Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı kursınıń maqseti hám wazıypaları

Joba:

1.Sóylew mádeniyatı túsinigi

2.Sóylew mádeniyatı máseleleriniń ortaǵa qoyılıwınıń tiykarǵı sebepleri

3.Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı kursınıń izertlew obyekti, maqseti hám wazıypaları.

Sóylew mádeniyatı házirgi dáwirdegi til biliminiń ózine tán tarawı. Bul pán óziniń uzaq tariyxına iye. Tilimizde belgili ádebiy norma sıpatında qáliplesetuǵın hám tap usı formada qollanıw hám qabıl etiw usınılǵan til birlikleriniń ayırım jaǵdaylarda tiykarǵı itibarǵa alınbawı, buzılıwı, geypara til birliklerin qollanıwda belgili bir normalardıń anıqlanbaǵanlıǵı sóylew mádeniyatı kursın qatań úyreniw máselesin ortaǵa qoydı, sóylewde ushırasatuǵın nuqsan hám kemshilikler, olardı saplastırıw, sóylew mádeniyatın bunnan bılay da rawajlandırıw ulıwma xalıqlıq másele. Til adamlar ortasındaǵı óz-ara qarımqatnas jasawdıń quralı bolsa, sóylew til nızamlarına hám aytılajaq informaciyaǵa muwapıq qurılǵan til belgileriniń izbe-izligi, tildiń ámelge asıwı. Sóylew adamlar arasında, jámiyette iske asatuǵın qubılıs. Sonıń ushın til bilimi bul máselege ayrıqsha kewil bólip otır. Sóylew mádeniyatı ulıwma insanıylıq mádeniyattıń ajıralmas bir bólegi bolıp, adamnıń joqarı mádeniyatlı bolıwın, sonıń ishinde, sóylew mádeniyatın joqarı dárejede iyelewdi talap etedi.

«Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı» degen ne? Usı máselege juwap beriw bul pánniń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı. Sonlıqtan sóylew mádeniyatınıń teoriyalıq hám ámeliy jaqtan oǵada

úlken áhmiyetke iye bolǵan máselelerin sheshiw til biliminiń házirgi rawajlanıw jaǵdayında áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp qalmaqta. Sóylew mádeniyatın til biliminiń bir tarawı sıpatında tanıtıw, onı haqıyqıy bar bolǵan belgileri menen ózgeshelikleriniń jıyıntıǵı sıpatında izertlew tiykarǵı wazıypa bolıp esaplanadı.

Ulıwma, sóylew mádeniyatı termini mına máselelerdi óz ishine qamtıydı.

Sóylew mádeniyatı - bul onıń /sóylewdiń / kommunikativlik ózgeshelikleriniń jıyıntıǵı hám sisteması, belgileri, ekinshiden, ol adamnıń qarım-qatnas jasaw maqsetinde qollanıwınan kelip shıqqan bilimi hám kónlikpeleri.

Sóylew mádeniyatı páni til biliminiń jańa bir tarawı sıpatında tán alınıp, ol lingvistikanıń basqa tarawları menen tıǵız baylanıslı. Ol, ásirese, stilistika páni menen tıǵız baylanıslı, geypara jaǵdaylarda bul eki pándi birge alıp qaraydı. Biraq stilistikanıń óziniń izertleytuǵın predmeti hám wazıypaları bar. Onda til hám sóylew stilleriniń funkcionallıq variantları hár tárepleme úyreniledi. Belgili dárejede ámeliy stilistika sóylew mádeniyatı menen ushlasıp ketedi. Sóylew mádeniyatı til biliminen basqa psixologiya, logika, estetika, sotsiologiya, pedagogika menen de tıǵız baylanıslı.

Sóylew mádeniyatı tiykarların iyelewde til hám sóylew terminleri menen túsinikleriniń mánilerin hám olardıń tiykarǵı ózgesheliklerin biliw úlken áhmiyetke iye. Olar bir-biri menen ajıralmas dárejede ómir súredi.

