Filosofiya pani b
..pdfKóp ǵana oyshıllarda jámiyettiń tiykarında anaw ya mınaw princip (ya bir neshshe principler bar). O. shpannda bul princip-tutaslıq, O. Tofflerde-plyuralizm, U. Rostoudastadiallıq, I. Lumanda-komplekslik, A. P. Sorokinde super sistemalıq, O. shpenglerdeturmıstı qayǵırıw h.t.b.
Orıs alımı E. V. Tadevosyan jámiyettiń minezlemesin turaqlılıq, tutaslıq, ózin-ózi óndiriw, ózin-ózi jetilistiriwi, ózin-ózi tártipke salıw, óz-ózinen rawajlanıw, adamlardıń ózara baylanıs hám óz-ara tásiriniń hám ayrıqsha sociallıq normalardıń hám bahalılıqlardıń bolıwı menen baylanıstıradı. (Qarańız: Sociologiya M. , 1995. 195 b.).
Álbette jámiyet hár túrli mániste túsindiriliwi múmkin: a) materiallıq dúnyanıń rawajlanıwınıń bir bólegi, tábiyattan bólek, b) adamlardıń hám toparlardıń jıyındısı,
v) biologiyalıq sistemalardıń rawajlanıwınıń joqarǵı dárejesi, g) sociallıq sistemanıń tariyxıy tipi, d) konkret socium, e) sociallıq baylanıslar forması.
Usılardıń hámmesin esapqa ala otırıp, jámiyetke keń, filosofiyalıq aspektte mınaday anıqlama berse durıs bolsa kerek. Jámiyet adamlardıń birlikleriniń barlıq formalarınıń hám olardıń óz-ara tásiyriniń, usıllarınıń jıyındısı.
Jámiyet quramlı tutas birlik sıpatında óz dúzilisine iye. Sońǵı jılları baspa kórgen miynetlerde jámiyettiń tórt sferası: ekonomikalıq, siyasiy, ruhıy, sociallıq tuwralı pikirler biraz turaqlastı.
Álbette jámiyetke anıqlama berip onıń dúzilisin aytqan menen onıń obiektiv reallıqtıń podsisteması ekenligi tuwralı másele tamamlanbaydı. Onıń materiyanıń háreketiniń forması sıpatında specifikalıq sapalı ayırmashılıǵı eń aldı menen óndiris processiniń hám onıń tariyxıy tipleriniń tiykarında payda bolatuǵın jámiyetlik qubılıslardıń minezlemeleri menen baylanıslı. Bul bir. Ekinshiden sociallıq filosofiyada sociallıq sistemanıń elementar kletkası tuwralı másele, demek sistemanı izertlewdi baslawdaǵı analizdiń obiekti bolarlıq «qarapayım birlik» házirge shekem izleniste. Basqasha aytqanda filosoflar hám sociologlar fizikalıq atomǵa yaki biologiyalıq kletkaǵa ontologiyalıq xarakterdegi kishi bólekti qashshannan izlep júr. Pikirler hám hár qıylı. Degen menen, sońǵı waqıtları sociallıq baylanıslar hám qatnaslar haqıyqıy adamzatlıq óz-ara tásir sıpatında rodlıq sociallıq qubılıs hám barlıq socio mádeniyatlıq qubılıslar ushın tán qásiyetler bolıp, sociumnıń strukturalıq aspektin izertlewde baslama bolatuǵınlıǵı arnawlı ádebiyatlarda turaqlasıp kiyatır.
Endi jámiyetlik qatnaslar máselesine keletuǵın bolsaq, ol adamnıń iskerligi menen baylanıslı. Konkretlirek aytqanda, jámiyetlik qatnaslar usı iskerlikten tuwındı bolıp, onıń jámiyetlik formasın quraydı. Adamlardıń qálegen óz-ara qatnası, tásiri jámiyetlik xarakterge iye.
Jámiyetlik qatnaslar ádette arnawlı ádebiyatlarda eki mániste - tar hám keń mániste qollanıladı. Keń mániste adamlar arasındaǵı hámme qatnaslar, tar mániste úlken sociallıq toparlar arasındaǵı tikkeley jámiyetlik xarakterge iye qatnaslar ǵana (óndirislik, klasslar aralıq, milletler aralıq hám klasslar aralıq, xalıq aralıq hám ishki siyasiy ekologiyalıq h.t.b) názerde tutıladı. „Sociallıq― túsinigi hám sonday
„Jámiyetlik― qatnaslar túsiniginiń tar mániste qollanılıwı jámiyettiń podsistemalıq qásiyetin konkretlestiretuǵının esapqa alsaq (hár bir individtiń sociumǵa tikkeley emes al, hár qıylı birlikler hám toparlar arqalı enisiwi h.t.b), jámiyetlik qatnaslar-úlken sociallıq toparlar arqalı hám olardıń hár biriniń óz ishindegi iskerligi processinde payda bolatuǵın óz-ara tásir hám óz-ara baylanıslardıń kóp túrli formaları. Hár bir adam bul toparlardıń
(etnos, klass, klasstıń ishindegi qatlam, bir mámleket puxaralarınıń birligi h.t.b.) hár birine kirgenlikten ol universal subiektiv element, durısıraǵı so subiekt boladı. Aqırı, hár bir topar individlerdiń birliginen turadı.
Degen menen jámiyetlik qatnaslar adamlardıń erkinen hám sanasınan biyǵárez qubılıs. Olardıń obiektivligi adamnıń sáykes jámiyetlik qatnaslardıń jıyındısı (sáwleleniwi) bolatuǵınlıǵı menen ábden dáliyllengen.
