı kózde tutıladı. Sonlıqtan oqıwshılardıń jas hám psixologiyalıq ózgesheliklerin esapqa alıp, qaraqalpaq ádebiyatı, tuwısqan xalıqlar hám jáhán ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri menen tanıstırıw arqalı olardıń qálbinde watanǵa súyiwshilik, milliylik, ádep-ikramlılıq usaǵan eń

pikirley alıw kónlikpelerin hám uqıplılıqtı payda etiw kerek.

Oqıwshılarda erkin pikirley alıw, dóretiwshilik qábiletiniń payda bolıwı hám rawajlanıwı ushın imkaniyat jaratıw, olardı hárqanday ruwxıy jaqtan salamat hám kúshli sawatlılıqtı payda etiw, sóz óneri arqalı oqıwshılardıń insanıylıq ideyaların jetilistiriw bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası páni boyınsha studentlerdiń bilim hám kónlikpelerine tómendegi talaplar qoyıladı: ádebiyattı oqıtıw metodikası haqqında túsinikke iye bolıwı, metodika boyınsha ámeliy kónlikpelerdi tereń hám sanalı túrde ózlestiriw, ózlestirilgen teoriyalıq bilimdi, úyrengen ámeliy kónlikpe hám tájiriybelerdi ámelde qollana biliw, oqıtıw metodikası boyınsha alǵan bilimlerin ádebiyattanıw iliminiń tarawları menen baylanıstırıp úyrenip barıw, sabaqlardı ótiw boyınsha metodikalıq bilim hám kónlikpelerge iye bolıw tiyis.

4

Birinshi bólim. Metodikanıń ulıwma tiykarları hám principleri

§ 1. Ádebiyattı oqıtıw metodikası pán sıpatında

"Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası" pániniń maqseti hám wazıypaları, ádebiyattı oqıtıw metodikası ilimiy pán ekenligi, onıń ózine tán ózgeshelikleri, ádebiyattı oqıtıw metodikasınıń tiykarǵı izertlew obekti usaǵan máselelerdi studentlerge tereńnen úyretiwden ibarat.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası joqarı oqıw orınlarında studentlerdi belgili mamanlıqqa úyretetuǵın, oqıw orınlarında qaraqalpaq ádebiyatı muǵallimleriniń pedagogikalıq hám metodikalıq sheberliklerin jetilistiretuǵın ilimiy pán bolıp esaplanadı. Ádebiyattı oqıtıw metodikası filosofiya, til bilimi, ádebiyattanıw ilimi, tariyx, estetika, pedagogika, psixologiya pánleri menen baylanıslı úyreniledi.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası páni boyınsha mámleketlik bilimlendiriw standartlarına muwapıq studentlerdiń bilimin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, sonday-aq, olardıń ilimiy-metodikalıq bilim dárejesin jetilistiriw usaǵan metodikalıq máseleler kórip shıǵıldı.

Bul pán 1930-40-jılları mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatınıń pán sıpatında oqıtılıwı, dáslepki baǵdarlama, dáslepki oqıw quralları, qaraqalpaq ádebiyatınan 1950-80-jıllarda dúzilgen baǵdarlama, oqıwlıq hám oqıw quralları, ádebiyattı oqıtıwdıń bir sistemaǵa túsiw jolların, ǵárezsizlik dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası hám onıń rawajlanıw baǵdarların úyretedi.

Qaraqalpaq ádebiyatı sabaqlıǵınıń mazmunı baǵdarlamada kórsetiledi.

Baǵdarlama hám sabaqlıqlar teoriyalıq, metodikalıq hám pedagogikalıq bilimge iye qánigeler tárepinen dúziledi. Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasına kirgizilgen materiallar oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin esapqa alǵan halda, taǵı da tárbiyalıq xarakterlerine qarap beriledi. Ádebiyattan alınǵan materiallar saylandı materiallar bolıp, kórkemligi jaǵınan, til ózgesheligi boyınsha da, milliyligi tárepinen de oqıwshılardıń psixologiyalıq, pedagogikalıq talapları

5

esapqa alınǵan halda ǵana dúziledi. Ulıwma bilim beriw mektepleri, kásip óner kolledji hám akademiyalıq liceyler ushın arnalǵan baǵdarlamalardıń dúziliw principleri basshılıqqa alınadı hám úyrenip shıǵıladı.

