Filosofiya pani b
..pdfZoroastristik moraldıń tiykarǵı kredosı triadada kórindi: jaqsı oy (gumata), jaqsı sóz (guxta), jaqsı is (gvarishta). Jaqsı oy Axura Mazda qudayınıń atributı, al jaman oy - Anxra Maińyudiń atributı. Geybir alımlardıń pikirinshe bul triadanı belgili antikalıq dáwir filosofı Demokrit qabıllap ózlestirgen.
Zoroastrizm moraliniń talabı: adamnıń denelik hám ruhıy tazalıǵı. Zoroastrizm paraxachılıqta, kelisimde jasawdı talap etedi. Jaqınǵa jaqsı qatnasta bolıwdı talap etedi, birbirewge zárúrlikte, qáwipte járdem beriw, hár bir jamanlıq penen gúres, zulımlıqtı qaralaw, dańqparazlıqtı, zorlaw, nızamsızlıq, kek, dokmet h.t.b. gúres. Qáhár, ǵázepke hám qumarǵa berilmew. Sonday-aq zoroastrizm berilgen sóz, dúzilgen dogovordı buzıwdı qadaǵan etedi, sawda da, qarızdı tólewde de hadal bolıw.
Zoroastizmdi tutqan adam altı túrli qılmıstan boyın awlaq saqlawı tiyis: urlıq hám tonaw, kisiniń múlkine qol salıwshılıqtan h.t.b. awlaq bolıw. Bunnan basqa áhmiyetli morallıq normalarǵa tiyislileri:
hayaldıń eki qabat hám bosanıw waqtına ǵamqorlıq etiw, basqa hayallarǵa kóz salmaw, jerdi islew hám suwlandırıw, daraq egiw, suwdıń dáreklerin, awqatlanıwdıń dáreklerin, tazalıqtı saqlaw, mallardı kóbeytiw, balalardı óz waqtında úylendiriw,
―ǵárip-qáserlerge artıq zattı beriw, paydalı haywanlarǵa ǵamqorlıq.
Zoroastra táliymatı pútkil Jaqın shıǵısta úlken áhmiyetke iye boldı. Persiler imperiyanıń barlıq jerlerinde hátte iranıy emes xalıqlar bar jerde hám joqarǵı postlardı iyeledi. Olar jasaǵan jerlerde hám zoroastrizmdi tutınıwshılar boldı. Ruxaniyler hám olarǵa keliwshiler dinniń problemaların talqılay aldı hám kóp uzamay zoroastrizmnen kóp nárseler Egipetten Qara teńizge deyingi kóp ellerge tarqadı. Bul kóz qaraslar boyınsha joqarǵı alla taala bar, ol-Dóretiwshi, oǵan qarsı hám baǵınbaytuǵın jaman kúshler bar. Dóretiwshi bul dúnyada belgili maqset penen jasadı hám oqıw házirgi jaǵdayında bul dúnya axıyrǵa iye, ol dúnyanı aman alıp qalıwınıń kelisimi sıpatında jariyalanadı. Beyish hám dozaq ómir súredi hám hárbir jan ólimnen keyin sudlanadı. Aqırında óliler tirilip, pútkil gúna islegenlerdiń ústinen olardı joq qılıwdan sońǵı sud boladı. Sońınan jer betinde qudaydıń pachalıǵı ornap, haqıyqatlıqtı awıllar menen baǵda júrgendey bul pachalıqqa kiredi. (baǵ-parsısha «paradayza»-beyish) hám mángi báhárde iye bolıp lázzetlenedi hám denesi hám ruhı ólmeydi.
Bul kóz-qaraslar hár túrli iudeylik sektalar arqalı hám ózlestirildi. Iudeyler azshılıq bolıp, óz isenimine iye bolsada perslerden kóp nárse asa aldı. Sebebi perslerdiń dinide ózlerine iye boldı. Kóp ǵana punktlar boyınsha iudaizm hám zoroastrizm uqsas boladı. Bul uqsaslıq baǵınıwshı xalıqtıń óz baǵındırıwshısına húrmetiniń kúsheyiwi menen zoroastrizmniń iudaizmge tásir etiwine múmkinshilik beredi. Bul nárse sonı kórsetedi, Axmenitler imperiyasınıń barlıq oblastlarında zoroastra táliymatınıń izi xristianlıqqa arqa buddizmde h.t.b. ayrıqsha iz qaldırdı.
Kushan dáwirindegi diniy-ideologiyalıq aǵımlar.
Oraylıq Aziyada iri siyasiy birliklerdiń birine Xorezmniń Parfiyaǵa hám Areiǵa (Gerat rayonı) deyingi territoriyalar kiredi. Ekinshi birliktiń orayı Baktriya boldı. Baktriya Axmenidler derjavasınıń shıǵıs oblastlarınıń turmısında jetekshi rolge iye boldı. Tap usı jerde grek vlastınıń shıǵıstaǵı orayı boldı hám bul sońınan Grek -Baktriya pachalıǵı atlı ózinshe pachalıqqa aylandı.
B. e. sh. II ásirde Baktriyada payda bolǵan qáwimler bul jerde joqarı rawajlanǵan civilizaciya menen, ekonomika, mádeniyat, mámlekechiliktiń tradiciyaları menen ushırastı. Bul keliwshilerdi sociallıq hám mádeniy rawajlanıwın boldırıp, sol dáwirdiń jerjúzlik derjavalarınıń biri - Kushan imperyasını payda etti.
Kushan imperyası: shıǵısqada Xań-Qıtay batısında Parfiyan pachalıǵı menen ushlasıp, Góne dúnyanıń civilizaciyasınıń burınǵı bóleklenip qalǵan orayların ushlastırdı. Góne dúnyanıń Britaniya atawlarınan baslap Tınısh okean jaylawlarına deyin Rim, Parfiya, Qıtay hám Kushan imperatorınıń qol astında, tásirinde boldı. Qıtay tekstlerinde Kushan imperyasın basqarıwshılar Rim hám Xań mámleketleriniń
21
húkimdarları menen birlikte pútkil dúnyanı óz-ara bólisken «Aspan ulları» dep ataladı.
(Sm: Gafurov B. T. Kushanskaya epoxa i mirovaya civilizaciya//V. kn: Centralnaya Aziya v Kushansskuyu epoxu. M. á9wń. T. 1. s. 65).
Kushan hám parfiyanlardıń jerleri arqalı Qıytaydan Rim Jer orta teńizine deyin bul dáwirde adamzat tariyxında birinshi transkontinentallıq sawda hám diplomatiyalıq trakt - Ullı jipek jolı ótti. Bul dáwirde teńizde júriwshiler Vasko da Gain deyin mıń jıllar burın
Indiya okeanı boyınsha regulyar dárejede rimliler jeńip alǵan Egipet penen Kushan derjavalarınıń teńiz dárwazaları - Batıs Indiyanıń portları arqalı qatnaslar boldı. Bul dáwirde Oraylıq Aziyanıń dáryalar aralıǵınan shıǵıs Evropaǵa deyin dalańlıqlar arqalı jol bolıwı itimal.