91
Jámiyetlik qatnaslar materiallıq, ruhıy qatnaslarǵa bólinedi hám olardıń ekewi de obiektivlikke iye. Eger materiallıq qatnaslarǵa bóliw jámiyetlik bolmıstıń tiykarǵı sferaları (óndiris quralları, ekologiyalıq qatnasları, bala tuwılıwdıń óndiriliwi h.t.b.) boyınsha ámelge asırılsa, ruhıy, ideallıq qatnaslar tiykarına jámiyetlik sananıń dúzilisi, onıń formaları jatqızıladı. Bul qádege onsha kóne bermeytuǵınları da bar. Aytayıq, siyasiy qatnaslar. Olar siyasiy hárekettiń subiektleriniń (klasslar, milliy háreketler, partiyalar, mámleketler) kóz-qarasında sáwlelengenlikten ruwxıylıqqa, ideallıqqa iye. Biraq bul qatnaslar olardıń praktikalıq siyasiy iskerliginiń barısında qálipleskenlikten materiallıqqa iye. Al semyalıq qatnaslardı ya materiallıq ya ruhıy qatnaslar menen sheklew qıyın.
Jámiyettegi qatnaslardıń ayrıqsha túri jeke adamlar arasındaǵı (mejlichnostnıe) qatnaslar. Olar jeke indivittiń úlken sociallıq toparlarǵa kiriwine tikkeley baylanısı joq qatnaslar. Máselen, jora-joldaslıq, ashnalıq ortadaǵı óz-ara baylanıslar hám qarımqatnaslar.
Pútkil jámiyetlik qatnaslar sistemasınıń strukturasın dúziwshi element-óndiris qatnasları. Ol birinshiden óndiris usılınıń bir tárepi, ekinshiden, jámiyetlik sanadan biyǵárez qáliplesedi, onı belgileydi. Ol tek jámiyetlik sananı ǵana emes, pútkil ideologiyalıq qatnaslardı belgileydi. Bul baylanıslar, qatnaslar bazis hám „nadstroyka― túsiniklerinde hám proekciyalanadı.
Bazisbul jámiyettiń ekonomikalıq dúzilisi, basqasha aytqanda, óndirislik qatnaslar sisteması. Bazistiń ústinen oǵan sırt nadstroyka kóterilip turadı. Bul óz ishine
a) jámiyetlik sana, b) ideologiyalıq qatnaslar, v) olardı bekkemleytuǵın jámiyetlik mákemelerdi hám shólkemlerdi aladı.
Bazis hám nadstroykanıń bir-birine tásiyri, sońǵısınıń birinshisine qarata otnositelli erkinligi, jámiyetlik óndiristi qaraw menen júdá tereńlesedi. Onıń elimizdiń bazar qatnaslarına ótiw processi ámelge asırılıp jámiyetlik siyasiy ózgerisler milliylik penen ulıwma adamzatlıqtıń birliginiń arnasına túsken bir payıtta jámiyetlik óndiris túsinigin, konkretlirek aytqanda, materiallıq óndiristiń usılın tariyxıylıq penen logikalıq aspektinde anıqlaw júdá zárúrli.
Álbette eń aldı menen jámiyetlik óndiristiń ne ekenligine anıqlıq engiziwimiz kerek. Jámiyetlik óndiris kategoriyası tek ǵana adam tárepinen ózin qorshaǵan tábiyiy
dúnyanı meńgeriw processin ańlatıw menen sheklenbeydi. Durıs, bul processte adam ózin ómir súriwdiń, jasawdıń zórúrli quralları menen támiyinleydi. Degen menen bul kategoriya máseleniń basqa tárepin hám sáwlelendiredi. Bunday qurallardı óndiriw processinde adamlardıń arasında olardıń sanasınan, erkinen biyǵárez olardıń jámiyetlik ómir súriwiniń, jasawınıń sharayatları sıpatında bolatuǵın materiallıq qatnaslar payda boladı hám rawajlanadı.
Solay etip óndiris jámiyetlik ómirdi óndiriw bolıp tabıladı. Bul moment adamnıń sırtqı tábiyat penen qatnasınıń adamzatlıq formasın qurıp, haywanlardıń óndirislik iskerliginen ayırılıp turadı.
Qullası óndirislik iskerliktiń nátiyjesi hár qashan ómir súriwdiń, jasawdıń quralları (sredstva jizni) ǵana emes, al jámiyettiń ózi, sociallıqtıń alıp keliwshisiAdam bolıp tabıladı. Demek jámiyetlik óndiris miynet processi bolıwı menen birge adamnıń ómir súriw, jasawınıń sharayatlarınıń dáregi bola otırıp, onıń hár túrli individuallıq uqıplarınıń, talantlarınıń ashılısıw sferası hám bola aladı.
Jámiyetlik óndiristi materiallıq hám ruhıy óndiristiń birliginde qaraw materiallıq óndiristiń belgilewshilik rolin esapqa alıp qoymastan ideallıqtı adamlardıń materiallıq sharayatlarınıń qurı passiv sáwlesi emes ekenligin túsiniwge hám múmkinshilik beredi. Qullası, jámiyetlik óndiristi adamlardıń ómir súriw usılınıń tutaslıǵı, onıń materiallıq hám ruhıy tárepleriniń birligi sıpatında qaraw tariyxtı 1) óziniń rawajlanıwında obiektiv nızamlarǵa baǵınǵan, adamlardıń sanalı iskerligi arqalı
92
ámelge asırılǵan tábiyiytariyxıy process sıpatında, 2) onıń materiallıq hám ruhıy faktorlarınıń birliginiń tutas processi, olardıń hár birin tolıq bahalamaw ya turpayı ekonomizmge ya kerisinshe sananıń rolin natuwrı ulǵaytıp jiberiwge alıp keliw, 3) jeke adamnıń qáliplesiw hám rawajlanıw processi sıpatında qarap, bul boyınsha jámiyetlik halattı jeke adamnıń individuallıǵı menen sáykes keliw processi sıpatında qarawǵa múmkinshilik tuwdırdı.
