Filosofiya pani b

Durıs, heshkimge sır emes, eger materiya obiektiv, real dárejede subiektten biyǵárez ómir súrse, ruh tuwralı túsinik eń aldı menen adamnıń subiktiv qıyallawı menen baylanıslı. Eger materiallıq penen ruwxıylıqtı salıstırsaq, materiallıq subiektten biyǵárez jasasa, ruwxıylıq subiekt penen tikkeley baylanıslı. Solay eken, bolmıs materiallıq bolmıs hám ruhıy bolmıs bolıp bólinedi.

Bolmıstı anıǵıraq túsiniw maqsetinde bolmıs túsinigin ómir súriw, bar bolıw, reallıq túsinikleri menen salıstırıp qaraǵanımızda hám bolmıstıń ulıwmalıǵın, qalǵanlarınan keńligin kóremiz. Usı sebepli bolmısqa antinomiya bolarlıq túsinik sıpatında bolmaslıq, ómir joqlıq (nebıtie) túsinigi usınıladı. Bolmıstıń ómir súrmey turǵan bólegi bolmaslıq, ómir joqlıq boladı. Biraq bul jaǵdayda ómir súriw, bar bolıw (sushestvovanie) bolmısqa qaraǵanda ulıwmalıqqa iye. Sebebi ol ishine bolmaslıqtı, ómir joqlıqtı hám qamtıydı. Ómir súrmew, bar bolmaw (ne sushestvovanie) túsinigi hám bar. Ol geyde potenciallıq bolmıs, al geyde bolmıstıń ótkendegi hám keleshektegi halatı sıpatında qollanıladı. Bunnan sonı kóriw múmkin, bolmıs túsinigi waqıtlıq kóz-qarastanómir súriw, bar bolıw túsiniginen keń.

Reallıq túsinigi bolatuǵın bolsa bolmıstıń ómir súrip turǵan bóleginiń mazmunın quraydı. Reallıq óziniń mazmunı boyınsha, máselen, fizikalıq (fizikalıq waqıyanı hám qamtıydı), ximiyalıq, biologiyalıq, sociallıq, ruhıy h.t.b. bolıp bólinedi. Reallıqqa, sondayaq keleshekke baylanıslı potenciallıq, real múmkinshiliklerge iye birge, qatar jasap, ómir súrip kiyatırǵan qubılıslar hám kiredi.

Álbette bolmıs tuwralı másele bular menen tamamlanbaydı. Ásirese bolmıstıń formaların anıqlaw barısında, olardıń tiykarın, mánisin túsiniw júdá zárúrli. Bul boyınsha filosofiyada substanciya kategoriyası bar. Substanciya sóziniń tórkini latındaǵı -tiykar, tiykardaǵı degendi ańlatadı. Substanciya filosofiyalıq planda konkret zatlardıń, waqıyalardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń ishki birligin ańlatadı hám olar arqalı ǵana ómir súredi. Aytayıq, materiallıq bolmıstıń tiykarında materiya hám materiallıqtıń óz-ara tásiri, al ruhıy bolmıstıń tiykarında ruhıy qatnaslar boladı. Ádette substanciyanıń filosofiyalıq túsindiriliwinde eki baǵdar kóbirek esapqa alınadı. Birinshisi - ontologiyalıq, ekinshisi - gnoseologiyalıq baǵdar. Aytayıq, F. Bekon substanciyanı bolmıstıń eń joqarǵı dárejedegi tiykarı sıpatında qarap, onı konkret zatlardıń forması menen teńlestiredi. R. Dekarttıń pikirinshe bolmıstıń tiykarında eki ózinshe biyǵárez substanciya: materiallıq hám ruwxıylıq bar. Materiallıq substanciya qashıqlıq, dawamlılıq hám sanlıq ólshem, ruhıy substanciya oylaw menen belgilenedi. B. Spinozanıń pikirinshe oylaw hám dawamlılıq (protyajennost) - biyǵárez substanciyalar emes, al tutas substanciyanıń qos atributı. Leybnictiń pikirinshe dúnyanıń dúzilisiniń tiykarında kóp túrli biyǵárez substanciyalar (monadalar) bar.

Gnoseologiyalıq baǵdarǵa muwapıq, substanciya shártli ideya bolıp, ol dúnyanıń tiykarında jatadı (Lokk). Al Berkli bolsa, materiallıq substanciyanı hám ruhıy substanciyanı hám biykarlap, dúnyanı qabıllawdıń gipotetikalıq associaciyası dep qaraydı. I. Kanttıń pikirinshe, substanciya - qabıllawdıń, demek tájriybeniń qálegen sintetikalıq birliginiń múmkinshiliginiń shárti.

Geybir házirgi filosofiyalıq koncepciyalarda substanciya kategoriyasına negativlik qatnas hám joq emes. Máselen, neopozitivistler substanciya túsinigi adamnıń dúnya tuwralı túsinigin turpayılandıradı, bolmıstıń mánisin túsindiriwdiń ápiwayılasqan hám kúndelikli dárejedegi túsinigi boladı.

Dúnyanıń dúzilisiniń ápiwayılastırılǵan taǵı bir túsinigi substrat kategoriyası menen baylanıslı. Substrat latınshada - tiykar degendi ańlatıp, qubılıslardıń ulıwma materiallıq tiykarın, salıstırmalı túrde ápiwayı, sapalı jaqtan elementar materiallıq birliklerdiń jıyındısın ańlatadı. Geybir metafizikalıq koncepciyalarda substrat absolyut elementar, bólinbeytuǵın mayda bóleksheler, dúnya qurılǵan elementar tiykarlar sıpatında qaraladı. Máselen, Levkipp, Demokrit, Epikur, Lukreciy Kar ushın substrat - bólinbeytuǵın elementar basqasha aytqanda, dúnya atomlardan hám boslıqtan turadı.

41

Anaksimandr ushın substrat apeyron, Platon ushın absolyut ideya, ruh, Fales ushın suw, Geraklitte ot bolsa, Aristoteldiń pikirinshe, ómir súrip, jasap turǵanlardıń hámmesi málim substrattan payda boladı. Hár qashan tiykarda bir nárse bar, máselen, ósimlikler hám haywanlar tuqımnan payda boladı. (Aristotel. Soch. v 4-T. M. 1983. T. 3. s. 441).

Házirgi fizikalıq ilimlerde belgili zattıń substratı - molekulalar, molekulalardıń substratı - atomlar, ómirdiń substratı - nuklein kislotaları hám beloklıq zatlar boladı.

Bolmıstı substratlıq túsiniwdi tiykarınan metafizikalıq xarakterge iye dep túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda ornıqqan. Aqırı, substrat absolyut turaqlı, ózgeristen hám rawajlanıwdan mahrum qubılıs sıpatında qaraladı.