Kushan dáwiri ushın hár túrli etnomádeniyatlıq dástúrlerdiń, diniy sistema hám aǵımlardıń uzaq birge jasasıwı xarakterli. Buǵan diniy shıdamlılıq siyasatı hám jaǵday jasadı. Máselen Kushan húkimdarlarınıń teńgelerinde kórinis tapqan kushan panteonında, máselen Konishke teńgesinde indiya, iran hám ellinistlik panteonlar menen baylanıslı qudaylardıń biynesin kóremiz. Ádalatlı Mishra menen ónimdarlıq qudayı Orloxino, urıs qudayı Veretrogna, iduyası shiva hám Budda.
Kushan imperiyasında hár qıylı diniy táliymatlardı buddizm, djaynizm, shivaizm, zoroastrizm hám basqada jergilikli isenimler, qáwimlerdiń kultları jer júzlik civilizaciya tariyxındaǵı qubılıslardan esaplanadı.
Tap Kushan dáwirinde buddizm makayama formasında rawajlandı hám Oraylıq Aziya hám Uzaq shıǵıs ellerine tarqaldı.
Buddizm Oraylıq Aziyada. Buddizmniń Oraylıq Aziyada tarqalıwı jergilikli tradiciyalardı jutıp jiberiw bolmadı. Bul óz-ara tásir, tarnsformaciyalar menen baylanıslı. Bul máselen, xramlıq arxitekturada kórinedi. Baktriyadaǵı budda xramları (sońınan ulıwma Oraylıq Aziyada ulıwma) qurılısı, planirovkası boyınsha kushanǵa deyingi hám erte kushanlıq indiyanıń sıyınıw orınların qaytalaw emes, ol aldıńǵı hám Orta Aziya ushın xarakterli xramlıq kompleksler boldı (ózinshe tomaǵa-tuyıq sıyınıw ornı tar koridorlar h.t.b.). Qara tepedegi qazıw payıtında anıqlandı. Bul Oraylıq Aziya buddizmindegi jergilikli aǵıs sol waqıtları hám dawam etti. (Tájikstannıń túsligindegi budda monastırın qazıwda anıqlandı) Adjina-tepe. Oraylıq Aziyadan budda mádeniyatı Qıtay, Yaponiya, Koreyaǵa taradı. Qıtay tekstlerinde onlaǵan budda monaxlardıń (Baktriya, Sogda hám Parfiyadan shıqqan) atları bar. Olar diniy traktatlardı qıtay tiline awdarǵan. Geybir izertlewshilerdiń pikirlewinshe, Oraylıq Aziya monaxlarısız Qıtay IIIV ásirdegi buddizm tuwralı hesh nárse bilmegen bolar edi.
Oraylıq Aziyada Vaibxashiktiń budda mektebi tarqaldı. Olardıń gnoseologiyası: sırtqı dúnya obiektiv xarakterge iye. Onı tanıp biliw sezim organlarınıń járdeminde ámelge asırıladı. Zatlardıń substanciyası sıpatında bes turaqlı element xızmet atqaradı. Barlıq obiektler tiykarınan-atomlar. Geyde vaibxashiklardı tikkeley realizmniń wákilleri dep dep ataydı. Sonıń menen birge vaibxashiklar budda dininiń bir baǵdarı. Vaibxashiklerdıń pikirinshe, Budda ápiwayı adam, belgili waqıttan keyin ómir súriwin toqtattı. Biraq onda qudaylıq element - shınlıqtı tanıp biliw intuiciyası basım boldı.
Oraylıq Aziyada buddizm menen birge indiyalıq dúnyawiy ilim hám mádeniyat taraldı. Arab xalifatına indiya mádeniyatı hám iliminiń tásir etpesten yarım mıń jıllar burın Oraylıq Aziyanıń mádeniyatına hám ilimine tásiri boldı (ele Kushan dáwirinde aq).
Manixeylik
B. e. sh. II-III ásirlerde qullıq dúzim feodalizmniń payda bolıwı menen krizis hám joq bolıw fazasına ótedi. Krizislik jaǵdaylar Mesopotamiyada, Iranda júdá seziledi. Krizistiń ideyalıq kórinisi sıpatında zoroastrizmniń jańa izbasarlarınıń biri manixeilik payda boladı. Onıń tiykarın salǵan Mani. 216 ya 217 jılı Vavilonda tuwılǵan. Aramey, parsı tillerde birneshe diniy hám etikalıq xarakterdegi traktatlar jazǵan. «Manixey jazıwı» dep atalǵan alfavit oylap tabıldı.
22
Zoroastrizm dininiń basındaǵılar Mani táliymatın dushpanlıq penen qarsı aldı. Ol quwǵınǵa ushırap, Irannan qashtı. Qashıp júrip aq, táliymatın násiyatlap, Mani ózine kóp pikirlesler taptı. Bunnan seskengen zoroastristlik din basındaǵılar (jrecler) 273 jıl Ktesifonǵa filosofiyalıq diskussiyaǵa shaqırdı. 275-jılı tyurmaǵa taslanıp, 276 jılı óltirildi. Manixeylik jaqsılıq hám jamanlıq baslamaǵa tiykarlanıp, dualizmge baǵdarlanadı. Oǵan xristianlıq hám gnosticizm tásir etti.
Manixeylik táliymatı ápiwayı diyxanlıq demokratizmdi úgitledi. Bul jańa jaǵdayda Avestonıń ertedegi qabatınıń - Zaratustranıń tiykarǵı koncepciyasınıń qaytalanıwı edi. Bul koncepciya jábir kórgen diyxanlardı jaqlaǵanı ushın zoroastrizmge tutaslay alǵanda jaqpadı. Al zoroastrizm bolsa biziń eramızdıń basında aq erte feodallıq jámiyettiń ideologiyasına aynalıp úlgergen edi. Manixeilik táliymattıń diyxanlıqdemokratiyalıq xarakteri onıń Mesopotamiya, Siriya, Egipet hám Rim imperiyasınıń shıǵıs oblastlarına III ásirde hám biziń eramızdıń sońǵı ásirlerinde keń tarqalıwına jaǵday dúzdi. Biraq manixeilıq gúrestiń anaw ya mınaw háreketin biykarladı gúrestiń passiv formaların ǵana úgitledi. Mayda sektalarǵa bólinip ketti. Bul xristianlıq sektanrdıń payda bolıwına tásir etti.
Mazdakizm
Feodalizm bunnan sońǵı ásirlerde Oraylıq Azyai hám Iranda rawajlanıwın dawam etti. Diyqanlardı qullıqqa salıw kúsheydi hám bul klasslıq qarama-qarsılıqtı kúsheytti. Urıslar, ónimniń bolmawı, stixiyalı jaǵdaylar bul processlerdi júdá kúshetip, feodaldıń siyasatınan diyqan massasınıń narazılıǵı kúsheydi. Bul qarama-qarsılıq sáwleleniwi jańa diniy-filosofiyalıq baǵdar-mazdakizm boldı.
Mazdak - jrec. 529 jıl óltirildi. Dáslep Mazdak zoroastrizmniń jreci sıpatında Iran shaxı Kovada I diń (488-528) sarayına jaqın boldı hám onı reformanıń zárúrligine isendirmekshi boldı.