Kórkem oqıw hám oǵan qoyılatuǵın talaplar, tekstti talqılaw, kórkem oqıwdıń túrleri hám usılları, intonaciyanıń tiykarǵı belgileri, pauza, logikalıq pát, temp, ritmler sabaq barısında úyreniledi. Kórkem oqıw arqalı oqıwshılarǵa

ádep-ikramlıq, estetikalıq, ruwxıylıq tárbiya beriw máseleleri, oqıwshılarǵa hárbir xalıq óziniń joqarı mádeniyatı, ruwxıylıǵı menen kúshli ekenligi jeterli túsindiriledi. Usı pán arqalı sabaq túrleri hám onı shólkemlestiriw usılları, oqıtıw tipleri, sabaqtı túsindirip, úyretip, kórsetip oqıtıw, mashqalalıq oqıtıw, differenciyalastırılǵan oqıtıw, baǵdarlamalastırılǵan oqıtıw túrleri úyrenip shıǵıladı. Sabaq túrleri aytılıp, onda kirisiw, aralas, birlesken, oqıwshılardı jańa bilimler menen tanıstırıw, oqıwshılardıń bilimin, isenimin hám kónligiwlerin tekserip kóriw, tákirarlaw, seminar, oyın, jarıs, test, konferenciya hám pikirlesiw sabaqları haqqında túsinik beriledi.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda konferenciya sabaǵı az qollanıladı. Oqıwshılardıń bilimin hám kónlikpelerin tekserip kóriw sabaǵı – bul qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda shıǵarma hám bayan jumısların ótkeriw barısında qollanıladı. Usı pán arqalı ádebiyat sabaǵında pedagogikalıq texnologiyadan paydalanıw usılları, tálim-tárbiya procesindegi oqıtıwshı hám oqıwshı arasındaǵı qarım-qatnas, olardıń rollerin ózgertiw zárúrligi, pedagogikalıq texnologiya haqqında, interaktiv oqıtıwdıń texnologiyalıq ózgeshelikleri haqqında maǵlıwmatlar aytıladı. Jáne de qaraqalpaq ádebiyatı sabaqlarında interaktiv metodlardıń qollanılıwı, aqıl hújimi, klaster (tarmaqlar),

"múyeshler" strategiyası, úsh basqıshlı intervyu, "dóńgelek stol" texnikası, zigzag metodı, insert metodlarına anıqlamalar mısallar arqalı berildi.

Kórkem shıǵarmalardı tallawdıń maqset hám principlerin biliw, ilimiy tallaw, estetikalıq tallaw, didaktikalıq tallaw, bul tallaw túrlerin ámeliyatta qollana biliw kerekligi úyretiledi.

6

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasında eń áhmiyetli máselelerdiń biri - bul jazıwshılardıń ómirbayanın ótiwdiń metodikası. Bul pán arqalı sabaq, metod hám onıń túrlerinen paydalanıwı, kórgizbeli qurallardan, kompyuterlerden, videoproektorlardan, slaydlardan paydalanıw usılları, kórsetpeli qurallardıń túrleri, kóz benen kóriletuǵın kórsetpeli qurallar (portret, peyzaj, sahna hám kórinislerge baylanıslı súwretler), grafikalıq kórsetpeli qurallar (kartalar, diagramma, sxemalar), esitiwge arnalǵan kórsetpeli qurallar

(magnitofon, epiadoskop, proektor) usaǵan máseleler túsindiriledi. Oqıwshılardıń awızeki hám jazba sóz mádeniyatın rawajlandırıw jolları,

bul metodikalıq másele shıǵarma jazıw, kórkem ádebiyattı oqıw hám tallaw arqalı ámelge asadı. Shıǵarma jumıstıń úsh túri bar. 1.Oqıwshılardıń ádebiy tásirleri tiykarında jazılatuǵın shıǵarma. 2.Ádebiy materialdı óz betinshe tallaw forması sıpatındaǵı shıǵarma. 3.Baǵdarlamanıń úlken bir teması boyınsha juwmaq jasawshı shıǵarma.

Bul pán arqalı klastan tıs jumıslar, dógerek jumısı hám onıń túrleri, ádebiy keshe, oqıw konferenciyası, jurnal hám diywalı gazeta, sayahat hám onı ótkeriw usılları kórip shıǵıladı. Solay etip, qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası pán sıpatında tómendegi metodikalıq máselelerdi ámelge asıradı:

Ádebiyat páni bilimlendiriw basqıshlarında úyreniledi, sonlıqtan 5-9 hám

10-11-klaslarda, kásip-óner kolledji ham akademiyalıq liceylerde qaraqalpaq adebiyatın oqıtılıw zárúrliligin, ózgesheliklerin hám ádebiyattı oqıtıwdıń maqset hám wazıypaların belgilep alıw;