Haqıyqatlıqqa substancionallıq hám substratlıq qatnaslardıń bas ayırmashılıǵı sonda, eń birinshisinde zattıń belgili bir túri dúnyanıń tiykarı hám mánisi esaplansa, ekinshisinde belgili, konkret, jeke, elementar birlik dúnyanıń strukturalıq elementi sıpatında esaplanadı. Bul eki podxodta hám bolmıstıń zatlıq túri absolyutlendiriledi. Sonlıqtan bolmıstıń substancionallıq, substratlıq, zatlanǵan koncepciyaları bir táreplemelikke iye. Sebebi olarda reallıqtıń tek belgili belgileri hám qásiyetleri qamtıladı. Al bolmıstıń filosofiyalıq anıqlaması haqıyqatlıqtıń ulıwma hám universallıq belgilerin óz ishine qamtıydı. Bolmıs bolmaslıq arqalı anıqlanadı. Qaysı jerde bolmaslıq joq bolsa, sol jerde bolmıs bar.

Bolmıstıń qarama-qarsısı bolmaslıq dedik. Eger bolmıs degende bir nárseni, onıń barlıǵın túsinsek, bolmaslıq arqalı hesh nárse (nichto), joqlıq túsindiriledi. Gegelde heshnárse (nichto) absolyut (taza) bolmıs dep ataladı hám tastıyıqlawınsha bir nárse (nechto) joqtan, heshnárseden (nichto) payda boladı.

Bolmaslıqtı házirgidegi, ótken hám keleshektegi waqıyalardıń joqlıǵı sıpatında túsiniw múmkin. Búgingi haqıyqatlıq keshe bolmaslıq edi. (biraq ol potenciallıq blmıs edi). Dúnyanıń ertengi halatı hám bolmaslıq (biraq potenciallıq bolmıs) Ótkendegi tuwralı onıń búgingidegi izi arqalı, al keleshek tuwralı haqıyqatlıqtıń rawajlanıwınıń tendenciyaları arqalı pikir aytıwımız múmkin. Búgingi haqıyqatlıq erten bolmaslıqqa ketedi. Aqırı kóp ǵana tiri maqluqlar erten ólige aynaladı. Ólim bul ómirdiń joqlıǵı degen sóz. Málim individtiń ómirlik bolmısı bolmaslıqqa aynaladı. Solay etip, absolyut bolmaslıq tuwralı gáp bolıwı múmkin emes.

Bolmaslıqtı gnoseologiyalıq mániste túsinsek, biziń biliwimizdiń gorizontınan tısqarıda turǵan obiektler, qásiyetler hám baylanıslar názerde tutıladı. Bul obiektlerdiń ómir súretuǵınlıǵın bilmeymiz, hátteki olardıń tábiyatın kóz-aldımızǵa elesletiwimiz hám múmkin emes. Bolmaslıq - bul haqıyqatlıqtıń belgili oblastında obiektlerdiń geybir klasslarınıń, olardıń qásiyet hám baylanıslarınıń joqlıǵı da. Máselen fizikalıq vakuumda bizge belgiliniń bári de joq. Múmkin, ol jerde gipotetikalıq elementler bolıwı, olar sapalıq jaqtan bizikinen basqa fizikalıq elementlerden qurılǵan hám tábiyattıń basqa nızamlarına baǵınǵan bolıwı múmkin. Biraq biz ushın olar - bolmaslıq. Amerika kontinentin alayıq. Beruniydiń boljawına hám Kolumbtıń sayaxatına deyin Eski duńya (Starıy Svet) ushın bolmıs emes edi. Sonıń ushın naǵız bolmıs (sobstvennoe bıtie) túsinigin hám qollanıwdı maqsetke muwapıq keledi dew bar. Naǵız bolmıs aktual, bar, házirgi, usı jerdegi bolmıs yaǵnıy biz ushın bolmıs. Jiyi-jiyi naǵız bolmıstıń ramkasınan tısqarısındaǵı bolmıs hám bolmaslıq bolıp túsindiriledi. Ateist ushın quday - bolmaslıq, joqlıq, dinge iseniwshi ushın - haqıyqatlıq, reallıq, ómir súriwshi.

Keń planda ómir súretuǵın qubılıs tutas duńya. Dúnya tutaslay alǵanda materiallıqqa hám ruwxıylıqqa, haqıyqat hám qıyalıy, múmkin (virtuallıq) hám reallıq, aktuallıq hám potenciallıq h.t.b. bólinedi. Haqıyqıy dúnyanıń tiykarında, basqasha aytqanda haqıyqıy bolmıstıń tiykarında ne bar. Dúnyanıń bul formalarınıń barlıǵın ne birlestiredi. Bul sorawǵa juwap beriwde filosoflar hár turli koncepciyalarǵa iye. Tiykarınan úsh túrli áhmiyetli koncepciyanı bólip kórsetiw múmkin. Olar monistlik, dualistlik hám plyuralistlik.

42

Monizmniń (grekshe - bir) wákilleri dúnyanıń tiykarında bir ǵana baslama barın tastıyıqlaydı. Bul boyınsha eki baǵdar belgili. Olar materialistlik hám idealistlik.

Materialistlik ushın dúnyanıń tiykarında materiallıq baslama bar bolsa, idealistler ushın ideallıq baslama, ideallıq, ruhıy substanciya bar.

Dualizmniń (latınsha-eki jaqlı, eki tárepleme) wákilleri dúnyanıń tiykarında eki ózinshe, biyǵárez baslamalar - materiallıq hám ruwxıylıq bar dep tastıyıqlaydı. Máselen, Aristotel dualist boldı. Ol dúnyanıń tiykarında materiya hám forma bar dep túsindirip, materiya uyań, passiv, al forma aktiv, dóretiwshilik baslamaǵa iye dep tusindiredi.

Plyuralizmniń (latınsha - -kóp túrli) - wákilleri haqıyqıy bolmıstıń tiykarında kóp túrli ózinshe, biyǵárez materiallıq hám ideallıq baslamalar bar dep túsindiredi. Plyuralizmniń geybir wákilleri tiykarınan materiallıq substanciyalardıń birinshiligin maqullaydı. Olarǵa, máselen, Áyyemgi Qıtay, Áyyemgi Indiya, Áyyemgi grek materialistleri kiredi. Aqırı olar bolmıs ottan, hawadan, jerden hám suwdan turadı dep túsindiredi. Kerisinshe, basqaları ruhıy, ideallıq substanciyalardıń birinshiligin maqulladı. Aytayıq Max, Avenariuslerdiń túsindiriwi boyınsha dúnyanıń elementleri seziwlerdiń hár túrli formaları boladı hám predmet ideallıq seziwlerdiń kompleksinen turadı.