Jámiyetlik ómir súriwdiń, jasawdıń usılı sıpatında jámiyetlik óndiris quramlı dúziliske iye. Keń mánide tutas jámiyetlik miynettiń barlıq tarawların óz ishine aladı. Oǵan turmıstı materiallıq qurallar menen támiynlew, xızmet etiw sferası, sonıń ishinde búginliginde kúshli rawajlanǵan densawlıqtı saqlaw hám sociallıq támiynlew, sananı, onıń hár qıylı formalarında islep shıǵarıw, ruhıy bahalıqlardı óndiriw hám kóbeytiw, tárbiyanı, ulıwma hám professionallıq bilim beriw, miynetke tayarlawdı, qullası, adamnıń pútkil sociallasıw processin támiynleytuǵın sociallıq institutlardıń iskerligi kiredi. Jámiyetlik óndiris sistemasında ayrıqsha orın materiallıq hám ruhıy óndiriske iye.
Jámiyetlik óndiris sistemasına adamnıń óziniń óndiriliwi hám mudamı óndiriliwi hám kiredi.
Solay etip jámiyetlik óndiriske materiallıq, ruhıy óndiris penen birge adamzat rodınıń óndiriliwi de kiredi. Álbette, turmıstıń real processinde jámiyetlik óndiristiń bul tarawları bir-birine ótip otıradı.
Materiallıq óndiristiń strukturasında bir-biri menen baylanısqan eki podsistema bar ekenligin hám umıtpawımız kerek. Olar: a) óndiristiń texnologiyalıq usılıadamlardıń predmetler menen hám óziniń miynetiniń quralları menen óz-ara tásir usılı hám usınıń tiykarında óndiristiń texnikalıq-texnologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı olardıń óz-ara qatnasları b) óndiristiń ekonomikalıq usılı - óndiriwshi kúshler menen óndiris qatnasıqlarınıń óz-ara tásiriniń jámiyetlik usılı.
Atap ótemiz, búytip bóliw, materiallıq óndiristiń dúzilisinde óndiristiń texnologiyalıq hám ekonomikalıq usılların qaraw ele júdá keń tarqalmay atır. Óndiristiń ekonomikalıq usılın materiallıq iygiliklerdi óndiriwdiń usılı menen bir alımlar teńlestirse, ekinshileri materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılına óndiristiń texnologiyalıq usılın hám kirgizedi. Bul pikirlerdiń qunlılıǵın hám sonıń menen birge tolıq turaqlaspaǵanın esapqa alıp, óndiris usılın dástúriy qarawdı maqul taptıq.
Jámiyettiń dúzimi qanday bolmasın, ol rawajlanıwdıń qanday basqıshında turmasın, onıń ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi shárti tábiyat penen zat almasıw, adamlardıń awqatqa, kiyimge, turaq jay h.t.b. baylanıslı materiallıq talapların qanaatlandırıw bolıp tabıladı.
Adamlardıń materiallıq, miynet iskerligi, zárúrli turmıslıq iygiliklerdi óndiriw jámiyettiń ómir súriw hám rawajlanıwınıń tiykarın quraydı. Materiallıq óndiris, onıń produktları menen almasıw basqıshı, jámiyetlik dúzimniń, onıń mámleketlik mákemeleriniń, jámiyettiń huqıqıy hám basqa da kóz-qaraslarınıń tiykarın quraydı.
Materiallıq óndiristiń usılındaǵı hám aynalıwındaǵı ózgeris jámiyettiń pútkil sociallıq-ekonomikalıq ukladında onıń jámiyetlik ideyalarındaǵı, siyasiy hám huqıqıy h.t.b. mákemelerindegi túpkilikli qayta qurıwlardı boldıradı.
Materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılı konkret-tariyxıy xarakterge iye. Óndiris usılı bir-biri menen ajıralmas birliktegi óndiriwshi kúshlerden hám óndiris qatnaslardan turadı.
Óndiriwshi kúshler-jámiyet tárepinen jasalǵan óndiris quralları, eń aldı menen miynet quralları hám materiallıq iygiliklerdi óndiriw boyınsha óndirislik tájiriybege hám usınıń arqasında olardı háreketke keltiretuǵın hám ámelge asıratuǵın adamlar.
Adamóndiristiń subiekti, óndiriwrhi kúrhlerdiń sheshiwshi kúshi (Gáp adam tuwralı emes, al óndiriwshi tuwralı).
93
Materiallıq iygiliklerdi óndiriw ushın miynet predmetleri zárúrli. Miynet predmetlerine óndirislik qayta islewde adamlardıń miynet iskerligine baǵdarlanǵanlarınıń bári de kiredi.
Miynet predmeti miynet qurallarısız ózgeriske túse almaydı. Miynet quralları (sredstva truda) adamnıń hám tábiyat arasındaǵı tábiyatqa tásir etiw ushın arnalǵan zatlardıń kompleksi. Olardıń eń baslısımiynet quralları (orudiya truda). Miynet quralları óndiristiń súyekli hám muskullı sistemasın quraydı.
Óndiris usılınıń ekinshi tárepin óndiris qatnasları quraydı.
Óndiris processinde adamlar tábiyatqa ǵana emes, al bir-birine olardıń erkinen hám tileginen ǵárezsiz qatnaslarǵa túsedi. Bir qatnaslar zárúrli hám tiykarınan biri islesiw hám bul iskerliktiń ónimin óz-ara almastırıwdı óz ishine aladı. Óndiris, almastırıw hám bólistiriwdegi óz-ara baylanıs hám qatnaslar óndiris qatnasların quraydı. Óndirislik, ekonomikalıq qatnaslarǵa a) óndiris qurallarına menshiktiń forması, b) bunnan kelip shıǵatuǵın hár túrli sociallıq toparlardıń óndiristegi jaǵdayı hám óz-ara qatnasları, v) bulardan ǵárezli ónimdi bólistiriwdiń formaları kiredi.
Óndiris qatnaslarınıń ishindegi eń tiykarǵıları, belgilewshisi-adamlardıń óndiris qurallarına qatnasları, demek menshik qatnasları hám onıń formaları.