Baǵdarlamada berilgen materiallardıń mazmunın anıqlaw, oqıw baǵdarlamadaǵı materiallardıń izbe-izligi hám mazmunına tiykarlanıp oqıwshılar ushın jaratılatuǵın, dúziletuǵın sabaqlıq, oqıw qollanbalarına qoyılatuǵın talaplardı úyreniw;

Oqıwshılardıń belgilengen oqıw basqıshlarında ózlestiriwi kerek bolǵan

ádebiy bilimler, solarǵa baylanıslı qáliplesitiriwi kerekli bolǵan bilim hám kónlikpelerdiń nátiyjeleri belgilenedi. Metodika páni oqıw materialların ózine

7

tán sabaq túrleri, metod hám usıllar arqalı úyreniw menen shuǵıllanadı. Onda arnawlı sabaqlardı shólkemlestiriw, oǵan qoyılatuǵın talaplar islep shıǵıladı.

Sabaqtıń hárbir basqıshında oqıwshılardıń ózlestiriwine qoyılatuǵın talaplar metodika pánine baylanıslı. Bunda qaraqalpaq ádebiyatına tiyisli materiallardı túsindiriw, oqıwshılardan soraw, olardı bahalaw, bahalawdıń ólshemleri hám usılları esapqa alınadı. Oqıwshılarǵa ádebiyattı oqıtıw metodikası boyınsha zárúrli teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdiń, maǵlıwmatlardıń eń kereklerin jetkeriwden ibarat.

Sabaqtı shólkemlestiriw, onı házirgi zaman pedagogikalıq texnologiyasına muwapıq jetilistiriw eń áhmiyetli metodikalıq wazıypalar qatarına kiredi. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw arqalı jas áwladqa beriletuǵın ruwxıylıq, ulıwma insanıylıq, ádep-ikramlılıq, estetikalıq tárbiyanı jáne de kúsheytiw zárúr. Ádebiyattı oqıtıwdıń túrli basqıshlarında baǵdarlamadaǵı materiallardıń izbeizligi, solardaǵı materiallardıń mazmunın ózlestiriw, erkin hám dóretiwshilik penen pikirlewge tán bilim hám kónlikpelerdi rawajlandırıw, sóz óneri sıpatında gózzallıqtı seziwge, poetikalıq sezimlerdi payda etiw, qaraqalpaq ádebiyatına, kórkem dóretpelerge, hárqanday kórkem tekstke bolǵan qızıǵıwshılıgın arttırıw kerek.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1. Ádebiyattı oqıtıw metodikası pán sıpatında nelerdi úyretedi? 2.Ádebiyattı oqıtıw metodikasınıń mazmunın qalay túsindiresiz?

3.Ádebiyat oqıtıw metodikasınıń wazıypaların neler ámelge asadı?

4.Qaraqalpaq ádebiyatına tiyisli materiallardı oqıwshılar qalay ózlestiredi?

5.Ádebiyatqa tiyisli materiallardı estetika páni menen baylanıstırıń.

6.Ádebiyatqa tiyisli materiallardı pedagogika páni menen baylanıstırıń.

7.Ádebiyat sabaqlıqlarında ótiletuǵın temalardıń mazmunın aytıp beriń.

8.Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw arqalı jas áwladqa qanday tárbiya beriledi?

9.Ádebiyattı oqıtıwda pedagogikalıq texnologiya menen baylanıstırıń.

8

§ 2. Ádebiyattı oqıtıw metodikasınıń basqa ilimler menen baylanısı

Qaraqalpaq ádebiyatı baǵdarlamasında berilgen materiallardı texnikalıq hám informaciyalıq texnologiyalar arqalı úyreniw zárúr. Bunnan basqa radio, televideniye, audio hám video materiallar ádebiyattı oqıtıwda basqa pánler menen baylanısın tereńlestirip hám áhmiyetli wazıypanı atqaradı. Metodist alım S.Matjanovtıń kórsetkenindey: ―Baǵdarlama hám sabaqlıqlarda berilgen