Mazdakileriniń filosofiyalıq koncepciyası dualistlik xarakterge iye: jaqsılıq hám jamanlıqtıń aqılǵa sıyımlılıq penen qarańǵılıq penen gúresi. Onıń filosofiyası boyınsha tábiyat úsh elementten turadı: suw, ot, jer. Bulardıń aralasıwı hám unamlı hám unamsız qubılıslarǵa alıp keledi. Jaqsılıq penen jamanlıqtıń arasındaǵı gúreste jaqsılıqtıń jeńisi jaqtılıqtıń qarańǵılıq ústine jeńisi támiynlenedi.
Mazdakizmniń sociallıq programması: hámme adamlardıń huqıqları teńlestiriliwi, tutınıwdaǵı teńlik, múlktiń teńligi ásirese, jerge teńlik. Bulardıń hámmesi diyqanlar massasınıń mápin qorǵaydı. Basında shax Kovada I bunı óziniń vlastın kúsheytiwge paydalanıwǵa, iri feodallar hám zoroastristlik jreclerdiń separatizm menen gúreste paydalanıwǵa umtıldı. Biraq hárekettiń kem-kem kúsheyiwi, radikal talaplardıń qoyılıwı onı qorqıttı. Onı bastırıwǵa májbúr boldı.
Biraq mazdak háreketin basıp taslaǵan menen onıń ideyaları Iran, Oraylıq Aziya hám Azerbayjan territoriyalarına xalıq massasınıń gúresiniń bayraǵı sıpatında dawam etti. Oraylıq Aziyada mazdakizm ideyası XII ásirge shekem dawam etti. (Ocherki istorii obshestvenno-politicheskoy mısli v Uzbekistane. Tashkent, 1977. s. 25).
Qızıǵarlıq moment: zoroastrizm eki baslamanıń gúresin jaqsılıq hám jamanlıqtıń, jaqtı menen qarańǵılıq gúresi, teńliktiń mazdaklıq sociallıq idealları, múliktiń hám tutınıwdıń birligi ideyası. Palestinada eki ásir aralıq. ómir súrgen Kumran obshinasınıń ideologiyasına sáykes keledi.
Geybir juwmaqlar
1)Solay etip, VII-VIII ásirlerde, islamnıń eniw qarsańında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń úlken bolıp hár túrli formadaǵı zoroastrizmdi, ásirese, mazdakizm hám manixeylikti propagandaladı.
2)Dúnyaǵa kóz-qaras, moral usı sistema arqalı baylanıstı.
Taza filosofiyalıq sistemalardı, táliymatlardı bul dáwirlerge baylanıssız qaraw
qıyın.
23
Filosofiyalıq oylaw antiklik Gpeciyada shama menen b. e. sh. VIII-VII ásirlerde qáliplese baslaydı. Bul dáwipde úlken ózgerislep júz beredi Múlkiy teńsizlik sociallıq bóliniwshilikti kúsheytedi. Jańa klasstıń qáliplesiw processi ónermentlik hám sawdanıń rawajlanıwı menen tezletiledi. Ruwlıq jámiyet qulap, ruw basshılarınıń vlastı sheklenip baslaydı. Qullıq Gomerdiń tuslapı menen salıstırǵanda jańa formalarǵa iye boladı. Onıń patriarxallıǵı jańa biraz progressiv formalarǵa orın beredi. Qáliplesiwdegi jámiyetlik klassxojalıq rawajlanıwı menen baylanıslı bola otırıp, siyasiy vlastı basıp aladı hám tipaniyanı oranatadı. Bul klasstıń ekonomikalıq hám siyasiy kúshiniń ósiwi menen grek mádeniyatı hám rawajlanadı. Ullı koloniyalastırıw dáwirinde dástúriy grek dini oltustaǵılardıń ruhıy talaplarına juwap bermedi. Sebebi onda adamdı onıń keleshek ómirinde ne kútip tur hám keleshek ómir degen barma ózi degen sorawlarǵa juwap tabılmadı. Bul qıyın máseleni opfiklerdiń diniy-filosofiyalıq táliymatınıń wákilleri sheshiwge bel baylap kórdi. Olar adamnıń jerdegi ómirin adamǵa qudaylap tárepinen onıń gúnaları ushın jiberilgen qıynalıwdıń tutaslıǵı sıpatında túsindirdi. Sonday-aq opfikler jannıń ólmeytuǵınlıǵına isenedi. Jan qayta túrge túrlengen uzaq qataplapdı ótedi: basqa adamlardıń hátteki haywanlardıń denesine ótip pútkil jerdegi ońbaǵanlıqtan tazalanıp, mángi ráhátke jetedi.
Dene ólmeytuǵın jannıń waqıcha saqlawshısı, «hátteki qábiri» degen pikir Pifagordan baslap filosofiyalıq idealizmge hám misticizmge, xristian diniy táliymatına deyingi aralıqta birinshi mártebe orfiklik doktrina negizinde payda boldı. Orfikler xalıq massasına jaqın boldı hám Dionis-Zagpee tuwralı jańalanǵan mifti óz táliymatınıń tiykarı etti. Biraq orfizm filosofiyaǵa aynala almadı. Hátteki filosofiya payda bolǵannan keyin de filosofiyanıń aldındaǵı doktrina sıpatında bola berdi.
Solay etip, orfiklerdiń hám basqada bir qatar mifologiyalıq doktrinalardıń wákilleri greklerdiń dástúriy dinlerin dúzetiwdi hám tazalawdı, ruhıy jaqtan jaqsı islengen din menen almastırıwǵa urındı. Al bul dáwirde (b. e. sh. VI-ásip) dúnyaǵa pútkilley basqasha kóz-qarastı Ioniya naturfilosofiyasınıń wákilleri: Fales, Anaksimandp, Anaksimen tuttı. Úshewide miletliler edi. Milet sol waqıttaǵı Kishi Aziyadaǵı grek polisleriniń ishindegi ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanlarınan esaplanadı.
Adamzat tariyxında birinshilerden bolıp Milet oyshılları qorshap turǵan pútkil álemdi ózi menen ózi rawajlanıp, ózin-ózi tártipke salıp turǵan sistema sıpatında túsindirdi. Bul kosmos, ioniyli filosoflardıń pikirinshe qudaylar tárepinen hám dóremegen hám ol principinde mángi jasawı tiyis. Biraq onı basqarıp turǵan nızamlardı adam túsine aladı. Olarda hesh qanday mistikalıq, túsiniksizlik joq. Solay etip, dúnyanı diniy-mifologiyalıq qabıllawdan onı adamnıń aqıl-oy quralları menen sheshiw jolında sheshiwshi adım atlandı.
Milet filosofiyası mektebinde oraylıq orında «tiykar» tuwralı másele iyeleydi. Áyyemgi gpek oyshıllarınıń túsindiriwinshe, «tiykardan» barlıq nárseler payda boladı hám bul nárselep joǵalıp, tiykarǵa qaytıp keledi. Dúnyanıń usı tiykarında materiallıq baslama birinshilikke iye me, ideyalıq baslama birinshilikke iye me degen máseleni Milet filosofiya mektebiniń wákilleri materialistlik túrde sheshedi.