Dúnyanıń tiykarında bir dárejedegi materiallıq hám ruhıy elementlerdiń kóp túrliligi bar dep túsindiretuǵın filosof - plyuralistler hám bar. Materialistlik kózqarasqa muwapıq, bizdi qorshap turǵan dúnya reallıqtıń eki oblastınan turadı. Bul obiektiv hám subiektiv reallıq. Sanadan tısqarı hám biyǵárez jasaǵan nárse obiektiv reallıq boladı hám materiya kategoriyasına ekvivalentlikke iye. Al adam sanası menen ne baylanıslı bolsa hám adam sanasınıń produktı bolsa hám subiektiv reallıq sıpatında esaplanadı. Obiektiv reallıq bolmıstıń materiallıq formasına, al subiektiv reallıq bolmıstıń ideallıq formasına teń. Materialistlik túsindiriwge muwapıq ideallıq reallıq, demek bolmıstıń ruhıy forması materiallıq bolmıstan ǵárezli. Solay eken, bul koncepciyaǵa muwapıq, dúnyada materialistlik bolmıstan basqa hesh nárse joq. Bolmıstıń ideallıq forması - materiallıq bolmıstıń produktı. Bul materialistlik realizm. Obiektiv reallıq sanadan tısqarı hám ǵárezsiz jasaydı.

Házirgi ilimniń tastıyıqlawı boyınsha obiektiv reallıq bizge belgili, usı jerde hám házir bar bolmıstıń aktual, hárekettegi bólegi. Pútkil dúnya tutas berilmeydi. Bolmıstıń házirgige aynalatuǵın bólegi hám bar. Bul potenciallıq haqıyqatlıq, urıqlıq formadaǵı haqıyqatlıq. Ol payda bolıp kiyatırǵan yamasa potenciallıq bolmıs boladı. Bolmıstıń hámmege belgili hám gúmansız jasap turǵan bólegi real bolmıs, demek bar bolmıs bolıp anıqlanadı. Sonday-aq bolmıstıń sonday bólegi bar, onıń ómir súriwi, jasawı múmikinlik yamasa múmkin dúnyalar boladı. Bunday bolmıs virtuallıq (latınsha - múmkin bolǵan) dep ataladı.

Bolmıstı tábiyiy hám jámiyetlik bolmıs dep bóliw hám bar. Tábiyiy bolmıs ádette tábiyattıń zatlarınıń (denelerdiń), processleriniń, halatlarınıń bolmısı sıpatında túsindiriledi. Ol eki túrge bólinedi, dáslepki tábiyatlıq bolmıs (yamasa adamnıń qatnasısız ómir súretuǵın tábiyiy tábiyatlıq bolmıs) hám adam dóretpesi (ekinshi tábiyat) zatlar hám processlerdiń bolmısı.

Ekinishi tábiyat oblastında bolmıstıń mınaday túrleri bar:

-adamnıń bolmısı (zatlar dúnyasındaǵı adamnıń bolmısı hám specifikalıq adamzat bolmısı),

-ruwxıylıqtıń (ideallıqtıń) bolmısı (individuallasqan) hám obiektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq,

-sociallıqtıń bolmısı. Ol individuallıq bolmıs (jámiyette hám tariyx processinde jeke adamnıń bolmısı) hám jámiyettiń bolmısı.

Solay etip filosofiyada bolmıs kategoriyasın qarar ekenbiz, onı túsiniwdegi tiykarǵı aspektlerdi hám atap ótiwimiz, sonday-aq bolmıstıń atalǵan tiykarǵı formalarına qısqasha bolsa da toqtap ótiwimiz kerek boladı.

43

Bolmıs problemasınıń pútkil tamırı, mánisi hám mazmunı sonda, bir pútinlik sıpatındaǵı bolmıstıń mudamı barlıǵı hám onı qurap turǵan nárselerdiń: tábiyat, insanlar, jámiyet hám olardıń iskerlikleriniń ótkinshiligi qarama-qarsılıqlı birlikti quraydı. Bunnan sol nárse málim boladı, bolmıs problemasın filosofiyada úyreniw dúnya házir, usı jerde bar degen kóz-qarastan baslanıp, bul kóz-qaraslar bir pútin dúnyanıń sheksiz hám mudamı barlıǵı, ondaǵı nárse hám qubılıslardıń, sonıń ishinde insanlardıń hám waqıchalıǵı hám ótkinshiligi tuwralı kóz-qarasqa qaray rawajlanıp barǵan. Bul bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń birinshi aspekti.

Bolmıs problemasınıń filosofiyalıq analizi sonı kórsetedi, dúnya bir pútin, mángi bar, biraq onı qarap turǵan predmetler, qubılıslar óz ómir súriwi, jasawı jaǵınan hár qıylı, ótkinshi. Bir pútinlik sıpatındaǵı dúnya ondaǵı bar nárselerden ajıralmas xarakterge iye. Bir jaǵınan bir pútin duńya menen onı qurap turǵan predmetler, qubılıslar hám barlar ortasında parıq bolsa, ekinshi jaǵınan, dúnya ózin qurap turǵan predmetler, barlar menen ajıralmas birliktegi pútinlikti hasıl qıladı. Bunnan bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń dúnyanıń birligi máselesi menen baylanıslı bolǵan ekinshi aspekti kelip shıǵadı.

Bolmıs problemasınıń úshinshi aspektiniń mánisi sonda tutas dúnya hám ondaǵı ómir súrip, jasap turǵanlardıń bári haqıyqatlıq, ol óziniń ómir súriwiniń, rawajlanıwınıń ishki logikasına iye hám sanadan, jeke individlerdiń hám adamlardıń áwladlarınıń háreketinen aldın berilgen. Bunı bılay túsindiriw múmkin.

Adamlar ózleri jasap qaldırǵan dúnyada óz iskerliklerinde mángilikti ótkinshi nárseler menen baylanıstırıwda, bir pútin dúnya menen ondaǵı hár qıylı nárseler hám qubılıslar ortasındaǵı obiektiv múnásibetlerdi biliwge kirisedi. Olar ózleri hám dúnyadaǵı túrli-túrli nárselerden hám olarda ámel qılatuǵın nızamlardan paydalanǵan halda túrli-túrli predmetler hám qubılıslardı jańadan jaratıp, olardan óz turmısında paydalanadı.

Bul processte adamlar ózleriniń kundelikli ámeliy, jamiyetlik iskerliklerinde dunyadaǵı bar predmet hám qubılıslardıń bazılarınıń olardıń sanasınan ǵarezsizligin, bazılarınıń olardıń sanasınan ǵarezliligine isenim payda boladı.