ádebiyattıń materialları kórkem óner, til bilimine kirispe, qosıq, estetika, tariyx, kino óneri menen baylanıslı dárejede mazmunın tapqan. Tariyxıy temadaǵı shıǵarmalar kino óneri menen baylanıssa, gózlengen nátiyjege erisedi. Ádebiy qaharmanlardıń xarakteri, óz-ara baylanısları túsindirilgende etika hám milliy ideya, ruwxıylıq pánleri menen baylanıspasa nátiyje bolmaydı. Bizińshe, máseleni solay qoyıw kerek, oqıwshılar teoriyalıq bilimsiz kórkem shıǵarmanı tallaw múmkin emesligin ańlap jetsin‖ (S.Matjanov. Maktabda adabiyotdan mustaqqil ishlar ―Uqituvchi‖, 1996, 19-bet). Demek hárbir pán tek óz nızamlılıqları menen jasamastan, basqa pánlerdegi imkaniyatlardı esapqa alıp, usı arqalı óz múmkinshiliklerin jáne de keńeytedi. Sol sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası ádebiyattanıw, ádebiyat tariyxı, til ilimi, tariyx, estetika, pedagogika, gumanitar pánleri menen tıǵız baylanıslı ótiledi. Kórkem ádebiyat dúnyadaǵı haqıyqatlıqtı, ilimiy texnikalıq pánler túsindire almaǵan táreplerin túsindiredi.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası ádebiyattanıw ilimi, ádebiyat teoriyası hám ádebiyat tariyxı menen baylanıslı úyretiledi. Ádebiyatshı muǵallim ádebiyat teoriyasın, ádebiy sının hám ádebiyat tariyxın bilmey turıp qaraqalpaq ádebiyatınan sabaq beriwi múmkin emes. Bul tájiriybe ámeliyatta tolıq sınalǵan. Sonlıqtan muǵallimniń teoriyalıq bilimi hám metodikalıq sheberligi joqarı bolıwı tiyis. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda ádebiyattanıw pánine baylanıstırıp sabaq ótiw júdá paydalı. Máselen, erte dáwirde dóretilgen mádeniy hám ádebiy miyraslar dáslep ádebiyat tariyxı páninen bahasın aladı. Kórkem dóretpeler ádebiy sın arqalı bahalanadı. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı hám forması, ádebiyattıń jámiyetlik turmıstaǵı ornı, kórkem

9

ádebiyattıń ózine tán ózgeshelikleri, jazıwshılardıń sheberligi haqqında maǵlıwmatlar ádebiyat teoriyası arqalı túsindiriledi.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda tildiń grammatikalıq, orfografiyalıq hám orfoefiyalıq qaǵıydaların basshılıqqa alıw kerek. Til - bul kórkem ádebiyattıń janlı materialı. Jazıwshı tilden kórkem shıǵarmadaǵı óziniń tiykarǵı ideyaların ashıwda, qaharmanlardı sıpatlawda paydalanadı. Ádebiyatshı muǵallim sabaq

ótiw barısında fonetika, leksikologiya, morfologiya hám sintaksistiń ishki nızamlılıqların tolıq basshılıqqa alıwı zárúr.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda pedagogika iliminiń baylanısı belgili orındı iyeleydi. Óytkeni ádebiyatshı muǵallim pedagogika, psixologiya, etika sıyaqlı ilimlerdi tereńnen úyrenbey turıp sabaq beriw múmkin emes. Pedagogika teoriyası-bul oqıw menen tárbiyanıń bir-birine qatnası, tárbiyanıń rawajlanıw barısı menen baylanıslı muǵallimniń basshılıǵı hám oqıwshınıń óz betinshe islewi. Ádebiyatshı muǵallim sabaq barısında oqıwshılardı mudamı pedagogikalıq hám psixologiyalıq jaqtan baqlap barıwı zárúr. Hárbir oqıwshınıń xarakterin tereńnen biliwi tiyis.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda tariyx páni úlken áhmiyetke iye. Tariyx – bul ádebiyattı oqıtıw menen tıǵız baylanısadı. Usı kózqarastan qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda tariyxıy maǵlıwmatlardı, dáwirdi baylanıstıra alıwı tiyis. Sebebi ádebiyatshı muǵallim tariyxtı bilmey turıp, ádebiyat tariyxın biliwi múmkin emes. Sonlıqtan ayırım kórkem shıǵarmalardıń dóretiliw tariyxı, tariyxıy dóretpede berilgen qaharmanlardıń obrazları, onda súwretlengen waqıya, hádiyseler, Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, I.Yusupov, T.Qayıpbergenovlardıń ómiri hám dóretiwshiligin tereńnen úyreniw ushın tariyx pánin jetik biliwi kerek. Sonday-aq baǵdarlamada berilgen qaraqalpaq

ádebiyatı tariyxına baylanıslı maǵlıwmatlardı biliwi ushın sol dáwirdiń tariyxın jaqsı úyrenip shıǵıwı tiyis. Máselen, Jiyen jırawdıń «Posqan el» poemasın túsindiriw ushın XVIII ásirdegi tariyxıy waqıyalar menen ádebiyatshı muǵallim tanısıp shıqqan bolıwı kerek. Al, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq dóretpelerin túsindiriw ushın dáslep ádebiyatshı muǵallim XIX ásirdegi

10