Til bul - qarım qatnas jasawdıń belgili mexanizmi, hár bir adamnıń, onıń pikirlerinen kelip shıǵatuǵın qarım-qatnas birlikleriniń jıynaǵı hám sisteması. Al, sóylew berilip atırǵan informaciyanıń bildiriliwi menen sáykes keliwin shólkemlestiretuǵın belgiler sistemasınıń izbeizligi. Sóylew iskerligi adam organizminiń sóylewdi shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan psixofiziologiyalıq jumıslarınıń jıynaǵı. Adamlar arasındaǵı qarım-qatnas quralı bolǵan til áyyemgi tariyxqa iye bolǵanı ushın sóylewshilerdiń bul tilge múnásiybeti de erteden payda bolǵan. Sóylew mádeniyatı eń dáslep Praga lingvistikalıq dógeregi tárepinen ortaǵa qoyılǵan edi. V.Lomonosov, Sherba, Vinokur, Vinogradov, Ojegov Golovin h.t.b. rus ilimpazları bul máseleni tereńirek úyrendi. ózbek til biliminde E.Begmatov, X.Baynazarov, Íbrahimov, Qungurov, Axmedov, Sodikova, Usmanova, Jalilov, Xujaeva hám basqa ilimpazlar bul máselede bir qansha kólemli miynetler islegen. Sóylew mádeniyatı kursınıń dáslepki baǵdarlamasın samarqandlı tilshi adımlar dúzgen. /R.K.Kungurov, Samarqand-1983/ Solay etip, Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatın óz aldına pán sıpatında úyreniw tómendegi talaplardı ortaǵa qoyadı.

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı tarawınıń anıq ilimiy-obyektin belgilew:

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı tarawı menen til biliminiń bazı bir bólimleri menen baylanısın, olar arasındaǵı ayırmashılıqtı anıqlaw, máselen,: orfoepiya, imla, punktuaciya, álipbe, stilistika, ámeliy stilistika menen sóylew mádeniyatı arasındaǵı baylanıs.

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatınıń úyrenetuǵın máseleler teoriyalıq hám ámeliy jónelislerin anıq belgilep alıw zárúr. Demek, sóylew mádeniyatı bir qansha ilimiy pikirlerge súyengen halda

tómendegidey anıqlamalarǵa iye boldı.

Bir tilde durıs sóylew hám jazıw; pikirdi ápiwayı jáne anıq túsinikli etip beriw; tildiń kórkemlew qurallarınan ónimli paydalanıw; sóylewdiń qısqalıǵı, anıqlıǵı, ıqshamlıǵı, milliyligi; sóylewdiń ápiwayı hámme ushın túsinikli bolıwı; h.t.b oqıtıwshıǵa sóylewdiń tásirsheńligin támiyinlewge múmkinshilik beredi.

Temaǵa tayanısh túsinikler.

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı kursı, onıń wazıypaların túsindiriw, izertleniw tariyxı boyınsha túsinik beriw.

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı kursınıń aldına qoyǵan maqseti hám wazıypaları, onı iyelewdiń jolları, usılları.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Sóylew mádeniyatı degen ne, onı úyreniwdiń áhmiyeti qanday?

2.Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı kursın úyreniwdiń tiykarǵı sebepleri nede?

3.Sóylewde ushırasatuǵın tiykarǵı kemshilikler nelerden ibarat?

4.Mádeniyatlı sóylewge qalay erisiw múmkin dep oylaysız?

Sóylew mádeniyatı tariyxınan maǵlıwmatlar

Joba:

1.Áyyemgi Mısır, Greciya, Rim hám basqa da mámleketlerde sóylew mádeniyatınıń táliymat sıpatında qáliplese baslawı

2.Shıǵıs xalıqları tariyxında sóylew mádeniyatı 3.Qaraqalpaq

folklorında durıs sóylew haqqında pikirler 4.Ájiniyaz hám Berdaqtıń durıs sóylew haqqında pikirleri 5.Qaraqalpaq til biliminde sóylew mádeniyatınıń izerleniwi

Sóylew mádeniyatı til biliminiń bir tarawı. Bul pánniń tariyxına názer salsaq, ol táliymat sıpatında áyyemgi Rim hám Afinada qáliplesken. Biraq oǵan shekem de Mısır, Ossuriya, Vavilon hám Hindistan mámleketlerinde onıń dáslepki tırnaǵı salınǵanlıǵı oratorlıq yaǵnıy sheshenlik

óneriniń tájiriybelerinen málim. Ol waqıtları mámleketlik iskerlerdiń abırayı hám joqarı lawazımda islewi olardıń sheshenlik talantına da baylanıslı bolǵan.