Olar bul processte tábiyat penen jámiyet, ózleri menen ózgeler, insan menen tábiyat, insan menen jámiyet, insan menen onıń sanası, insan menen insan, materiallıq nárseler menen ruhıy nárseler, dene menen jan (ruh) ortasındaǵi ulıuma bolmıstı, baylanıslılıqtı anıqlaw menen birge olar ortasında belgili parıqlar barlıǵın hám bilip barǵan. Bara-bara olar insannıń ózinde hám dene menen ruh (jan), tábiyiylıq penen jámiyetlik bir-birinen ajıralmaǵan halda bolatuǵınlıǵın, birligin hám bilgen. Biraq adamlardıń bolmıs problemasın filosofiyalıq ańlawı olardıń duńyanıń birligin ilimiy túsiniwden emes, bálkim onıń zárurli tiykarların izlewden ibarat boladı. Sebebi duńyanıń bolmısı onıń birligi ushın shárt bolsa da, dúnyanıń birligi onıń barlıǵında emes edi. Dúnyanıń haqıyqıy birligi onıń materiallıǵında, onıń mánisinde.

Sol nárse yadta bolıwı kerek, bolmıs túsinigi bunda materiallıqtan tısqarı ruwxıylıqtı hám óz ishine aladı. Bul jaǵınan insan sanası hám, barlıq sanalı hám sanasız iskerlikler hám sana maqsulatları, mánewiy-ruhıy qubılıslar hám bolmıs túsiniginiń quramına kiredi. Usı sebepli hám sana hesh qashan ańlanǵan barlıq, bolmıstan basqa hesh nárse bolıwı múmkin emes. Adamlardıń turmısı olardıń ómiriniń real processi.

Bunı, burın eskertkenimizdey-aq, bolmıs tuwralı filosofiyalıq problemanıń úshinshi aspekti sıpatında qaraymız. Demek, bolmıs keń mániste eń ulıwma túsinik sıpatında bir pútin dúnya hám ondaǵı predmet hám qubılıslardan baslap, insan turmısı, sanası, adamlar iskerliginiń bárshe obiektiv hám subiektiv sharayatları, hátte jámiyette endi bolatuǵın pútin processlerden ibarat hámme reallıqlardı óz ishine aladı.

Endi bolmıstıń tiykarǵı formaların sóz etiwge óter ekenbiz, eń aldı menen tábiyiy bolmıs hám onıń kórinislerin sóz etemiz.

44

Tábiyiy bolmıs óz-ara baylanısqan, biraq bir-birinen parıq qılatuǵın eki kórinisten ibarat: 1. Tábiyattaǵı predmet hám qubılıslardıń, jism hám processlerdiń haslı tábiyiy bolmısı. ǵ. Tábiyattaǵı predmet hám qubılıslar tiykarında insan tamanınan jaratılǵan nárselerdiń tábiyiy bolmısı.

Tábiyiy bolmıstıń birinshi kórinisi insanǵa deyin, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda oǵan baylanıslı bolmaǵan halda payda bolǵan predmetler hám qubılıslar, process hám halatlardı óz iSHine alǵan tábiyat. Bul arnawlı ádebiyatlarda birinshi tábiyat degen atqa iye.

«Birinshi tábiyat» materiallıq bolmıstıń forması sıpatında insanǵa deyin bar, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda payda bolǵanı ushın hám ayrıqsha reallıq kórinisindegi bolmıs esaplanadı. Tábiyiy bolmıstıń bul forması insan iskerliginiń dáslepki shárti sıpatında insanǵa deyin obiektiv bar bolǵan tábiyattaǵı nárseler, qubılıslar hám processlerge tán. Birinshi tábiyattı bulayınsha táriyplew birinshiden kóp ǵana faktler, tájiriybe hám ilimiy dáliyller tiykarında, qalaberse, bir waqıtları jasaǵan, házir jasap atırǵan adamlardıń jeke praktikalıq tájiriybeleri, ómirlik baqlawları hám ilimiy juwmaqları tamanınan tastıyıqlanǵan. Ekinshiden, birinshi tábiyacız insannıń jasap ya iskerlik kórsete almaslıǵı, bir nárse dórete almaslıǵı. Birinshi tábiyattı dúziwshi nárse hám qubılıslar obiektiv reallıq sıpatında, insanǵa baylanıslı bolmaǵan óz nızamları tiykarında ózgeredi, rawajlanadı, ózin-ózi jaratadı. Birinshi tábiyat waqıt hám keńislikte sheksiz. Adam birinshi tábiyattıń materialları tiykarında praktikalıq iskerligi hám sanası menen ekinshi tábiyattı jaratadı.

Ekinshi tábiyattıń payda bolıwı insanǵa «birinshi tábiyat»ondaǵı predmet, qubılıslar hám processlerge, olardıń nızamlıqların insannıń biliwine baylanıslı.

Anıǵıraq aycaq, «ekinshi tábiyat» insan payda bolǵannan keyin insan tárepinen jaratıladı, bul jaǵınan ol insan iskerligi hám sanasınıń produktı.

«Ekinshi tábiyat» álbette zárúrlikten payda boladı. Buǵan ruchka mısal bola aladı. Óz materialına ılayıq ruchka «Birinshi tábiyat» resurslarına tán. Onı qayta islew menen (oǵan miynet hám sananı sarıplaw jası) insan onı ekinshi tábiyatqa aylandırıp, óziniń jazıw quralın jarattı.

«Birinshi tábiyat» hám «ekinshi tábiyat» bir-biri menen tıǵız baylanısqa, ulıwmalıqqa hám ózgeshelikke hám iye. «ekinshi tábiyat» bir jaǵınan, «Birinshi tábiyat» sıyaqlı obiektiv, real bolmıs bolıp, ol insan sanasınan tısqarıda bolsa, ekinshi jaǵınan ol insanǵa hám baylanıslı. Sebebi, onda insanlardıń maqsetleri, oyları, ideyaları, bilim hám miynetleri jámlengen. «Ekinshi tábiyat», «Birinshi tábiyat» hám insan bolmısın baylanıstırıwshı, olar shegarasındaǵı bolmıs bolıp, tábiyiy bolmıstıń ózine tán forması sıpatında «Birinshi tábiyat» bolmısına qarata hám insan bolmısına qarata hám ózinshe biyǵárez bolmıs.

Bolmıstıń ózine tán formalarınıń jáne birewi bul insan bolmısı.

Insan bolmısı ayrıqsha adam bolmısı hám pútkil adamzat bolmısı kórinislerinde payda bolıw tárepinen ózine tán. Biraq insan bolmısında tábiyat hám jámiyettegi hámme nárseler ushın ulıwmalıq bolǵan tamanlar, qásiyetler hám tán. Bul jaǵınan insan bolmısıı óz tábiyatı hám mánisine góre eń quramalı, hámme bolmıs formalarınıń málim tamanlarınıń dialektikalıq birligin tutadı.

Insan bolmısında, áwele insannıń tábiyat rawajlanıwınıń produktı sıpatında tábiyiy bolmıstıń hár eki formasına tán tamanlar menen birge jámiyetlik-tariyxıy rawajlanıwdıń hám produktı sıpatında onda bárshe formalarına tán tamanlarınıń jıyındısı jámlengen.

Adamnıń konkret individ sıpatında ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi alǵı shárti - onıń denesiniń ómiri.