Álbette óndiris mudamı rawajlanıwda boladı. Bul tiykarınan óndiriwshi kúshlerdiń ózgerisinen baslanadı. Aqırı miynetti jeńillestiriw ushın, az shıǵın menen kóbirek nátiyjege erisiw ushın jańa miynet quralları jetilip baradı, texnikalıq sheberlik kúsheyedi, miynetke daǵdı ósedi.
Bul boyınsha óndiriwshi kúshler óndiris usılınıń mazmunın qurasa, óndiris qatnasları formasın quraydı. Olardıń óz-ara tásiri, baylanısı óndiris qatnaslarınıń óndiriwshi kúshlerdiń xarakterine, dárejesine hám rawajlanıw talaplarına sáykes keliw nızamı menen ayqınlanadı. Bul nızam ulıwma sociologiyalıq, demek barlıq formaciyalar ushın tán xarakterge iye.
Gáp formaciya tuwralı keter eken, onıń hám ne ekenin anıqlaw zárúrligi payda boladı. Tariyxıy processti iri masshtabta belgili bir júyege túsiriw onıń belgili parametrleri boyınsha pikirlersiz bolmaydı.
Jer júzilik tariyxtı, máselen, dáwirlerge bóliwdiń tariyxı bar. Platonda bul kóbirek
―ideallıq jámiyetti‖ tiykarlawǵa baǵdarlanǵan: tábiyiy, jámiyetlik, aqılǵa sıyımlı (ideallıq).
Angliya tariyxshısı R. Dj. Kollingvudtıń kórsetiwinshe XVI ásirde-aq tariyx iliminde tariyxtı tórt imperiya (shıǵıs, Grek, Rim hám German) boyınsha dáwirgebóliw boldı.
Italiyalı tariyxshı gumanistler XV-XVI ásirlerde antiklik, orta ásirlik hám jańa jer júzilik tariyxıy dáwirdi taptı.
Sen-Simon bunı tereńlestirip, bul dáwirlerdiń hár birin belgili ekononmikalıq sistema menen baylanıstıradı: antiklikti - qullıq penen, orta ásirlikti - feodalizm menen hám jańa dáwirdi - jallanba miynetke tiykarlanǵan ―sanaat‖ sisteması menen.
Fure de búytip dáwirlerge bóliw edemizm menen (beyishlik alǵashqılıq) baylanıstırıldı.
Haqıyqatına kelgende, tariyxtı formaciyalıq bóliwdiń principleri ásirese eki momentte úlken áhmiyetke iye. Birinshiden, hár bir konkret jámiyette óndiris qatnasları tutas sistemanı qurap ǵana qoymastan, barlıq jámiyetlik qatnaslardıń tutas sociallıq organizmniń tırnaǵı boladı. Ekinshiden, adamzat tariyxında óndiris qatnaslarınıń bir neshshe tiplerialǵashqıobshinalıq, qul iyelewshilik, feodallıq, kapitalistlik h.t.b. boldı. Olar izbe -iz, biri ekinshisinen kelip shıqtı. Usı sebepli hámme konkret jámiyetler, belgili ózgesheliklerine qaramastan eger olardıń ekonomikalıq tiykarı bir tiptegi óndiris qatnasları bolsa, (máselen, afinalıq, rimlik, vavilonlıq, egipetlik) tariyxıy rawajlanıwdıń bir basqıshına
(qul iyelewshilik) kiredi.
94
Hár bir jámiyetlikekonomikalıq formaciyanıń tırnaǵında óndirs kúshleri, olardıń xarakteri hám dárejesi boladı. Óndiriwshi kúshler, sonday-aq tariyxıy processti biliwdiń ekinshi bir principinińcivilizaciyalıqtıń hám tırnaǵına iye.
Jámiyetlikekonomikalıq formaciyanıń dúzilisin mına sxemadan anıǵıraq kóriwimiz múmkin.
Jámiyetlikekonomikalıq formaciya
Solay etip, jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya tariyxiy rawajlanıwdıń belgili bir basqıshında turǵan sfecifikalıq ekonomikalıq bazisi hám oǵan sáykes siyasiy hám nadstroykaǵa iye, adamlardıń birlikleriniń tariyxıy formaları menen hám semyanıń formaları xarakterlenetuǵın jámiyet.
Jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya táliymatı adamzat tariyxınıń birligin hám kóp túrliligin túsiniwdiń gilti boladı. Bul bir. Ekinshiden, tariyxıy processti keń masshtabta bóleklerge bóliw boyınsha tartıslı pikirlerdiń hám joq emes ekenligin aytıwımız kerek. Bul pikirler hátteki disciplinalar aralıq xarakterge hám iye bolıwda hám ol tiykarınan aziyalıq óndiris usılı dep atalatuǵın fenomen dógereginde. (Tolıǵıraq qarań: Semenov Yu. N. Problema socialno-ekonomicheskogo stroya Drevnego Vostoka
//Narodı Azii i Afriki. 1965. Q 4). Álbette bulardıń hámmesin, olardaǵı racionallıq dáneniń barlıǵın esapqa alıw menen birge marksizm formaciyalıq podxodtı ábden tıs ulǵaytıp jibergenlikten ol teoriyada da, praktikada da biraz zıyan berdi. Materialistlik monizm klasslıq podxod penen ushlasıp, integraciyalawshı kúshlerden góre dezintegraciyalaytuǵın kúshler basım bolıp ketti. Demek, civilizaciyalıq podxod artta qalıp qoydı degen sóz.
Búginliginde, biyǵárezlik tusında bul kemshilikten juwmaqlar shıǵarılıp, teoriya hám praktika jer júzilik civilizaciyaǵa enisiwge baǵdarlanǵan.
Taǵı da qaytalaymız, aadmzat jámiyeti individlerdiń áytewir mexanikalıq jıyındısı emes, al sociallıq sistema hám onıń tiykarında materiallıq iygiliklerdi óndiriw bar. Usı sistemanıń tiykarında hár túrli birlikler hám toparlarruwlar, qáwimler, milletler, semyalar, jámiyetlik óndiristiń hár qıylı sferalarındaǵı kollektivler h.t.b. bar.