Sheshenlik óneri sárkardalıq penen teńdey bahalanǵan. Grek oratorı Demosfen /besh 384322/ hám Rim oratorı Citseron besh/106-143/ adamzat turmısında sheshenlik óneriniń

ózine tán mektebin dóretti. Rossiyada sóylew mádeniyatı patsha Petr 8 dáwirinde rawajlandı. Rus ilimpazı M.V.Lomonosov sóylew mádeniyatı jónindegi ilimiy pikirleri menen tanıldı. Onıń “Rus poeziyası qaǵıydaları haqqında xatlar”, ”Rus grammatikası”, “Sóylew mádeniyatı boyınsha qısqasha qollanba” sıyaqlı miynetleri úlken áhmiyetke iye boldı.

Shıǵıs oyshılları Axmed Yugnakiy, Yusip Xas Xajib, Abu Rayxan Biruniy hám basqa da oyshıllardıń miynetlerinde sóylew ádebine baylanıslı qunlı pikirler bar.

Orta Aziyada bolsa sóylew mádeniyatı jónindegi pikirler ataqlı tyurkolog M.Qashǵariydiń /88-ásir/ “Devonu luǵatit túrk” atlı miynetinde ortaǵa qoyıldı. Sol waqıtları sóylew ádebi dep atalǵan qaǵıyda hám kórsetpelerde ápiwayı hám orınlı, qısqa hám mazmunlı sóylew, ezbelik hám biymánilikti qaralaw, úlkenler hám ustazlar aldındı sóylew ádebin saqlaw, shın sóylew, jalǵan sóylewge jol qoymaw haqqında pikir júritiledi. Al ullı ózbek shayırı A.Nawayınıń ismi bul salada úlken húrmet penen tilge alınadı. A.Nawayı sheshenlik ónerin óz dáwirinde eń joqarǵı basqıshqa kótergen hám sóylew mádeniyatı teoriyası menen de tereń shuǵıllanǵan. Ol

«Mahbubul-qulub» shıǵarmasınıń 24 babın sheshenlik ónerine baǵıshlaǵan. «Mukakomatul luǵatayın» hám «Majalisun nafois» shıǵarmasında tikkeley til biliminiń teoriyalıq máselelerin sheshiwge, sóylew mádeniyatın úyreniwge dıqqat awdaradı. Ol til hám sóylew, sóylew ádebi, sóylew mádeniyatı, sóylew óneri haqqında aytqan pikirlerinde áyyemgi túrkiy xalıqlardıń sóylew mádeniyatına keń orın berdi.

Qaraqalpaq til biliminde bolsa sóylew mádeniyatı máselelerine jeterli dárejede kewil bólinbey kiyatır. Házirge shekem bul pán boyınsha tek maqalalarǵa ǵana iyemiz, al sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları derlik basılıp shıqpadı. Tek Qaraqalpaq folklorınıń bay miyrasları sóylew mádeniyatı máselelerine baylanıslı oǵada áhmiyetli pikirlerdi alǵa qoyadı. Ásirese, naqıl-maqallarda sóz qádiri, sózdiń kúshi haqqında aytılǵan bahalı pikirler bar. «Adam tilinen, mal shaqınan baylanadı», «Oylanbay sóylegen awırmay óledi» sıyaqlı kóplegen naqıl-maqallarda sóylewdiń áhmiyetli máseleleri aytılǵan. Qaraqalpaq folklorınıń basqa da janrlarında sóylew hám sóylew ádebi haqqındaǵı pikirlerdi ushıratıwǵa boladı.

Qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń kórnekli wákilleri Ájiniyaz shayırdıń dóretiwshiligindegi Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese,

Onnan dúzde otlap júrgen mal jaqsı

Sıyaqlı qatarlar shayırdıń bul máselege ayrıqsha áhmiyet bergenligin kórsetedi. Berdaq shayırdıń dóretiwshiligindegi

Ata-anańdı qádirle,

□lgenińshe jaqsı sóyle, Mal tapsań torqaǵa bóle,

□serińe jaqsı, balam qatarları didaktikalıq shıǵarmanıń ájayıp úlgisi bolıp esaplanadı. Sóylew

ádebi, sóz qádiri, onıń kúsh-qúdireti haqqında pikirler shayırdıń basqa da shıǵarmalarında kóplep ushırasadı.

Qaraqalpaq til biliminde bolsa sóylew mádeniyatı máselelerine jeterli dárejede kewil bólinbey kiyatır. Házirge shekem bul pán boyınsha tek maqalalarǵa ǵana iyemiz, al sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları derlik basılıp shıqpadı. Bul tarawda E.Berdimuratov O.Dospanov, A.Najimov,

A.Niyazov, A.Bekbergenov hám basqa da tilshi ilimpazlardıń baspada járiyalanǵan maqalaları bar. U. Dáwletova «Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı» páni boyınsha lekciya testleri jıynaǵın

járiyaladı.

Temaǵa tayanısh túsinikler

Sóylew mádeniyatı táliymat sıpatında bir qansha mámleketlerde payda bolıwı hám qáliplesiwi. Shıǵıs oyshıllarınıń sóylew mádeniyatı tariyxında tutqan ornı. Qaraqalpaqádebiyatında sóylew mádeniyatı máseleleriniń sóz etiliwi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Sóylew mádeniyatı tariyxı qaysı mámleketlerdiń atı menen baylanıslı? 2.Shıǵıs xalıqları oyshılları sóz ádebi haqqında qanday pikirlerdi bildirgen?

3.Maxmud Qashǵariydiń miynetinde sóylew ádebi degende ne nárse názerde tutılǵan? 4.Qaraqalpaq folklorında sóz hám sóylew ádebine baylanıslı qanday pikirlerdi bilesiz?

5. Qaraqapaq til biliminde sóylew mádeniyatı boyınsha islengen qanday jumıslardı bilesiz?

Ádebiy til hám ádebiy norma

Jobası:

1.Ádebiy til túsinigi

2.Ádebiy tilge tán belgiler

3.Ádebiy til menen sóylew mádeniyatınıń baylanısı. Norma

4.Leksika-semantikalıq normalar - leksikalıq (sóz qollanıw) normaları.

5.Orfoepiyalıq normalar.

6 Aktsentologiyalıq (sóz hám formalarda páttiń durıs qoyılıwı) normalar.7 Fonetikalıq normalar.

8 Grammatikalıq (morfologiyalıq .hám sintaksislik) normalar.9 Sózlerdiń jasalıwındaǵı normalar.

10.Ímla normaları.

11.Jazıw (grafika) normalar.

12.Punktuaciyalıq normalar.

13.Stillik normalar hám t.b.

Ádebiy tildiń jasaw shártleriniń biri - normalılıq. Ádebiy tilde bar bolǵan sesler, sózler, sóz

dizbekleri, hár qıylı qosımtalar, sintaksislik konstrukciyalar sóylew processinde belgili bir nızamqaǵıydalarǵa, mısalı, kelisilgen, kópshilik tárepinen maqullanǵan, norma sıpatında tán alınǵan kórsetpelerge boysınǵan halda ámel qıladı. Mine usı nızamqaǵıydalardıń buzılıwı yamasa olardan shetlew, tilde normanıń buzılıwı, oǵan ámel qılmaw, tiykarlanbaw dep esaplanadı. Demek, ádebiy til onıń, konkret normativ qurallar, qollanbalar, olardı qollanıw menen baylanıslı bolǵan nızamqaǵıydalar, kórsetpeler jıyındısınan ibarat.

Tildegi hár bir sóz óziniń mánisine sáykes hám stillik jaqtan durıs qollanılıwı kerek. Tek usılay etkende ǵana biz durıs hám kórkem sóylewge erisemiz. Hár bir sóz óziniń mánisine, stillik ózgesheliklerine, qosımsha emocional-ekspressivlik boyawlarına hám t.b. belgilerine iye boladı.