Fales hám Anaksimen hámme nárseni payda etetuǵın, aqırında oǵan hámmesin aynaldıratuǵın birinshi substanciyanı tórt stixiyanıń birewi menen baylanıstırdı. Bul boyınsha Fales suwdı atasa, Anaksimen hawanı atadı.
Tábiyiy qubılıslardı abstrakt-teoriyalıq túsindiriwde hámmesinen de Anaksimandr alǵa ketti. Pútkil bolmıstıń birinshi sebebi hám tiykarı sıpatında ol mángi hám sheksiz substanciyanı areypondı ataydı. Sapalıq jaqtan apeypon tórt stixiyanıń birde-birewi menen sheklenbeydi. Sonıń menen birge úzliksiz hárekette boladı. Bul processte apeyponnan qarama-qarsılıqlı baslamalar bólinip shıǵadı: jıllı hám suwıq, qurǵaq hám ızǵar h.t.b. Bul juplas qarama-qarsılıqlar óz-ara tásirde bolıp, tábiyattıń bahlaw múmkin bolǵan qubılıslar(tirilerin hám ólilerin hám) payda etedi.
24
Anaksimandr tárepinen súwretlengen dúnyanıń kartinası, ol payda bolǵan dáwir ushın jańa hám ádetten tısqarı boldı. Onda materialistlik hám dialektikalıq xarakterge iye elementler anıq kórindi. Máselen, mudamı óziniń formasın ózgertip otıratuǵın birinshi substanciya haqqında kóz-qaras materiya tuwralı házirgi kóz-qarasqa biraz jaqın. Sondayaq qarama-qarsılıqlardıń gúpesi hám olardıń biriniń ekinshisine ótiwi jer júzlik processlerdiń barlıq kóp túpliliginiń bas deregi sıpatında oy hám bar.
Grek naturfilosofları qálegen ilimniń oǵada isenimli tiykarı tájiriybe, empiriyalıq izleniwler hám baqlawlar ekenligin jaqsı túsindi. Olar tiykarınan birinshi filosoflar ǵana emes, birinshi alımlar-grek hám pútkil Evropa iliminiń tiykarın salıwshılar boldı. Falesti áyyemgiler «birinshi matematik», «birinshi astronom», «birinshi fizik» dep atadı. shınında da Fales Vavilon astronomlarınıń burınıraqtaǵı ashılıwların paydalana otırıp b. e. sh. 585jıldaǵı kúnniń tutılıwın boljadı. Birinshi mártebe birinshi tiykarǵı geometriyalıq teoremalardı dáliyledi. Bularsız geometriyanıń bul bóliminiń rawajlanıwı múmkin bolmaǵan bolar edi. Ol sonday-aq qollanısqa cipkuldi hám múyesh ólshewishti (uglomer) engizdi. Al Anaksimandr bolsa birinshi geografiyalıq kartanı dúzdi. Bunda oǵan belgili jer betiniń bári cilindr túrinde kórinedi. Sonday-aq «aspan sferasın» hám jasadı. Bunda jaqtırtqısh denelerdiń háreketi aspan arqalı hám Jerge baylanıslı, bir-birine baylanıslı jaylasıwı bar.
Anaksimen (b. e. sh. 588-525 j.) Anaksimandrdıń shákirti. Onıń pikirinshe, barlıq nárselerdiń tiykarı-hawa. Hawanıń hár qıylı halǵa ózgeriwiniń nátiyjesinde dúnyadaǵı zatlar, qubılıslar payda boladı. Mısalı, hawa suyıqlanıp otqa aynaladı, yamasa hawa qoyıwlanıp shamalǵa aynaladı, shamal qoyıwlanıp suwǵa aynaladı, suw qoyıwlanıp jerge aynaladı. Demek, hár qıylı nárseler hawanıń hár qıylı tıǵızlıqta bolıwınıń nátiyjesi.
Anaksimennıń pikirinshe, jer óziniń sırtqı pishimi boyınsha dápke usaǵan. Quyash, ay hám basqa da aspan jaqtırtqıshları jerden payda bolǵan. Ol Greciyada birinshi ret planetalardı juldızlardan ayıra basladı.
Anaksimen qudaylardıń barlıǵın belgili dárejede moyınlaydı. Biraq, onıń pikirinshe, qudaylardıń dúnyanıń payda bolıwında, joq bolıwında hesh qanday qatnası joq. Qudaylardıń ózleri materiallıq baslamadan - hawadan quralǵan.
Milletten keyingi Áyyemgi grek Ioniya filosofiyasınıń orayı Efes qalası boldı. Geraklittiń Watanı Miletliler sıyaqlı Geraklit te (b. e. sh. 530-470 jıllap) dúnyanıń birinshi elementin izledi hám onı otta tartı. Geraklittiń filosofiya tariyxındaǵı áhmiyeti sonda, ol materiallıq dúnyanıń dialektikalıq rawajlanıwı haqqındaǵı jaǵdaydı materiyaǵa tiyisli nızamlılıq sıpatında engizdi. Qarama-qarsılıqlardıń dialektikalıq birligi Geraklit tárepinen birin-biri tolıqtıratuǵın, qarama-qarsılıqta gúresiwshilerdiń mudamı payda bolıp turatuǵın garmoniyası sıpatında túsindirildi. Óz filosofiyasınıń tiykarǵı principlerin mınaday belgili aforizmlerde sáwlelendiredi: «Hámme nárse aǵıp ótedi, hámme nárse ózgeredi», «Bir dáryaǵa eki ret túse almaysań» h.t.b.
Eskertiwimizdey-aq, Geraklittiń pikirinshe, hámme nárseniń jasawınıń birinshi sebebi-ot., Ottıń jalınnıń úzliksiz háreketi, joqarıǵa lawlap janıwı sıyaqlı basqa da qásiyetlerine uqsatıw arqalı Geraklit dúnyanıń processlerin túsindiredi. Ot hámme qubılıslardıń ulıwma tiykarı.
«Tovarlardıń altınǵa, altınnıń tovarlarǵa almasılǵanınday ot barlıq nárselerge hám kersinshe, barlıq nárse otqa aynaladı»-deydi Geraklit (qarańız: Materialistı Dpevney Grecii. M. , 1955 49-b).
Dúnyanıń zatları hám qubılısları otıń hár qıylı halda bolıwınıń nátiyjesi. Jer suwǵa aynaladı, suw hawaǵa, hawa otqa hám kerisinshe.
Geraklit táliymatındaǵı stixiyalı dialektika ásirese onıń qarama-qarsılıqlardıń áhmiyetin túsindiriwinde kórinedi. Dúnyadaǵı barlıq zatlar hám qubılıslar qaramaqarsılıqlardıń gúresi arqalı rawajlanadı. Qarama-qarsılıqlardıń gúresin Geraklit mángi
25
ómir súriwshi «Ǵalaba logos», nızamlılıq dep atadı. Barlıq nárseler ózleriniń qaramaqarsısına ózgeredi: «Suwıq jılıydı, ıssı suwıydı, qurǵaq-ızǵarlanadı, ızǵar kebedi».