Adamnıń denesi - tábiyattıń denesi. Deneniń bolıwı adamdı ótkinshi ete aladı. Demek, adamzat bolmısındaǵı alǵı shárt - deneniń ómir súriwi, jasawı (ómir súriw,

45

jasaw ómirdiń nızamlarına, organizmlerdiń rawajlanıw hám óliw cikllarına, tábiyattıń cikllarına h.t.b. sáykes), onıń keminde júdá zárúrli (sonıń ishinde fundamentallıq) talapların qanaatlandırıw.

Bul boyınsha birinshiden, materiallıqtıń ruwxıylıqqa baylanıslı birinshiligi dáliyllenedi, oylaw ushın adamnıń denesiniń tirishiligin támiyinlew kerek. Ekinshiden, bul pikirden hár bir jeke adamnıń huqıqına baylanıslı áhmiyetli saldarlar shıǵadı. Tiykarǵı huqıq individlerdiń tirishilikti, ózlerin-ózleri saqlaw hám adamzattıń ózinózi saqlap qalıw, jasap qalıwı (vıjivanie) boladı. Adam awqat, kiyim, turaq jayǵa iye bolıwı kerek. Bul adamzat ádalatlıǵı kóz-qarasınan ǵana emes, al adamzattıń ómir súriw, jasaw kózqarasınan hám durıs.

Úshinshiden, adamnıń tábiyiy organizm, tiri dene sıpatında ómir súriw, jasaw faktınan onıń tirishilik nızamlarına, eń aldı menen násillik nızamlarına baǵınatuǵınlıǵın dálilleydi. Demek adamzat bolmısınıń tábiyiy-biologiyalıq ólshemi menen abaylap qatnas jasaw kerek. Adam biologiyası - salıstırmalı ózinshe hám tutas dúnya, biraq tábiyattıń tutaslıǵına hám júdá enisken. Adam organizminiń ekologiyalıq balansın buzıw adam ushın qáwipli hám qıyratıwshılıq aqıbetlerge alıpkeledi.

Tórtinshiden, filosofiya adamnıń denesi menen onıń qumarlarınıń, tolǵanıslarınıń, psixikalıq halatlarınıń arasındaǵı baylanıstı izleydi.

Jeke adamnıń bolmısı - dene menen ruhtıń dialektikalıq birligi. Deneniń xızmet etiwi miydiń hám nerv sistemasınıń jumısı, al olar arqalı individtiń psixikası, ruhıy turmısı menen tıǵız baylanıslı. Ruhtıń jumısı belgili dárejede adamnıń denesiniń sawlıǵınan ǵárezli. Maqal bar, saw denede saw ruh. Ruhtıń hám roli joqarı.

Adam ózine-ózi tek birinshi emes, al «ekinshi tábiyat». Oylar hám emociyalar - adamzat individi bolmısınıń tutas bolmısınıń áhmiyetli tárepi. Dástúriy filosofiyada adamdı jiyi-jiyi oylaytuǵın zat dep túsindiriletuǵın edi. Bul adam bolmısın analizlewdegi birinshi alǵı shártlerdiń dárejesinde durıs. Adam, shınında da oylaytuǵın jeke zat sıpatında ómir súredi. R. Dekarttıń ―Men oylap turıppan, demek jasap turıppan‖ dewinde jan bar. R. Dekart máseleni bılay qoyǵan: adam bolmısınıń specifikasın túsiniw ushın ne áhmiyetlirek: adamnıń qálegen basqa zatqa uqsap ya basqa zatlardıń ishinde jasawı ma yamasa oylawdıń arqasında (oylawdı Dekart keń mániste túsinedi) adamnıń óziniń ómir súriw, jasawı, demek oylaytuǵın adam sıpatında qáliplesiwi tuwralı pikir júritiwge uqıplılıǵı.

Besinshiden, tábiyiy talaplarǵa iye adamnıń tábiyiy tiri dene bolıwı menen óndiristiń hám adamlardıń qatnasıǵınıń (obshenie) arasında dialektikalıq óz-ara baylanıs birlik bar.

Adamnıń ómir súriwiniń, bolmısınıń specifikası úsh túrli bolmıslıq ólshemge iye. Birinshiden, jeke adam eń aldınan oylaytuǵın hám sezetuǵın zat (dene). Sonıń menen birge onıń rawajlanıwınıń, dúnyanıń evolyuciyasınıń málim basqıshındaǵı individuallıq maqluq boladı. Bul adam bolmısınıń ekinshi ólshemi. Adam, sonday-aq, sociallıq-tariyxıy maqluq. Bul adam balasınıń úshinshi ólshemi. Bul adamzat ómir súriwiniń úsh ólshemi hám adam bolmısınıń tiykarǵı minezlemeleri.

Insan bolmısı bolmıstıń bir pútin birliginde qanday áhmiyetke iye hám onda qanday orın tutadı degen soraw filosoflardı mudamı qızıqtırıp keldi. Bul máseleni anıqlaw júdá zárúrli. Aqırı filosofiya tariyxında adamdı mayda bir qubılıs sıyaqlı túsindirgen ideyalar hám koncepciyalar kóp boldı. Hátteki adam rodınıń bolmısınıń ózi dúnyanıń sheksiz iskerligindegi qısqasha epizod sıpatında ǵana qaraladı. Búginliginde basqa ideyalar (olardı tek filosoflar ǵana maqullap qoymaǵan) aktuallasıp tur. Bul boyınsha million, júz jıllap, on jıllap adamnıń hám adamzattıń tirishiligi unikallıq dárejedegi adamzatlıq eksperimentke enisken. Aqırı, insan dúnyada tek jasap ǵana qoymaydı, ózi jasap atırǵan dúnyanı tanıp biledi hám oǵan tásir qıladı, dúnyanı hám ózin ózlestirip, ózgertip baradı, ruhıy dóretiwshilikke qatnasadı. Insan bunda, eń dáslep óz bolmısın

46

biliw ushın, óz bolmısı onıń táǵdiri ushın tolǵanısqa túsedi, qayǵıradı da. Sonıń ushın adam bir pútin bolmıs sistemasındaǵı óziniń qarama-qarsılıqlı rolin ańlap alıwı, óz bolmısı hám dúnya bolmısı aldında óz juwapkershiligin seziwi hám atqarıwı zárúrli. Ásirese hárbir adamnıń adamzat teginiń (rodınıń) bolmısı hám adamzat civilizaciyasınıń táǵdiri ushın juwapkershiligi haqqında másele qáwiplirek jaǵdayda turıptı. Bunda adamnıń ruhıy rawajlanıwı hám aqılı úlken rol oynaydı. Sonıń ushın ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qarawdıń áhmiyeti joqarı.