Sózdi qollanǵanda mine usı belgilerdi esapqa alıw shárt. Keri jaǵdayda sózdiń durıs tańlap qollanılıwı múmkin bolmaydı. Sonıń ushın, birinshiden, sóz óz mánisine sáykes tańlap alınıwı kerek. Ekinshiden, gáptegi hár bir sóz óziniń tiyisli ornında qollanılıwı kerek, bolmasa, sózdiń mánisi burmalanıwı, ózgeriwi yamasa eki túrli máni ańlatıwı múmkin. Mısalı,tutqa baylanǵan brigadirdiń atı kisnedi. Biz de jábdilessek jeńemiz dedi bir qara saqallı diyxan.:shinshiden, túbirles yamasa mánileri bir-birine jaqın sózlerdi orınlı-orınsız dizbeklestirip qollanıwǵa bolmaydı, óytkeni bul nárse sóylewdiń kórkemligin buzadı. Tek ayırım jaǵdaylarda stillik maqsette ǵana qollanıw múmkin. Qápelimde tillerge ziban kirdi.

Ziban arab-parsı tilinen kirgen til degen máni ańlatatuǵın sóz bolıp bul jerde {tillerge til kirdi} degen mánini keltirip shıǵarǵan. Tórtinshiden, sóz formasın durıs qollanıw shárt. Men ele jazıp otırıwdaman demey, men ele jazıp otırman dew durıs. Besinshiden, sózdiń grammatikalıq formaları da durıs tańlap alınıwı kerek. Mısalı, “ıyasqa otırtıp, klasstı tınıshlandırǵan waqıtta maǵan bir oy sap ete qaldı.

Orfoepiyalıq normalar, yaǵnıy ádebiy orfoepiyalıq normaları til birliklerniń awızeki sóylew processinde ádebiy til normasına sáykes keliwi bolıp esaplanadı. Házirge shekem qaraqalpaq tiliniń orfoepiyalıq normaların qatań saqlaw jolǵa qoyılǵan joq. Orfoepiyadaǵı hár qıylılıqtıń dawam etip keliwi qaraqalpaq tiliniń sóylew mádeniyatına keri tásirin tiygizip kelmekte. Onıń tiykarǵı sebepleri,birinshiden, qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki normaların hámmeniń derlik birdey jaqsı iyeley almaǵanı~

ekinshiden, ádebiy tilde sóylewshilerdiń sózinde dialektlik ózgesheliklerdiń sezilip

turıwı~

úshinshiden, úlken jastaǵı adamlar menen jaslardıń sóylewindegi kemshilikler~tórtinshiden, ayırım birliklerdiń jazbadaǵı halında aytılıwı~

besinshiden, awızeki sóylew normalarına say ele qatań tártipke túspegen ayırım jaǵdaylar, máselen rus-internacional sózlerdi sol tilge fonetikalıq ózgeshelikler menen yamasa dialektlik ózgeshelikler menen aytıw hám t.b.

Mine usı kemshiliklerdi saplastırıw ushın orfoepiyalıq normalardı teoriyalıq jaqtan tiykarlap, bul boyınsha tiykarǵı nızamlardıń ámelge asırılıwı hám shet til sózleriniń orfoepiyalıq norması bir sistemaǵa keltiriliwi kerek. Oǵan qosımsha alımlar, pedagoglar, intellegentlerdiń shıǵıp sóylewlerinen, jáne joqarı hám orta oqıw orınlarınıń xızmetlerinen hám radio, televidenie, teatr,kino

ónerinen, baspa sózden, kórkem ádebiyattan ónimli paydalanıw kerek. Bular ádebiy orfoepiyalıq normalardı qáliplestiriwge úlken járdem beredi. Til bilimi dóretken orfoepiyalıq sózliklerdiń bunda áhmiyeti júdá ullı.