Degen menen bul komponentlerdiń sanı jámiyettiń rawajlanıw basqıshlarına sáykes ózgeriste boladı. Máselen, alǵashqı obshinalıq jámiyette klasslıq ǵana emes turǵınlıq (poselencheskaya) dúzilis bolmadı. Sebebi turǵınlıq dúzilistiń payda bolıwı sawdanıń orayıqala menen baylanıslı. Usı sebepli jámiyettiń sociallıq dúzilisin tariyxıy qatnassız qarawǵa bolmaydı.
Jámiyettiń sociallıq dúzilisi ondaǵı barlıq birliklerdiń óz-ara baylanısları, tásirleri tiykarında alınǵan tutas jıyındısı. Bunı konkretlestiriw mánisinde mına sxemanı
keltirsek boladı.
95
Jámiy ettiń etnikalıq dúzilisi óz ishine ruw, qáwim, xalıq, milletlerdi, demografiyalıq dúzilis xalıqtı (narodonaselenie), turǵınlıq dúzilisi qalalıq, awıllıq, awıldıń, qalanıń ishkerisindegi h.t.b. dúzilisti, klasslıq struktura, klasslar hám klasslar aralıq qatnaslardı óz ishine aladı.
Sonday-aq sociallıq toparlar (kastalar, qatlamlar) hám boladı. Jámiyettiń kásibiy - bilim beretuǵın strukturası adamlardıń kásip hám bilim dárejesin óz ishine aladı.
Ádebiyatlar
1.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik Ózbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: Ózbekiston, 2016. -53 b.
2.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz.
T.: Ózbekiston, 2017 -484 b.
3.Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini táminlash-yurt taraqqiѐti va xalq farovonligining garovi. T.: 2017. -28 b.
4.Mirziyoyev Sh.A. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak// «Xalq sozi» 15 yanvar 2017 yil.
5.Karimov I.A. Biz tanlagan yol-demokratik taraqqiyot va márifiy dunyo bilan hamkorlik yili 11 jild. T. Ơzbekiston 2003 yil
6.Karimov I.A. Asarlar tóplami. 1-24 jildlar.- T.: Ózbekiston, 1996-2016.
7.Karimov I.A. Yuksak mánaviyat – engilmas kuch. 2-nashr –T.: Mánaviyat, 2016, -176
b.
8.Karimov I.A. Tinichlik va xavfsizlik óz kuch-qudratimiz, xamjihatligimiz va qatiy irodamizga boǵlik 12 jild. T.Ơzbekiston 2004 yil
9.Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb xisoblashar edi.
(Prezident Islom Karimovning «Nezavisimoc gazeta» muxbirining savollariga javoblari). T.Ózbekiston. NMIU 2005 yil
10.Filosofiya Uchebnoe posobie.Pod.red. N.I.Jukova Moskva 1999
11.Filosofiya Uchebnik. Pod.red. V.Lavrientevo Moskva 1998
12.Falsafa asoslari. Toshkent 2005 1bk 13.Berdimuratova A. Filosofiya. Nókis,2010.
Anaksimennıń pikipinshe, jep óziniń sıptqı pishimi boyınsha dápke usaǵan. Quyash, ay hám basqa da aspan jaqtıptqıshlapı jepden payda bolǵan. Ol Gpeciyada bipinshi pet planetalapdı juldızlapdan ayıpa basladı.
Baplıq tipi tipi emesten janı apqalı ayıpılıp tupadı. Jan, onıń pikipinshe, hápeketsheń atomlapdan tupadı. Demokpit jandı óletuǵın, ájelli dep esapladı: dene ólgende atomlap keńislikte tapaladı. Demokpit táliymatındaǵı áhmiyetli jaǵday hápekttiń matepiyaǵa tiyisli qásiyet ekenligi haqqındaǵı táliymat, hápeket matepiallıq emes puxtıń tásipiniń nátiyjesi emes, al matepiyanıń óziniń
qásiyeti.
96
Sokrat ózinen keyin shıǵarmalar jazıp qaldırmaǵan. Ol óziniń táliymatın shákirtleri menen bolǵan gúrrińlesiwlerinde aytıslarında bayan etken.
Onıń filosofiyasınıń tiykarǵı mazmunı bizlerge Aristofan, Kisenofan hám Platonnıń shıǵarmaları arqalı jetip kelgen. Oziniń kózqarasların túsindiriwde Sokrat sorawlarǵa sheberlik penen alıp keliw metodın qollandı. Onıń pikirlewlerinde biliw hám ózińdi biliw mashqalaları kórnekli orındı iyeleydi.
8-tema: Filosofiyalıq antropologiya insan haqqında táliymat
Joba:
1.Insan. Filosofiyalıq másele ekenligi.
2.Filosofiyalıq antropologiyanıń payda bolıwı rawajlanıwı, predmeti hám wazıypaları.
3.Insannıń biosociallıq mazmunı insandı túsiniwde dualizm hám monizm insandı filosofiyalıq túsiniwdiń mazmunı.
Tayanısh túsinikleri: Insan haqqındaǵı táliymatı rawajlandırıwǵa antik materialistleri Demokrat, Epinur, Lukreciya, Kır t.b., Evropa diniy filosofiyasınıń «atası»
Avreliy Avgustin.
Filosofiyalıq pikir tariyxında insan mashqalası, bunda tiykarınan Antik filosofiya insanǵa Mokrokosm, - ulıwma dúnya menen baylanısta bolıp turıwshı bilim sıpatında qaraǵan edi. Filosof Sokrattıń «Óz-ózińdi úyren», degen sózleri biykarǵa aytılmaǵan. Sokrattıń shákirti Platon (e.b. 428-347) insannıń ruwhı ólmeydi, ol hár saparı jańa denege kóship ótedi, dep shamalaǵan edi. Insandı ózin orap turǵan átirap dúnyanı úyreniwge urınıwı bul ruhtıń denege kirgenge deyingi mángi ideyalar dúnyası haqqındaǵı yadnama. Platon ushın Insan idealı – danıshpan, filosof bolıp, onıń ruhı kóp
«Seyil etken» usı sebepli onıń bilimleri eń tuwrı hám qábiletli. Bunday kámil filosoftı Aristotel «ózin oylawshı oy» dep ataǵan edi.