Ruwxıylıq - kóp túrliliktiń birligi, ol sana hám sanasızlıq (sanasızlıq hám óziniń ómir súriw, jasaw hám kórinisi boyınsha hár qıylı) qamtıp, tábiyiy tillerdegi hám jasalma belgi - simvollıq sistemalarda materiallasıp jámlesken bilimlerdi óz ishine aladı. Ruhıy produktalarǵa hám processlerge, sonday-aq, adamzat qatnasıǵınıń normaları hám principleri kiredi. Bularǵa ádep-ikramlıqtıń, huqıq, kórkem dóretiwshiliktiń norma hám principleri de kiredi.

Bolmıstıń formasındaǵı ózgesheliklerdi esapqa ala otırıp, ruwxıylıqtı ekige bóliw múmkin.

1.Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı

2.Individuallıqtan tısqarı obiektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısı

Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı eń aldı menen individtiń sanasın óz ishine

aladı.

Sananıń ómir súriw specifikası onıń processleriniń háreketsheńliginde. Sonday-

aq bul processlerdiń qálegen sırtqı baqlawdan jasırınlıǵında. Bul aǵıstı tikkeley uslawdıń bir ǵana jolı onıń sanasında bolıp atırǵan process tuwralı individtiń óziniń esabı. Sananıń aǵısın individuallıq tolıqlıqta qaytadan tiklewdi ele adamlar úyrengen emes. Aqırı sana júdá tez ózgeriske túsip otıratuǵın tásir, sezimler, qayǵı, tolǵanıslar, oylar menen birge biraz turaqlı ideyalardıń, isenimlerdiń, bahalıqlardıń, ustanovka, stereotip h.t.b. jıyındısı sıpatında ómir súredi.

Degen menen usınday xaotiklikke, sananıń aǵısına qaramastan belgili tártip, baylanıs, birlik, dúzilisinde, turaqlılıq hám ǵalabalıq bar. Aytayıq, sananıń aǵısınan onıń jeke elementleri, fragmentleri, kórinisleri ǵana alınadı. Bular taza subiektiv tásirler yamasa obiektiv nátiyjeler boladı. Biraq tariyxıy rawajlanıw processinde adamlar ózleriniń sanası menen ne bolıp atırǵanın baqlawdı úyrenedi, hátteki óziniń oyları, sezimlerin, sanasınıń halatın basqa adamlar menen talqılaydı da. Buǵan adamzat qatnasıǵı hám belgili dárejede mádeniyat hám tiykarlanǵan. Sebebi mádeniyat jiyijiyi adamnıń ishki tájriybesine burılǵan, bul tájriybeni xudojniktiń ayrıqsha sıpatlaw hám túsindiriwine tiykarlangan. Durıs, bul jerde real qıyınshılıq bar, adamnıń sapasın tiykarǵıda uslaw qıyın, ádebiyatta hám iskusstvoda sana tuwralı gáp olardıń tiline awdarılǵan jaǵdayda beriledi.

Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısınıń taǵı bir specifikası sonda, sananıń konkret processleri jeke adamlardıń tuwılıwı menen payda bolıp, ólimi menen birge óledi. Bul sananıń iskerliginiń barlıq nátiyjesiniń minnetli túrde óliwin, joq bolıwın ańlatpaydı. Olardıń ekinshi, individuallıqtan tısqarı ruhıy formaǵa ótetuǵınları, sondayaq qatnasıq payıtında ekinshi adamlarǵa beriletuǵınları saqlanadı.

Ruwxıylıqtıń bolmısınıń individuallasqan formalarınıń mikrodúnyasın psixologiya izertleydi. Bul másele, báribir, sana tuwralı ilimlerge hám filosofiyada jeterli dárejede izertlenbegen. Sananı janapay baqlawlarǵa tiykarlanǵan podxodlar ǵana rawajlanǵan. Aytayıq, adamlardıń júris-turısları hám olardıń ózleri tuwralı olardıń tiykarında jatırǵan motivler, maqsetler, ideyalar, oylar tuwralı pikir aytamız.

Adamzat sanası tuwralı belgili sheklerde sananı izertlewdiń janapay metodları (fiziologiyalıq yamasa minez-qulıqlıq) effektiv túrde qollanıladı. Biziń ásirimizde adamzat miyi tuwralı ilim ayrıqsha jetiskenliklerge eristi. Degen menen tábiyat tanıw ilimleriniń sana tuwralı tabısları menen báribir, problemalar sheshilgen joq, al qıyınlastı.

47

Sananıń ómir súriwi, jasawı, sóz joq, miydiń iskerligi, individtiń denesiniń ómir súriwi menen baylanıslı. Biraq ruwxıylıqtıń individuallasqan forması bolmısınıń dialektikası sonda, sana hám onıń barlıq kórinisleri onıń tábiyiy-biologiyalıq processleri bolmaydı.

Sananıń elementleri hám sananıń ózi, álbette, miydiń oraylarınıń birinde lokallasadı. Biraq olar (sananıń elementleri hám sana) keńislikten tısqarılıqqa iye. Aqırı oy, tolǵanıs hám obraz fizikalıq predmetler hám, taza materiallıq halatlar hám emes. Olar ideallıq dúzilis. Sana waqıtı hám dúnyanıń fizikalıq waqtında lokallasıp, specifikalıq ózgesheliklerge iye: oy barlıq fizikalıq tezliklerde tez ótip, keńislik hám waqıttıń aldına shıǵıwı múmkin. Adam ózi jasamaǵan dáwirlerdi oysha jańǵırta aladı. Yadtıń járdeminde adam sanası búgingige ótkendi engiziwi qıyal hám pikirlewdiń járdeminde keleshek tuwralı oylawı, tolǵanıwı múmkin. Biraq adamnıń sanasında házirgi boladı. Sananıń ótkeni izsiz joq boladı. Degen menen ótken tolǵanıslar adamnıń psixikasında saqlanıp qaladı. Waqtı-waqtı sananıń ótkeni aktuallasadı, qaytadan házirgige aynaladı.

Adamnıń sanası bir waqıtta onıń ózin-ózi ańlawı, demek adam tárepinen onıń óziniń denesin, oyların, sezimlerin, jámiyettegi jaǵdayın, basqa adamlar qatnasın, qullası ózin ayrıqsha hám birlikli jeke adam sıpatında sanalı túrde ańlawı, tusiniwi.

Ózin-ózi ańlaw processleri tárpinen ulıwma óziniń sanasınıń aǵısınan bóliniwi múmkin, biraq ol bul tutas aǵıstan bólek jasamaydı. Ózin-ózi ańlaw - biziń sanamızdıń ózinshe orayı. Sonıń ushın hám iri filosoflar (máselen, Kant) adamdı (jeke adamdı) onıń ózin-ózi ańlawı menen birlikte qaradı. Adamnıń meni hám ózin-ózi ańlaw ajıralmas birlikte.

Individuallasqan ruwxıylıq ózine sanasızlıqtı (bessoznatelnoe) hám kirgizedi.