Sóz hám sóz formalarındaǵı pátti óz ornına qoyıp aytıw da sóylew mádeniyatı ushın áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp esaplanadı. Malov-Malov.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili ushın 3 sesiniń qollanılıwı fonetikalıq norma bolsa da, ayırım jaǵdaylarda bul seslerdiń sóylewde ózgertilip, basqa sesler menen almastırılıp aytılıwı sıyaqlı kemshilikler ushırasıp turadı. Máselen q sesiniń ǵǵa, o sesiniń ó ge almastırılıwı hám

t.b. báhár-bahar hám t.b..

Ulıwma, qaraqalpaq tiliniń álipbesin, alfavitin durıs qáliplestiriw, jetilistiriw zárúr. Onıń durıs ámelge asırılıwı mámleketlik ǵayratkerler, alımlar hám bilimlendiriw xızmetkerleriniń háreketlerine, baslamalarına baylanıslı.

Ádebiy til - jazba ádebiyat arqalı belgili bir qálipke túsip, stillik tarmaqları qáliplesken, jámiyetlik xızmeti hár qıylı bolǵan til, onıń fonetikalıq, grammatikalıq qurılısı, stillik ózgeshelikleri, tiykarǵı sózlik quramı ulıwma xalıq tilinen ózge emes, olardıń tiykarı, negizi bir til. Biraq ádebiy til onıń normaǵa túsken, jetilisken túri. Sonlıqtan onı xalıq tiliniń joqarǵı forması deymiz. Onıń ózine tán tiykarǵı belgileri - normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarǵa bóliniwi, qollanılıw sheńberiniń keńligi t.b. Ádebiy tilge qáliplesken normalar tán. Xalıq tilinde seslik, sózlik baylıqlar, grammatikalıq qurılıslar kóp. Solardan, yaǵnıy awızeki tilden ádebiy til eń zárúrlisin, keregin alǵanda, tańlap, ádebiyat eleginen ótkizip aladı. Olar kórkem ádebiyatta, gazeta-jurnallarda, ilimizertlew jumıslarında, barlıq qarım-qatnasta dástúrgeaylanıp, sistemalı bir qálipke túsedi, solay etip, hámmege teńdey ortaq tillik ádebiy normalar payda boladı. Ol tildiń fonetikasında, orfografiyasında, orfoepiyasında, terminlerde, grammatikalıq qurılısta kórinedi. Baspa sóz xalıq tiliniń baylıqların eleytuǵın elek bolǵanlıqtan tildiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qurılısların jaqsartıp, normaǵa túsirip, tásirliligin arttıradı.

Ádebiy tilge tán belgilerdiń biri-onıń daralanǵan stillik tarmaqlarǵa iye ekenligi ádebiy tildiń jámiyetlik xızmetiniń túrlerine baylanıslı házirgi shekem tilimizde kórkem ádebiyat, publitsistikalıq, rásmiy is qaǵazları hám ilimiy stil qáliplesti.

Ádebiy tilge tán jáne bir belgi onıń jámiyetlik xızmetiniń keńligi, yaǵnıy ol ádebiyattıń, mádeniyattıń, bilimlendiriw jumıslarınıń, jámiyetlik-siyasiy, ekologiyalıq jumıslardıń da quralı xızmetin atqaradı. Ol usı tarawlardıń bárinde de qarım-qatnas quralı boladı.

Norma - ádebiy til qurılısındaǵı tańlap alınǵan, tıyanaqlı, turaqlı qáliplesken til birlikleriniń jıyındısı. Ádebiy tildiń normalanıwı, bul normalardıń anıq qaǵıydalarǵa tiykarlanıwı onıń ulıwma xalıqlıq ekenin kórsete otırıp, ózi qarım-qatnas quralı sıpatında xızmet etetuǵın millettiń barlıq wákilleri ushın ortaq. Ádebiy tildiń qabıl etilgen, qaǵıydaǵa túsirilgen normalarına barlıq orında, barlıq adamlar tárepinen jazıwda hám sóylewde teńdey boysınıw zárúr boladı. Sebebi, ádebiy til milliy tildiń hár tárepleme jetilisken hám islengen forması sıpatında hámme tárepinen teńdey qabıl etiledi hám tán alınadı. Sonlıqtan da ádebiy tildiń kópshilik tárepinen qabıl etilgen hám maqullanǵan normalarına, usı normalarǵa tiyisli qaǵıydalarǵa ámel qılıw, oǵan boysınıw bárshe ushın májbúriy.