Geraklittiń gnoseologiya (teoriyalıq biliw) máselesi boyınsha hám pikirleri bar. «Egepde dúnya tútinge aynalǵanda, - deydi Geraklit, adam tek bir ǵana seziw organına - tanıwǵa iye bolar edi» (Materialistı Dpevney Grecii. M. 1955. 42 b).
Bunnan juwmaq sol: adamnıń seziw uqıplılıǵın sırtqı dúnyanıń adamǵa tásiriniń nátiyjesi sıpatında qaraw durıslıqqa keledi. Sonday-aq Geraklittiń «otı» rawajlanıwdıń ideallıq principi emes, al materiallıq principi.
Geraklit óz dáwiriniń joqarı qatlamlarınıń wákili hám jámiyetlik-siyasiy pikirlerinde antidemokratiyalıq pikirlerdiń bolıwı táájip emes. Degen menen dúnyanıń mángilik rawajlanıwın názerde tutqan ideyaları menen áyyemgi grek jámiyetiniń progressiv baǵdarda rawajlanıwına úles qosa aladı.
Túslik Italiyada belgili filosofiyalıq mektep - pifagorshılar mektebi háreket etti. Olardıń ilimi tuwralı derekler júdá az saqlanǵan. Pifagorshılar demokratiyaǵa dushpan tomaǵa-tuyıq apistokratiyalıq sektanı quradı. Olardıń mistikalıq táliymatı qosımtasız, kóterińki intellektuallıqqa iye bolıwǵa umtıldı. Sonıń ushın hám Pifagor hám onıń táreptarları matematikalıq esaplawlar menen shuǵıllanıp, sanlar hám olardıń birikpelerine mistikalıq túsindiriwler engizdi. Olar din menen moralǵa jámiyetti tártipke túsiriwdiń tiykarǵı atributları sıpatında qaradı. Olardıń bul máselege kóz-qarasında peps hám indiya mistikasınıń tásipi bap. Pifagorshılar moralı demostıń aristokratiyaǵa absolyut baǵınıwına súyengen belgili sociallıq garmoniyanı tastıyıqlaw boldı, demek onıń áhmiyetli bólegi sózsiz baǵınıw bolıp tabıladı. Solay etip, din hám moral pifagorshılardıń kóz-qaraslarında tutas alǵanda sáykes keledi.
V ásirdegi grek filosofiyasın qarawǵa óter ekenbiz, greklerdiń diniy sanasındaǵı belgili daǵdarıstı hám onıń sebeplerin atap ótiwimiz kerek. Bul Pelopeness urısı jıllarındaǵı ellinlik dúnyadaǵı awır jaǵdaylar, bul jámiyettiń xarakteriniń, sociallıq dúzilisiniń quramlasıwı, jámiyettiń dástúriy kóz-qarasların, sonıń ishinde dindi kritikalaw. Degen menen bul krizistiń masshtabın hám tereńligin ulǵaytıp kórsetiwge bolmaydı. Góne kózqaraslardıń qulaw jaǵdayında jańa diniy ideyalar payda boldı. Sonıń ishinde, bul waqıtları adamnıń quday menen jeke baylanısı tuwralı ideya júdá sánge enedi. Bunı Evpipidte kóremiz. Jańa kultlardıń, máselen Asklepiyanıń dawalaw kultiniń áhmiyeti kúsheyedi. Geybir góne kultlar olardıń funkciyalarınıń ózgeriwi menen jańadan payda boladı. Dástúriy isenimlerdiń qulawı Elladaǵa basqa kultlardıń eniwine, máselen frakiyalıq hám aziatlıq dinlerdiń eniwine alıp keledi.
Filosofiyada Ioniyada ótken ásirde qáliplesken naturfilosofiya jetekshi baǵdar bolıp qaldı. Sonıń menen birge Geraklittiń dialektikası qubılıstıń eki tárepin hám ózgeriwinde, turaqlılıǵın da esapqa aldı, sóytip zamanlasları tárepinen qabıllanbadı, sınǵa ushıradı. Eger Kratil turaqlılıq momentin esapqa almawǵa shaqırsa, elatlar (Eley qalasınıń atı menen baylanıslı) - Ksenofan, Parmenid hám Zenon kerisinshe ózleriniń dıqqatın turaqlılıq momentine jámledi hám Geraklitti ózgermeliliktiń rolin ulǵaytıp kórsetiwde sınǵa aldı. Elatlar seziwlik dúnyanıń turaqsızlıǵın hám ózgermeliligin (payda boladı, gúlleydi, óledi) moyınlaw menen birge bul ózgermeli seziwlik dúnyaǵa jalǵız qozǵalmaytuǵın bolmıs dúnyasın qarama-qarsı qoyadı. Elatlardıń stixiyalı materializmi, oylawdı hám materiallıq dúnyanı bir-birine qarama-qarsı qoyıwǵa umtılıwı mınaǵan alıp keldi: sırtqı dúnyaǵa baylanıslı dialektikanı qollap-quwatlay otırıp, olar sonıń menen birge ideyalıq dúnyanı metofizikalıq tınıshlıqtıń pachalıǵı dep tastıyıqladı. Mángilik hám ózgermeytuǵınlıq olar tárepinen shınlıqtıń atributları sıpatında esaplandı. Biliwdiń rawajlanıwında dramatikalıq situaciya payda boldı: birewlep, obrazlı túrde aytqanda dúnyanı otta erice, al basqaları onı qozǵalmaytuǵın tastakrisstallastırǵanday etti. Bul dáwirdiń
stixiyalı-matepialistlik naturfilosofiyasınıń oǵada belgili wákilleri Anaksagor i Empedokl boldı. Olardıń izertlewleriniń tiykarǵı baǵdarı burınǵısha keń kólemli
26
kosmogoniyalıq sistemalardı qurıwǵa umtılıw boldı. Anaksagordıń pikirinshe, dúnya basta aq mayda bólekshelerden turatuǵın hárekeciz qospanı ańlattı hám oǵan aqıl (nus) háreket berdi. Anaksagordıń aqıl koncepciyası ineptli materiyaǵa hárekettiń deregin qarsı qoyıw bolıp tabıldı. Ol filosofiyalıq oydıń sońǵı rawajlanıwına hám úlken tásir etti (máselen, Jańa dáwir filosofiyasındaǵı birinshi túrtki (pepvotolchok) ideyası). Empedokl hámmesiniń tiykarında tórt elementti kórdi: ot, hawa, jer hám suw. Bulardı barlıq zatlardıń tamırları dep atadı. Empedokldıń túsindiriwinshe barlıq materiallıq zatlar sanlıq hám sapalıq jaqtan ózgermeytuǵın, bir-biri menen hár qıylı proporciyada birikken tórt elementten turadı. Materiyanıń háreketi (misli Anaksagordaǵıday) materiyadan tısqarıda turǵan baslanǵısh xaostı basıp ótken, jeńgen kosmostı shólkemlestiriw principi menen demek-aqıl-oy (Razum) belgilenedi.