Álbette bul másele tartıslı. Báribir eki soraw qoyıladı: sanasızlıq barmaw. Eger bar bolsa, ol qalay jasaydı, ómir súredi.

Kóp ǵana adamlar sanasızlıqtıń barlıǵın júdá maqullaydı. Hátte onı individtiń psixikalıq iskerliginiń, onıń ruhıy tutaslıǵınıń zárúrli tárepi dep qaraydı.

Sanasızlıqtıń birinshi dárejesi. Adamnıń óziniń denesiniń, onıń geybir qarapayım máp, talap, záriwliklerin qanaatlandırıw boyınsha funkciyaların kombinaciyalawdaǵı sanasız psixikalıq qadaǵalawı. Bul qadaǵalaw avtomat túrde (sanasız túrde) iske asadı. Sanasızlıqtıń mexanizminiń buzılıwı psixikalıq qıyınshılıqlarǵa alıp keledi (máselen, adam saw ayaqları menen júre almay qaldı deyik). Geybir tilekler, niyetler, túsler, patologiyalıq ruhıy halatlar (fobiya, paranoyya h.t.b.) sanasız (yamasa azǵana sanasız).

Sanasızlıqtıń ekinshi dárejesi. Bul adamnıń tándar, sergek, zeyinli, hátte uyıqlamaytuǵın halatına uqsas processleri hám halatları. Biraq olar sananıń maydanına ensede belgili waqıtqa deyin sanalı túrde tanıp bilinbegen, ańlanbaǵan bolıp qala beredi. Máselen, kúndelikli ómir baqlawımız boyınsha oy pisip jetildi, oy kelip tur, men oylap turman deymiz hám tiykarınan, oydıń, obrazdıń sanasızlıqtıń ishinde payda bolǵanlıǵın hám onıń sońǵı ańlanıwın anıqlaymız. Buǵan awır, qáwip-qáterli tásirden, informaciyanıń shekten tısqarı kóleminen qorǵanıw ushın qısıp shıǵarılǵan adamnıń qısınıspaları, qayǵırıwları hám kiredi.

Sanasızlıqtıń úshinshi dárejesi ruhtıń adamnıń janında pisip jetilisken oypikirlerinde, geypara kórkem, ilimiy, filosofiyalıq hám basqa da intuiciyalarda kórinis tabadı. Bul processlerde sanasızlıq sana menen, adamnıń sezimleriniń hám aqıl-oyınıń dóretiwshilik energiyası menen, sana menen ótlesip ketken.

Sanasızlıq problemasındaǵı qarsılıq hám qıyınlıq sonda, sanasızlıqtıń jeke fragmentleri ǵana kórinis tabadı. Olar hám bolsa psixikalıq processlerdi sananıń tutıwı túrinde boladı. Báribir dıqqat qoyıp baqlawlar, onıń ústine, ásirese psixiatrlardıń, psixologlardıń, filosoflardıń, jazıwshılardıń dóretiwshilik processti, tús kóriw,

48

psixikalıq patologiya h.t.b. baqlawlar sanasızlıqtıń barlıǵın moyınlatıp, onı analizlewdi talap etedi.

Individuallasqan ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qaray otırıp, onı filosofiya adamnıń bolmısı hám dúnyanıń bolmısı menen baylanısta qaraydı. Dúnyanıń bolmısında individuallasqan ruwxıylıqtıń, bolmısınıń ornın anıqlaw menen dástúriy hám házirgi táliymatlardıń (táliymat wákilleri, aytayıq, R. Dekart, I. Kant, M. Xaydegger, J.

P. Sartr) individuallasqan ruwxıylıqtıń adamzattıń ómir súriw, jasaw formalarınıń basqaları menen salıstırǵanda ózinshe artıqmashılıǵı kórinis tabadı.

Individuallasqan ruwxıylıqtıń bolmısı individtiń bolmısınıń áhmiyetli tárepi. shınında da, adamnıń denesi bolmasa (demek tábiyat óziniń evolyuciyasın ámelge asırmaǵan hám bolar edi), adamnıń sanası tap usı búgingi dárejede bolmaǵan bolar edi. Durıs, adam sanasın joǵaltadı, biraq jasaydı. Biraq bul norma emes. Adamnıń ómir súriwi sanasızlıqtan hám ǵárezli.

Individuallıq sananıń bolmısı (sanasızlıqtıń hám) bolmıstıń tek salıstırmalı ózinshe forması ǵana. Individuallasqan ruwxıylıq jámiyetlik adamda lokallasqan, tiykarınan jámiyettiń bolmısı hám tariyxtıń rawajlanıwı menen belgilengen ruwxıylıqtıń ayrıqsha bir túri bolıp tabıladı. Usı sebepli hám individuallıq hám individuallıqtan tısqarı ruwxıylıq sonshelli ótlesken, olar biri ekinshisine aǵılıp turadı. Konkret adamnıń sanasın ulıwma ruhıy iskerliktiń nátiyjeleri onnan sırtqa shıǵıw arqalı ǵana ajıraladı. Mine sonda ruwxıylıqtıń ekinshi tipi - obiektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq payda boladı.

Individuallasqan ruwxıylıq miydiń, oraylıq nerv sistemasınıń, pútkil organizmniń lokallasqan hám materiallasqan turmısınıń kórinisinde sananıń hám sanasızlıqtıń tikkeley individuallıq qaytalanbas processleri túrinde ómir súredi. Sonıń menen birge ruwxıylıqtıń materiallasıwınıń sonday formaları bar, olar adamzat mádeniyatınıń tiykarında payda boladı hám onıń individuallıqtan tısqarı formalarına tiyisli boladı. Oǵada universalları ruwxıylıqtıń tábiyiy hám jasalma, belgililik-simvolikalıq ómir súriwleriniń jámleniwi.

Til - ruwxıylıqtıń individuallasqan hám obiektivlesken birliginiń jarqın mısallarınıń biri. Tildiń hám sananıń, til hám oydıń baylanısı gúmansız. Aqırı til oydıń haqıyqatlıǵıǵoy. Basqasha aytqanda, til arqalı sananıń jumısınıń jeke nátiyjeleri, fragmentarlıqqa iye processleri sırtqa shıǵadı, obiektivlesedi. Sonıń menen birge háripler (sesler), sózler, gápler, tekstler, strukturalar, qádeler, rawajlanǵan tildiń bay variantları

- bul reallıq. Ol sonday-aq jeke individlerdiń, adamlardıń awladlarınıń sanasınan bóleklengen. Bul reallıq olarǵa adamzat mádeniyatında, adamzattıń yadında saqlanǵan ayrıqsha dúnya sıpatında berilgen. Adamzattıń, mádeniyattıń tillik yadı obiektiv ómir súriwshi esteliklerdiń (jazba, soń ala seslik) hám bul tilde sóylewshi hám jazıwshı kóp ǵana konkret adamlardıń aktual yadınıń quramalı birligi. Usılardıń arqasında til tutaslıq sıpatında bayıydı, ózgeredi, saqlanadı, demek jasaydı.