Insan haqqındaǵı táliymatı rawajlandırıwǵa antik materialistleri Demokrat, Epinur,
Lukreciya, Kır t.b. salmaqlı úles qostı. Olardıń kóz-qaraslarına góre, insan ómiriniń maqseti – sanalı lázzetleniw, azap-aqıretlerge shıdaw, ruhtıń tınıshlıqqa erisiw. Sol sebepli olar filosofiyanıń tiykarǵı wazıypası insanǵa baxıtlı bolıw jolın kórsetedi. Olardıń pikirinshe, jan ayırım atomlardan payda bolǵan, óliwi shárt, dene baxıcız hádiysege ushıraǵannan soń atomlar jemiriledi. Insan ólimnen qorıqpawı kerek. Ol jasar eken, ólim joq, ólim kelgende insan joq boladı. Ulıwma alǵanda antik filosofiya (insan ne?) degen sorawǵa juwap bermedi, yamasa usı sorawdı kún tártibine qoyadı.
Endi biz orta ásir filosofiyasına tiykarınan diniy filosofiya, insandı eki tiykar: joqarǵı (ruwh) hám pást (jan) bir-biri menen úzliksiz gúres alıp barıwshı barlıq sıpatında qaradı. Orta ásir Evropa diniy filosofiyasınıń «atası» Avreliy Avgustin áwlie insannıń mánisin aynan ruwh tek ruwh payda etedi, dep esapladı. Dene bolsa
97
waqtınshalıq qabıq, ruwh qamalǵan orınnan, ruwh «zindanı» basqa nárse emes. Foma Akvinskiydiń pikirge góre adam rux penen deneniń uyǵın birliginen ibarat bul jaǵday onı tómengi, haywanıy dúnya menen joqarǵı, ilahiy parimeteler álemi ortasında áweresi qalǵan barlıq ótep qoyadı. Onda fizikalıq qansha kóp bolsa, ol haywanǵa sonshelli jaqınlasadı. Ruhiyat qansha kóp bolsa, ol sonsha perishtelerge jaqınlasadı.
Orta ásir sxolastikası wákilleri (ullı Alberi, Anselm Kenterverskiy) kózqarasınan, insannıń tiykarǵı wazıypası ózin ańlaw emes, bálki jánede joqarı.
SHıǵıs musılman filosofiyasında insan mashqalası eki túrli jaqınlasıwdı kóriw múmkin. Olardan biri kóbirek táǵdiri haqqındaǵı islam aqıwdasına sıyınadı. Insan táǵdiri aldınnan belgilep qoyılǵan, sol sebepli insannıń qolınan keletuǵın birden-bir is
– bul ózin …….. usı táǵdirde belgilep qoyılǵanday tutıw. Biraq Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Alisher Nawayı, Vedal, XIX ásir aqırı baslarındaǵı aǵartıwshılar – Axmed Donish, Muqimiy Furqat Zawqiy, Sattorxon. Insan haqqında gumanistlik, aǵartıwshılıq, demokratiyalıq konsepciyanıń qáliplesiwine úles qosqan.
Jańa dáwir filosofiyasında insan máselesi hám óz-ózin ańlaw mashqalalarına qaytıw menen ajıralıp turadı. T.Gobbs, Mekonin materializm táreptarları, insannıń ruwhıy dúnyası mákanın kúsh hám ǵayrat háreketler jıynaǵınan basqa nárse emes dep esaplanadı. Onıń pikirinshe, insan tek ǵana quramalı dúziliw mexanizm. Ol tek mexanika nızamlarına boysınadı. Gobbs ruwhtıń ayrıqsha substanciya sıpatında barlıǵın biykar etedi.
Rene Dekart insannıń konsepciyasın islep shıqtı. Ol insan óli mexanizm (dene) menen lirodaǵa pikirlew qábiletine iye bolǵan substanciya (ruwh) qosılıwınan payda bolǵan dep esaplaydı.
Venedikt Sinenoza óziniń insan haqqındaǵı táliymatın, insan tábiyatınıń bir bóleimin, ekinshisin, dene hám ruwhtıń birligi tiykarında jaratadı. Insannıń pútkil ruwhıy ómiri quwanısh, ǵam, lázzetlerden ibarat. Insandı háreketke keltiriwshi kúsh - ózin saqlaw hám mápke umtılıw.
XVIII ásir francuz materialistleri J.O. Lametri, K.A. Gelveckiy, R.A. Golben,
D.Didra hám basqalar insan haqqındaǵı táliymattı islep shıǵıwǵa úlken úles qostı. Bunı, hátte olardıń shıǵarmaların tastıyıqlap turadı.
XX ásirlerde filosofiyanıń pikirdiń insan haqqındaǵı táliymatın rawajlandırıwǵa eń ayrıqsha nátiyjelerden biri – bul Lyudvig Feyerbektiń (1804-1872) filosofiyalıq antropologiya. Ol insan mashqalasın filosofiyanıń «birden-bir» universal eń joqarǵı mashqalası sıpatında qaradı. Fkyerbex tiykarında, insanǵa biologiyalıq kóz qarastan qaraydı, onıń sociallıq máselesin málimlemeydi.
Antropologiyalıq princip, epizicensializm, ómir filosofiyası, filosofiyalıq antropologiya, antropo-sociologiya, greydizm t.b. kóplegen filosofiyalıq hám sociallıq aǵımlardıń tiykarında shıǵadı.