Tórt element teoriyası Aristoteldiń qabıllawı menen XVII ásirge deyin evropa fizikasınıń fundamenti boldı. Sonday aq Empedokldıń seziw teoriyası (teoriya oshusheniya) Platon, Aristotelge de tásir etti. Seziw teoriyası Empedokl ushın biliw teoriyası xızmetin atqardı. Bul teoriya boyınsha seziw organlarınıń «tesikshelerine» qabıl etilip atırǵan obiektten bólingen materiallıq ǵaǵıwla etedi.
Áyyemgi grek materializminiń joqarı dárejede gúllengen dáwiri Levkipp (Miletten) hám Demokrittiń (Avderden) táliymatında kórindi. Levkipp atomistlik filosofiyanıń tiykarın saldı. Onıń shákirti Demokrit óz ustazınıń kosmologiyalıq teoriyasın qabıllap ǵana qoyǵan joq, sonıń menen birge onı keńeytti hám onı universal filosofiyalıq sistemaǵa aynaldırıdı. Bul teoriya boyınsha dúnya boslıqtan hám hárekettegi atomlardan turadı. Atomlar sapalıq jaqtan birgelki, bólinbeytuǵın, biraq forma hám razmeri boyınsha hár túrli mayda bólekshelep. Atomlar boslıqta háreket etedi, olardıń birigiwi pútkil sırtqı dúnyanıń jasalıwına alıp keledi. Barlıq tiri tipi emesten janı arqalı ayırılıp turadı. Jan, onıń pikirinshe, hárekecheń atomlardan turadı. Demokrit jandı óletuǵın, ájelli dep esapladı: dene ólgende atomlar keńislikte taraladı. Demokrit táliymatındaǵı áhmiyetli jaǵday hárekettiń materiyaǵa tiyisli qásiyet ekenligi haqqındaǵı táliymat, háreket materiallıq emes puxtıń tásiriniń ya nustıńnátiyjesi emes, al materiyanıń óziniń qásiyeti.
Sóz joq, barlıq zatlardı quraytuǵın atomlardıń háreketi táliymat sıpatında materiya hám háreket kategoriyalarınıń islenip shıǵılıwında, rawajlanıwında úlken rol oynadı. Sonday aq háreket problemasın qarawın Geraklit penen salıstırǵanda ayırmashılıq bar. Geraklitte háreket qarama-qarsılıqlardıń gúresi arqalı bolsa, Demokritte atomlardıń háreketi probleması olardıń orın almasıwı, birlesiwi hám birbirinen bólekleniwi sıpatında. Bul Demokrittiń mexanistlik tendenciyası.
Filosofiya tariyxında Demokrit birinshi ret keńeytilgen biliw teoriyasın jasadı. Onıń tiykarǵı punktıseziwlik tájiriybe. Biraq zatlardıń (atomlardıń) haqıyqıy «tábiyatın», Demokrittiń túsindiriwinshe, sezimler tanıp bile almaydı, olardıń qolı jetpeydi, tek oylawdıń járdemi menen ǵana tanılıp bilinedi. Empedokl siyaqlı Demokrit hám seziwlik qabıllawdı aǵıwlar menen (qabıl etiliwshi denelerden ajıralǵan atomlar toparları) túsindirdi. Demokrittiń táliymatında sociallıq hám etikalıq problemalar hám belgili orınǵa iye. Mámleketlik qupılıstıń eń jaqsı forması sıpatında demokratiyanı eń jaqsı adamgershilik sıpatında tınısh, ǵawǵasız danalıqtı maqulladı.
Demokrit kóp táreplemeli alım boldı. Onıń sol dáwir bilimleriniń barlıq oblastların qamtıǵan shıǵarmalarınıń dizimi (olar 70 atamaǵa iye) bar. Demokrittiń materialistlik filosofiyası evropalıq filosofiyaǵa hám tábiyat tanıw ilimlerine úlkentásir etti.
Atomistlik materializm determinizm (tábiyiy qubılıslardıń rawajlanıwında nızamlılıqtı, zárúrlikti moyınlaw) tariyxında áhmiyetli rol oynadı. Levkipp hám Demokrit táliymatında sáykes «birde-bir zat sebepsiz payda bolmaydı, hámme nárse qandayda bip tiykarda zárúrlikte payda boladı» (Materialistı Dpevney Gpecii. M. á995.
27
66-b). Hátte Demokrit bılay deydi: ... Persiya taqtına iyelik etkennen góre bir sebeplilik tusindiriwdi tapqandı maqul kórer edim (Sonda ... 50-b).
Solay etip, Demokrit tosqınlıqtı biykarlaytuǵın qáte juwmaqqa keledi.
Biziń eramızǵa shekemgi V-ásirde tiykarı boyınsha materialistlik naturfilosofiya menen pifagorizmniń dástúriy qarama-qarsılıǵı dawam etti. Pifagorlıq táliymat burınǵısha Batısqa qaraǵanda Greciyada keń tarqalǵan táliymat boldı.
Biziń eramızǵa shekemgi V-ásirdiń basında hámme filosofiyalıq mekterlep tutas universal kosmologiyalıq hám ontologiyalıq koncepciyalardı jasawǵa, dúnyanıń birligin hám kóp túrliligin túsindiriwge umtıldı. Bul boyınsha olar góne dáwiprdiń filosoflarınıń islerin sózsiz dawam ettiriwshiler boldı. Biraq biziń ásirdiń ortasınan baslap Greciyanıń puwxıy turmısında sheshiwshi burılıs bolıp ótedi. Endi filosofiyanıń orayında dúnya emes, al adam boladı. Bul ruhıy burılısta úlken rol oynaǵanlar sofistler (gpekshe sofos - dana) boldı.
Sofistlik hárekettiń payda bolıwı, burın eskeptgenimizdey aq, jámiyettiń ulıwma strukturasınıń qıyınlasıwı menen, onıń professional sıyasiy iskerlep prosloykasınıń kóbeyiwine tásiri hám tabıslı siyasiy iskerlik ushın zárúrli konkret bilimlerdiń kólemleriniń ósiwi menen baylanıslı.
Barlıǵın óz ishine alǵan naturfilosoflardıń kosmologiyalıq táliymatları tájiriybeden góre oyǵa qupılǵan bolǵanlıqtan tiykarınan júdá turaqlı emes tırnaqqa jaylasqan edi. Kemkem belgili koncepciyalardıń ramkasında jeke empiriyalıq baqlawlardı hám jeke ilimlerdiń juwmaqların kosmostıń bas sxemaları menen kelistiriw qıyın bola baslaydı. Haturfilosofiya menen real bilimler arasında úzik kúsheygen sayın naturfilosofiyaǵa baylanıslı jámiyetlik skerticizm júdá kúsheydi. Bul skerticizmdi bildiriwshiler, álbette sofistler boldı.