Tildiń mısalında kórinip turıptı, obiektivlesken formalar individuallasqan formalardıń ramkasında, eń aldı menen sanada (sanasızlıqtıń ishinde hám kollektivlik sanasızlıq túrinde) payda boladı hám jumıs isleydi.

Aytayıq, adam áyyemgi waqıtları dóńgelek ideyasın oylap taptı deyik. Birinshi dóńgelektiń jasalıwı menen ideyanıń dáslep real dóńgelekte predmetlesiwi, al sońınan bul ideya ózinshe, erkin ómir súriwin dawam ettiredi. Ol dóńgelek tuwralı bilimlerde enisti, ol áwladlardıń praktikalıq tájriybesi arqalı beriledi. Solay etip óletuǵın adamlar ólmeytuǵın ideyanı payda etti. Ol sananıń individuallıq processinen hám háreketinen bóleklendi. Ideyanıń ómir súriwi baslandı.

Ideyalar, álbette adamnıń hám adamzattıń rawajlanıwı menen ózgeredi. Eń bahalı ideyalar tańlap alınadı, tutas alǵanda adamzat civilizaciyasınıń hám mádeniyatınıń ruhıy baylıǵın quraydı. Bul obiektivlesken (individuallıqtan tısqarılanǵan) ruwxıylıqtıń ómir súriwiniń, jasawınıń ayrıqsha usılın xarakterleydi. Ol

49

hám misli individuallıq ruwxıylıq sıyaqlı, minnetli túrde materiallasadı. Ruwxıylıqtıń bul eki túri hám tábiyiy hám jasalma tillerdiń sózlerinde, seslerinde, belgilerinde materiallıq túrde jámlenedi. Ruwxıylıqtıń materiallıq alıp keliwshileri - bular materiallıq predmetler hám processler (kitaplar, sızılmalar hám formulalar, proektler, xolstlar hám kartinalardıń boyawları, statuyalardıń mramor hám bronzası, filmlerdiń plenkaları, notalar, muzıkalıq ásbaplardıń sesti h.t.b.). Búginliginde sociallıq yadtı paydalanıw hám saqlaw funkciyaları jiyi-jiyi házirgi zamanagóy mashinalarǵa berilgen. Bul nárse obiektivlesken ruwxıylıqtıń dógeregine jámlengen sananı hám bilimdi izertlewdiń rolin joqarılatadı.

Solay etip, ideyalardıń, oylardıń, bahalıqlardıń sırtqı jámleniwi hárqıylı, biraq olar bar. Bul boyınsha heshqanday obiektivlesken jámleniwden azat taza ideyalar, bahalıqlar bolıwı múmkin emes. Álbette Platonnıń Iygilik, shınlıq, Sulıwlıq h.t.b. ideyalarınıń qálegen materiyadan bólek jasawı tuwralı kóz-qarası qanshelli mistifikaciyalanǵan bolıwına qaramastan, bul ideya ózinen-ózi qurǵaq orında payda bolǵan joq. Ol kópshilik jaǵdayda real processlerge súyenilgen. Bul dóńgelek ideyasınan hám kórinip turıptı. Platonda usıǵan uqsas ideya bar. Máselen, ol bılay pikir etti, iyiretuǵın máki (tkackiy chelnok) buzılıwı, hátteki joq bolıwı múmkin. Al máki ideyası (máselen, onı islewdiń oylanılǵan principi) ótkinshi emes. Ol hámme jerde hám hámme waqıt mákini tayarlaw zárúrligi bolǵan jerde bola beredi.

Al sulıwlıqtıń idealı ideyası, al adalat ideyası, shınlıq ideyası. Sulıwlıq, iygilik, jaqsılıq, shınlıq tuwralı kóz-qaraslar ózgeriwine qaramastan kórkem ónerlik, ádepikramlıq, ilimiy dóretiwshilikti tártipke salatuǵın ulıwmalastırılǵan kóz-qaraslar, ólshemler hám normalar ulıwma qáliplesti. Ideyalar dúnyası bayıdı. Biraq bul onıń absolyut dárejede erkinligin ańlatpaydı. Ideyalar bolmısı tábiyattan hám adamzat dúnyasınan bólek emes, ol basta-aq tutas bolmıstıń ishine kiredi.

Obiektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısınıń specifikası sonda, onıń elementleri hám fragmentleri (ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar, hár qıylı tabiyiy hám jasalma tiller) saqlanıw, jetiliw hám sociallıq keńislikte hám tariyxıy waqıtta erkin orın almastırıw uqıbına iye.

Ruwxıylıqta ádep-ikramlıq principler, normalar, ideallar, bahalıqlar, máselen, sulıwlıq, ádalatlıq, shınlıq ideyaları ayrıqsha rolge iye. Olar individuallasqan hám obiektivlesken ruwxıylıq bolıp ómir súredi. Birinshide jeke adamnıń ruhıy strukturasın belgileytuǵın motivler, tilekler, mádeniyattıń quramalı kompleksi, al ekinshide ilimde, mádeniyatta, massalıq sanada jámlengen ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar haqqında bolıp otır.

Álbette bolmıstı izertlew dúnyanıń tutaslıǵın túsiniwdiń alǵı shárti ǵana. Alǵı shártti anıqlawdan tikkeley dúnyanıń birligin, onıń tolıqlıǵın da izertlewge ótiwimiz kerek.

Aytayıq, bolmıstıń bas sferaların (tábiyat, jámiyet, sana) bóle otırıp, bul sferalarǵa kirgen qubılıslardıń, waqıyalardıń, processlerdiń kóp túrliligi geybir ulıwma tiykarǵa birlesken ekenligin esapqa alamız. Sonıń menen birge bul sferalardı biriktirip turǵan ulıwmalıq barma, pútkil kóp túrli dúnyanıń birligi tuwralı aytıw múmkinbe degen soraw payda boladı.

Bunday birlik ideyası putkil ómir súrip turǵan ulıwma tiykarı tuwralı kóz-qarasqa alıp keledi hám bunı ańlatıwda filosofiyada, burın eskertkenimizdey-aq, substanciya (latinshadan - tiykarında jatqan degendi ańlatadı) túsinigi qollanıladı. Substanciya konkret zatlardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń kóp túrliliginiń ishki birligi hám usılardıń arqasında substanciya ómir súredi. Dúnyanıń birligin bir ǵana substanciyadan shıǵıp túsindiretuǵın táliymatlar, burın eskertkenimizdey-aq, monizm filosofiyasına tiyisli. Ruh penen materiallıqtıń birinshiligin esapqa alıw boyınsha materialistlik monizm, idealistlik monizm boladı. Monizmge qarama-qarsı dúnyanı túsindiriwdiń dualistlik baǵdarı hám bar.

50