Ekzistensialistler J.P. Sartr, A.Kolelo, t.b. filosofiyanıń tiykarǵı mashqalası dep insannıń payda bolıwı máselelerin sıpatlaydı. Insan tek ózin ańlawı múmkin. K.YAspers jazǵanınday: «Bar bolıw biliw demekdir» «men sana sıpatında barman» ekzicticialistlerdiń tiykarǵı principi – erkinlik principi. Insan «azat bolıwı shárt» (J.P.Sartr). Social turmıstıń tensizliklerininen shıǵıwdıń jolı – shaxstıń individualistlik baslısında. Insannıń ózin dıqqat orayında qoyıwnan jeke bir aǵımı – «filosofiyalıq antropologiya». Bul aǵımnıń tiykarın – Maks SHeler (1874-1928) filosofiyanıń tiykarǵı máselesin «Insan ne?» degen sorawdan ibarat. Zigmunt Freyd (1856-1933) freydizmge tiykar salǵan. Ol shaxs dúzilisinde úsh tiykarǵı qatlamdım ajıratıp kórsetedi. «Ol» sana astı, «men» yamasa «ego» (sana), joqarı «men» (joqarı sana).
Insan mashqalası tábiyiy hám gumanitar pánlerde, insan kóplep pánler úyrenetuǵın predmet biologiya onı Netto Sapines sıpatında qaraydı. Pedagogika ushın ol tárbiya obiekti, sociologiya ushın túrli qatnaslar subiekti, kulturologiya ushın mádeniyattıń obiekti subiekti, ekonomika teoriya ushın tiykarı islep shıǵarıwshı kúsh
98
t.b. Tábiyiy pánler arasında dástúrli (biologiya, antropologiya, medicina t.b.) bir qatarda jańa pánler (joqarǵı nerv sistemasınıń xızmeti fiziologiyası) somatologiya, sensologiya t.b.) payda boldı. Social bilim tarawında «eski» pánler (psixologiya, sociologiya, tiltanıwshı) etika qatarında «jańa» pánler (ansiologiya, gerinevtika) sıyaqlılar xızmet kórsetedi.
XX ásirde ilimiy bilimniń rawajlanıwı parallel tárizde barıwshı pánlerdiń aktiv differenciyalasıwı hám integraciyalawı tábiyiy-ilimiy social pánler shegarasında bir qatar jańa pánlerdiń bioetika hám medicina etikası, sociobiologiya, psixofiziologiya t.b. júzege keliwine sebep boldı. Bul jaǵday filosofiyanıń insan mashqalaların kórip shıǵıwdaǵı metodologiyalıq roli haqqındaǵı máseleni jánede aktual etip qoyadı.
Insan mashqalasınıń filosofiyalıq aspektin ashıp beriw názerde tutıladı.
Insan mashqalasınıń filosofiyaǵa baylanıslı máseleleri dep tómendegilerdi esaplaw múmkin: a) insan mánisi; b) insanda sociallıq hám biologiyalıq tábiyiylıq; v) shaxstıń erkinligi; g) insannıń bir bolıwı mánisiniń dialektikası; d) insan ómiriniń maqseti hám mánisi.
Birinshi másele insan filosofiyalıq másele sıpatında, antik dáwir filosofiyasına dıqqat awdaramız. Antik filosofiya insanǵa mekrokosm, kosmostıń bir bólimi, yaǵnıy mekrokosm – ulıwma dúnya menen bárqulla baylanısta bolıp turıwshı bólim sıpatında qaraǵan. Antik dáwirde «óz-ózińdi úyren», degen sózler aytılǵan edi. Sokrat.
Platon (er.deyin 428-327-jıllar) insannıń ruhı almaydı, ol jańa denege kóship ótedi, dep shamalaǵan edi. Insannıń ózin orap turǵan átirap dúnyanı úyreniwge urınıw bul ruhtıń denege kirgenge deyingi mángi jasawı haqqında yadnama. Platon ushın insan ideyalı – dapıshpan, filosof bolıp, onıń ruhı kóp «seyil etken» hám sol sebepli onıń bilimleri eń tuwrı hám qımbatlı. Bunday kámil filosoftı Aristotel «Ózin oylashı, oy» dep ataǵan edi.
Insan haqqındaǵı táliymattı rawajlandırıwǵa antik materialistleri Demokrit, Efikur,
Lukreciy Kar hám salmaqlı úles qostı. Olardıń kóz-qaraslarına kóre, insan ómiriniń maqseti – sapalı lázzetleniw, azap-aqıretlerge, kedirgi jasaw, ruhtıń tınısh jasawına erisiw. Sol sebepli olar filosofiyanıń tiykarǵı wazıypası insandı baxıtlı bolıw jolın kórsetiwden ibarat. Onıń pikirinshe, jan, ayırım atomlardan payda bolǵan hám óliwi shárt, dene kewilsiz hádiysege ushıraǵannan soń atomlar jemiriledi. Insan ólimnen qorıqpawı kerek, ol jasar eken, ólim joq, ólim kelgende bolsa insan joq boladı.
Ulıwma alǵanda antik filosofiya «Insan ne?» degen sorawǵa juwap bermedi, bálki menen usı sorawdı kún tártibine qoyadı.
Insannıń kelip shıǵıw eń quramalı hám jumbaqlı fenomenlerinen biri esaplanadı. Áyyemgi zamanlardan baslap, usı fenomendi túsindiriwde bir-birine qarama-qarsı bolǵan eki paradigma bir: insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı ideyası hám tábiyiy tariyxıy evolyuciya ideyası.
Áyyemgi miflerde adamlardıń kelip shıǵıwı kóbinshe miflik qaharmanlardıń transformaciyası, totem ajdadlar, pútkil barlıqtıń jaratılǵanlıǵın miflik dáwirdiń personajlardıń transformaciyası, nátiyjesi yaki olardın dóretiwshilik ónimi sıpatında sáwlelenedi.