Sofistlik ideyalar tiykarınan kóbirek jámiyetlik basqarıwshılar arasında tarqadı. Sofistler ushın tutas alǵanda qáliplesken dástúrlerge kritikalıq qatnas xarakterli. Bul kritika, sın tiykarınan shınlıqtıń kriyteriyi (ólshemi) probleması menen baylanıslı. Sofistler máseleni bılay qoydı: adamzat bilimlerine iseniw múmkin be Olardıń haqıyqıylıǵın, shınlıǵın ya nadurıslıǵın, qáteligin qalay tekseriw múmkin
Cofistlerdin táliymatlarınıń ulıwmalıǵı relyativizm menen xarakterlenedi. Buǵan sofistlerdiń iskerliginin xarakteriniń ózi mumkinshilik beredi. Olar jaslardı qálegen kózqarasta qarawga úypetti. Bunday táliymattıń tiykarında absolyut shınlıktıń ham obiektiv bahalıqlardıń joqlıǵı haqqında kóz-qaras bar.
Sofistlik tǵliymattıń eń belgili wákilleri - Protagor (Abdepden) hám Goriy (Leontinnen) gnoseologiya problemasın islep shıǵıwda úlken úles qostı. Biraq olardıń sheshimleri relyativistlik, hátteki geyde skertiklik xarakterge iye boldı. Afinada sofistlerdiń mawasasız dushpanı Sokrat boldı. Kundelikli sananıń derejesinen Sokrat sofist ǵana emes, olardıń basshısı da. Sofistlarden ayırmashılıǵı, ol shınlıq bar, shınlıq tartısta, aytısıwda tabılıwı múmkin dep túsindirdi. Sokrattıń kóz-qaraslarında Afina jámiyetiniń geybir-jana qubılısları hám sáwlelengen. Máselen, ol mámleketti basqarıw
- bul hám professiya dep qaraydı.
Platon (b. e. sh. 427-347)
Platonnıń filosofiyalıq koncepciyası sociallıq-siyasıy kóz-qarasları menen tıǵız ótlesip ketken. «Mámleket» hám «Nızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistiń sosloviyaǵa iye modelin islep shıktı. Platonnıń filosofiyalıq-etikalıq kóz-qarasları onıń kóp sanlı dialoglarında bayan etilgen. Olarda ádette bas háreket etiwshi - SokraT.
Platonnıń pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakıttan hám keńislikten tısqarı turadı. Akıloy (razum) eki dúnyanı : o dunyanı hám reallıqtı baylanıslantıradı. Platon ózinen keyingi dáwirlerge hám úlken tásir etti.
Aristotel (b. e. sh. 384-322)
Platonnıń shákirti Aristotel alım enciklopedisT. Ustazınan ayırmashılıǵı sonda: materiallıq dúnyanı birinshi, ideyalar dúnyasın ekinshi, forma hám mazmun bir-birinen
28
ajıralmas birlikte, bir qubılıstıń eki tárepi dep túsindi. Onıń traktatlarında háreket tuwralı táliymatı Aristotel sistemasınıń eń kúshli táreplerinen esaplanadı. Ol ushın dialektika haqıyqıy hám anıq bilimlerdi itimal hám haqıyqıy tekleslerden alıwdıń metodı. Aristoteldiń logikalıq shıǵarmaları ǴOrganonǴ atqa iye bolıp, shınlıq hám oylawdıń nızamları haqqında táliymatqa iye. Orta ásir tusında «Organon» kóp oqılatuǵın shıǵarma boldı. Alım tarıyxshı, pedagog, sheshenliktiń teoretigi, etikalıq hám siyasıy teliymatlardıń dóretiwshisi de bola aldı. Aristotel júzden aslam grek polisleriniń tariyxı hám olardın qurılıwı analizlengen politipler - shıgarmalar jazdı. Tilekke qarsı, olardıń bári joǵalǵan, tek «Afina politiyası» ǵana saqlanǵan.
Aristoteldiń shákirtleriniń ishinde kóp ǵana atı shıqqan filosoflar, fizikler, matematikler, biologlar boldı. Onıń ideyalarınıń bazasında Feofast ósimlikler haqqında belgili kitap jazdı hám psixologiyalıq izertlewler menen de shuǵıllandı. Geografiyalıq, filosofiyalıq hám tariyxıy izertlewleri menen Aristoteldin basqa izbasarı - Diklarx belgili.
ELLINIZM
Antikalıq duńyanıń b. e. sh. IV esirinen biziń eramızdıń birinshi ásiriniń sońǵı on jıllıqları aralıǵı ellinizm dáwiri dep ataladı. Ellinistlik jámiyettiń filosofiyalıq-siyasiy kózqarasları polislik ideologiyadan keyin sheshildi.
Klassikalıq qala-mámlekettiń puxaralıq kollektiviniń dúnyaǵa kóz-qarasın sáwlelendirgen Platonnıń mektepleri polistiń siyasiy áhmiyetiniń qulawı menen óziniń burınǵı jetekshi rolin joytadı. Polis ideologiyasınıń krizisi menen b. e. sh. IV - ásirde ómir súrgen kinikler menen skeptikler aǵımlarınıń tásiri kúsheyedi. Biraq ellinistlik duńyada júdá keń tarqalǵanları b. e. sh. IV hám III esirler aralıǵında payda bolǵan jana dáwirdiń tiykarǵı belgilerin ózine jámlegen stoikler hám epikurshılar táliymatları boldı.
STOICIZM
B. e. sh. 302-jılı tiykarı salınǵan Afinada Kitionlı Zenon tárepinen, Kiprde (b. e. sh 336-264j.) tiykarın salǵan mekteplerde iri alımlar hám ellinistlik dáwirdiń filosofları Xrasipp Soll (b. e. sh. III esir), Panetiy Radosskiy (b. e. sh. II 1). Bular hár qıylı siyasiy baǵdardıń adamları boldı. Stoikler ayrıqsha adamnıń individuallıq sıpatında etikalıq problemalarına ayrıqsha dıqqat bóldi. Olardıń maqseti: polislik tiykarlardıń daǵdarısı, úzliksiz áskeriy hám sociallıq konfliktler, individuumnıń puqaralardıń jámááti, obshina menen baylanısınıń hálsirewi jaǵdayında adam ushın morallıq-filosofiyalıq tayanısh tabıw. Eger bul sharayatlar menen puqaranıń sociallıq bolmısınıń turaqsızlıǵı tuwralı kóz-qaraslar ádebiyat hám iskusstvo tárepinen qúdiretli taǵdiyir obrazında kóringen bolsa, stoikler tárepinen ol hámme nárseni aqılǵa sıyımlı basqaratuǵın adamnıń joqarǵı jaqsılıq kúshinen (logos, tabiyat, quday) ǵárezlilik sıpatında qabıllanadı. Olardıń kóz-qarasınsha, adam endi polistiń puqarası emes, al kosmostıń puqarası: baqıtqa jetiw ushın ol joqarǵı kúsh aldın-ala belgilegen qubılıslardıń nızamlılıǵın tanıp biliwi kerek hám tábiyat penen kelisimde, demek adamgershilikli, rehimli (dobrodetelno) jasawı kerek. Stoikler tiykarǵa adamgershilik, jaqsılıq sıpatında anǵarıw (demek «jamanlıq», «jaqsılıq» degen ne), erlik, ádillik, tuwrı pikir (zdravomıslie) hám onıń túrleri, keń peyillilik, ózin uslay biliw, tabanlılıq hám jaqsı erlikti esapladı. Olardıń táliymatına ılayıq, tek ádep-ikramlılıq- gozzallıq - jaqsılıq, sonıń menen birge jaqsılıq payda bolıp keledi. Stoiklerdiń etikalıq kategoriyalarınıń ishinde bolıwı tiyis, aqılǵa sıyımlı, tábiyat hám jámiyet nızamlarına sáykeslik tuwralı kóz-qarastı ataw kerek.
Danıshpan, stoiklerdiń sáwlelendiriwinde, aqıllı, biydárt, biytárep, reyimshil, úyirsek hám isker. Stoiklerdiń tiykarǵı tujırımlarınıń eklekticizmi kóp mániligi sebepli, ol ellinistlik, sońınan rim jamiyetiniń hár qıylı qatlamlarında keń tarqaldı. Sonday-ak, materializmniń geybir elementleriniń (tiykarınan gnoseologiyada) saqlanıwı menen stoicizm doktrinalarınıń mistikalıq isenimler hám astrologiya menen qosılıwı, tutasıwı boldı. Rim stoicizminiń kórnekli wákilleri Seneka, Epiktet hám Mark
29
Avreliyler boldı. Olardıń hámmesin de ulıwma stoiklik jaǵdaydan - jer júzlik aqıl-oy hám jer júzlik jan menen baylanısqan tábiyattıń hám jámiyettiń birligi tuwralı tujırımnan kelip shıktı. Olardıń emanaciyası-individuallıq aqıllar-logos hám janlar boldı: kosmos tárepinen basqarılatuǵın zárúrlik nızamı, ol danıshpan hám adamgershilikli adamlar tárepinen tanılıp bilinedi, bul zárúrlikke ıqtıyarlı túrde baǵınıw, adamnıń aldında turǵan wazıypaları. Biraq ol táǵdiyir belgilegen orında turıp bir nárseni ózgertiwge umtılmadı. Bul ulıwma jaǵdaylardı interpretaciyalawda stoiklerdiń óz jeke táǵdiri, jámiyetlik jaǵdayına, jasaǵan dáwirine ılayıq ayırmashılıqları boldı.
Seneka ushın familiya ǵana emes, mámleket masshtabında hám baǵındırıw hám baǵınıw máselesi kóterilip, sońında ol «jaqsı» imperator qanday bolıwı kerek degen sorawǵa kelip tireldi. Aqırı imperatordıń bolıwı zárúrlik sıpatında moyınlandı. Imperator shekten tıs maqtawdı talap etpewi tiyis, puqaralardan (grajdanlardan) olardıń menshigin tartıp almawı tiyis, ol senat penen hám ulıwma «jaqsı» adamlar menen esaplasıwı tiyis. Ózinshe, óziniń erkinshe háreket etpese, puqaralardıń ulıwma paydası ushın sharshamastan is etiwi kerek. Aqırı, bul ushın onıń puqaraları oǵan sadıqlıǵımenen minnetdar.
Epiktet, tiykarǵı dıqqattı basqarıwshınıń sapalıq táreplerine bóldı. Bul onı xalıq ideologiyasına hám shekten tısqarı kiniklerge jaqın etti. Ol ushın erkinlikke jol barlıq materiallıq iygiliklerden, kushtarlıq, tileklerden waz keshiw arqalı ǵana boladı. Sebebi adam ózi qálegenligin oǵan beriw ya onnan alıw múmkinshiligine iye adamnıń ǵana qulı bolıwı múmkin. Sırtqı dene, ómir-húkim súriwshi yamasa tiranǵa baǵındırılǵan. Biraq adamnıń haqıyqıy mánisi, onıń aqıl-oyı hám janı hesh kimge baǵındırılmaǵan, onıń pikirlewlerin hesh kim basqara almaydı hám hesh kim oǵan adamgershilikli, jaqsı bolıw ushın, demek erkin hám baxıtlı bolıw ushın kesent bere almaydı. Epiktet ushın bas quday, jerdi biylewshilerdiń hámmesinen joqarı turatuǵın Zevs tuwralı kóz-qaras úlken rol oynaydı. Ózin onıń perzenti sıpatında sezgen adam sırtqı iygiliklerden qanaatlana almay qıynalǵan senatordan hám cezardan hám erkinirek boladı.
Rimniń sonǵı stoiki Mark Avreliy boldı. «Ózime ózim» atlı onıń shıǵarmalarında dúnyada anaw ya mınaw nárseni ózgertiw ya dúzetiwdiń qıyınlıǵı aytıladı. Hámmesi hám hámme nárse ózgerissiz qaladı, adamlar hámme wakıt eki júzli, ótirikshi, óz mápin oylaǵan nápsiqawlar boldı hám bola beredi de. Bul xaostın ishinde ne qaladıW Tek óz geniyińe xızmet etiw, óz-ózińdi jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanılmaytuǵın adamgershilik, jaqsılıq, ómirde hesh bir maqsetke iye bolmaǵanlıqtan stoyiller ushın minnetli adamzatqa xızmet etiw óz mánisin joǵaltadı. Aqırı adamzat pás, buzıq hám baxıcız bolatuǵın bolsa, maqseciz jaqsılıq, adamgershilik hesh kimdi de yoshlandıra almaydı.
EPIKUREIZM
Epikurdıń filosofiyası ontologiya máselesinde Demokrittiń materializminiń rawajlanıwında alǵa qaray adım boldı. Epikur atomlardıń tuppa-tuwrı háreketinen spontallı burılıwı tuwralı boljaw aytıp, nızamlılıq penen tosınlıq problemasınıń úylesiwin, sáykesleniwin kóterdi. Epikurda ontologiya problemaları etikalıq problemalar menen tıǵız baylanısı, onıń filosofiyasında oraylıq orındı adam iyeleydi. Epikur óziniń wazıypası sıpatında adamnıń ólimnen hám táǵdir aldındaǵı qorqınıshınan qutqarıwdı qoyadı: ol qudaylardıń tábiyattıń hám adamnıń turmısına aralasıwın biykarlaydı hám jannıń materiallıǵın dáliylledi. Qudaylardıń barlıǵın moyınlaǵanı menen qudaylar tuwralı «topardıń ótirik shamalawlarına» qarsı shıǵadı. Sebebi, onıń koncepciyasına ılayıq, táshwishler hám iskerlik kewli tolıw, jaynap jasnawshılıq jaǵdayı menen sıyıspaydı. Sebebi quday shadlıqlı hám ólmeytuǵın negiz sıpatında táshwishke hám iye emes, basqalarǵa da táshiwishti alıp kelmeydi, sonıń ushın hám káhárge de, húrmetke de tap bolmaydı» (Diogen Laerckiy. T. I, 139).
Jan hám dene sıyaqlı atomlardan turadı. Biraq názik atomlardan turadı. Ol deneniń qabırshaqlarında turǵanda seziwlerdiń bas sebebi bola aladı. Bul qabırshaq buzılǵanda
30