Jańa gvardiyadaǵı papuaslardıń tangi qáwimi miflerde ápsanalı qaharman adamlardı qaqpanǵa túsken dońızlardıń maydalanǵan bóleklerinen ajıratadı. Tasmaniyalardıń pikirlerine kóre dáslepki adamlar Morkerni atlı miflik barlıq tárepinen quyrıqlı, buwınsız ayaqlarǵa iye bolǵan haywan qıyapasında jaratılǵan. Keyinshelik basqa bir ápsanalı barlıq Drumerdiń olardıń kuyrıqların kesip taslaǵan hám maylar járdeminde dizelerin búgiletuǵın etken. Avstraliya avrogenleri hám ańa Gvineyadaǵı papuaslardıń margend-anim qáwiminiń ápsanalarına kóre adamlar dáslep yarım adam yarım haywan qıyapasında, kózlerisiz, awızsız, ayaq qollarınıń ushları jabısqan halında payda bolǵan. Demiurǵlar poshaqlar járdeminde olardı házirgi jaǵdayǵa keltirgen.
99
Keyin payda bolǵan miflerde birinshi adamnıń payda bolıwı qudaylar tárepinen jaratılıw ideyası menen baylanıstırıladı. Jáhán dinlerinde payda bolǵan belgili jaratılıw aktiniń barlıq súwretleri mifologiyaǵa barıp taqaladı. Mısalı, jáhán dinlerinde keń tarqalǵan insannıń quday tárepinen ılaydan jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı mifologiyalıq ildizlerge iye ekenligi kórinip turıptı. Ilim antroponogenez processin ashıp bere baslawı hám dinnen bul tarawdı tartıp alıwına baylanıslı kreacianizm óz abırayın bekkemley basladı. Bul jaǵday tiyisli institutlardıń payda bolıwında, ilimiy konferenciyalar ótkiziw, filomerdiń payda bolıwı óz kórinisin taptı.
Házirgi zaman kreatcianizmin tómendegi jaqınlasıwǵa tiykarlanadı.
Kreacionizm (lat. Creatio - jaratıw) – dúnyanı quday tárepinen ilahiy qudiret alqarı joqtan bar etiw haqqında diniy táliymat. Teistlik dinler esaplanǵan iudaizm, xristianlik, islam ushın ásirese xarakterli.
Birinshiden, bul adamnıń ázelden payda bolıwında ideya, ol adamnıń eń áyyemgi dáwirine baylanıslı qazıp tabılǵan haywanlar (mısalı dinozavrlar) menen bir waqıtta payda bolǵan. Sıpatlawshı dálillerdi úyrenip XX ásir Texastaǵı Pallukes dáryalar boyında tabılǵan. 120 mln jıl ilgeri qaldırılǵan izdi insannıń áyyemgi dáwirdegi izi dep kórsetiwge urınıwlar bolǵan edi. Keyin málim bolıwına qaraǵanda, bul iz kesertkilerdiń izi eken.
Ekinshiden: kreatcianistlerdiń pikirinshe qazılmalar waqtında tabılǵan barlıq súyeklerdi adamdıki yaki maymıldıkime bulardı ayırıp kórsetiw kerek. Basqasha aytqanda, quday hámme túrlerin olar qanday bolsa sonday ajıratqan hám adam dáslepaq adam bolǵan. Biraq ilimde dálilleniwinshe qazımalar paytında tabılǵan zatlar súyekler bir qıylı emes, sebebi olardı maymıllarǵa tán qásiyetler adamǵa tán qásiyetler birlesip ketken.
Úshinshiden, bul jeterli maǵlıwmatlar bolmaǵanlıǵın ushın gepoteza sıpatında qaralawshı antropogenezge baylanıslı bir qatar teoriyalar kritikalandı. Kreatcionizm búgingi kúnde keń tarqalǵan. Bir qatar mámleketlerde insannıń kelip shiǵıwı kreacionistlik hám evolyucion kóz-qaraslardı mekteplerde okıtıw maqsetinde keskin gúres barmaqta.
Áyyemgi filosofiyalıq pikirlewlerde insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıǵıwı haqqındaǵı gipotezanı ushıratıw múmkin. Hind filosofları SHırvan-Lokayatlar táliymatına kóre sanaǵa iye bolǵan tiri dene hám pútinlik dúnya sıyaqlı tórt ámeliyattıń, yaǵnıy jer, ot, hawa, suwdıń qosılıwınan kelip shıǵıw jóninde áyyemgi grek filosofiyasında. Adamnıń haywannan kelip shıǵıwı haqqındaǵı gipotezanı birinshi bolıp Anaksimandr ilgeri súredi. Onıń táliymatında adamlar balıqlar qırnında payda bolǵan top akulalar sıyaqlı ǵamxorlıq etken. Olar kúshke kirip, ózlerin epley alǵannan soń sırtqa shıǵıp jerge jetip barǵan.
Áyyemgi grek filosofı Empedokl dáslep insan denesiniń ayırım bólimleri: baslar, qollar t.b. payda bolǵan dep esaplaǵan. Birlestiriw ajıratıw qúdiretine iye bolǵan. Muhabbattıń dúnyada ústin bolıwına baylanıslı bir-biri menen qosıla baslaǵan. Demokrat bolsa insan ılay suwdan payda bolǵan dep esapladı.
Insannıń tábiyi-tariyxıy kelip shıǵıwı jóninde filosoflar konsepciyalar. XIX ásir aqırına deyin tek pikirlewlerden ibarat bolıp, hesh qanday sıpatqa iye emes edi. Biraq ilimiy maǵlıwmatlardıń toplanıwı menen belgili dárejede ústinlikke iye bola basladı. Antik dáwirde ilimniń payda bolıwı menen insan hám haywanlardı salıstırıw analiz etiw jolındaǵı dáslepki urınıwlar júzege keldi. Bunday háreketlerdiń dáslepkilerinen biri áyyemgi Greciyada Aristotel. Áyyemgi ásirde Rimde jasaǵan anatom-vrach Klavriy Golen bolsa birinshilerden bolıp, adam menen maymıl ortasındaǵı uqsaslıqlardı súwretlep berdi.
1640-jılda filosof alımı Lyujilil Vanini adam hám maymıldıń tuwısqanlıǵı haqqındaǵı ideyanı ilgeri súredi. Bul pikiri ushın ol Otqa jıǵıp óltiriledi. 1699-jılı
100