Adamlardan sóylew mádeniyatın, yaǵnıy durıs sóylew hám jazıwdı talap etiw ushın sonday sóylew hám jazıwǵa negiz bola alatuǵın quralda belgilep alıw zárúr boladı. Bunday qural ádebiy til bolıp esaplanadı. Ádebiy tilsiz sóylew mádeniyatın kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Ádebiy til - sóylew mádeniyatınıń - durıs sóylew hám jazıwdıń tárezisi, ólshewishi.

Ádebiy til hám onıń normaların rawajlandırıw, onı qayta islew ádebiy tildiń payda bolıwı ushın, onıń normalarınıń jetilisiwi hám anıq bolıwı ushın, usı normalardıń adamlar tárepinen tán alınıwı ushın, kúndelikli sóylewde qollanılıwı ushın áhmiyetli. Házir qaraqalpaq ádebiy tiliniń durıs jazıw hám durıs sóylew ushın zárúr bolǵan til birlikleri jetilisti. Onıń bul jaǵdayı til mádeniyatın yamasa onıń mádeniylesken dárejesin kórsetedi. Demek, ádebiy til - bul mádeniy til bolıp ol hám

ádebiy tildi sanalı túrde islew yaǵnıy onıń normalarındaǵı ayırım mádeniylesken jaǵdayın, onıń normalarındaǵı ayırım jaǵdaylardı jáne qayta islew hám jetilistiriwdi óz ishine qamtıydı. Bul eki nárseniń: 1) til mádeniyatı, yaǵnıy ádebiy til mádeniyatınıń hám 2) mádeniy ádebiy tilden durıs paydalanıw menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatınıń bar ekenin kórsetedi. Demek, sóylew mádeniyatı- mádeniy-ádebiy tildi júzege keltiriw hám sóylew iskerliginde bul til normalarına ámel qılıwdan ibarat.

Ádebiy til hám onıń normativ quralları, olardan paydalanıw haqqındaǵı barlıq qaǵıydalar hámme ushın teńdey májbúriy, birden-bir hám ulıwma xalıqlıq bolǵanlıqtan, olardıhár kim ózinshe, óz bilgeninshe ózgertip qollanıw múmkin emes, mısalı, qaraqalpaq sózin birewdiń «qaraǵalpaq», ekinshisiniń «qarılpaq» úshinshi birewdiń «qaralpaq» dep jazıwına jol qoyılmaydı, «báhár» sózin «baxar» halında aytıwǵa jol qoyılmaydı.

Ádebiy til (sóylew) óziniń jeke ózinsheliklerine iye. Ádebiy til hám onıń funkcional forması 2 kóriniske iye.

1. Jazba ádebiy til yamasa jazba sóylew 2. Awızeki ádebiy til yamasa awızeki sóylew. Sóylewdiń bul eki forması da ádebiy tilge tiykarlanadı, degen menen olar jeke

ózgesheliklerge iye. Jazba sóylew imla, punktuaciya qaǵıydalarına súyense, awızeki sóylewde orfoepiya normaları, intonaciya normaları, ım-ishara menen baylanıslı (paralingvistikalıq) qurallar tiykarǵı áhmiyetke iye. Jazba sóylew sheńberine ilimiy, rásmiy, publitsistikalıq, sonday-aq kórkem ádebiy sóylew jáne radio-televidenie ushın dúzilgen jazba tekstler tili kiredi. Al, awızeki sóylew 2 tipke ajıratıladı.

1. Ápiwayı sóylesiw tili. 2. Ádebiy sóylesiw tili.

Ápiwayı sóylesiw bul eki tilde tábiyiy halda bolatuǵın awızeki sóylew kórinisleri, onda qarapayım leksika, dialektizmler, jargonlar, turpayı sózler, kásibiy sózler hám t.b. qollanıla beredi hám onıń til bazasın ádebiy til quramaydı. Onnan sóylew mádeniyatı bilgili dárejede talap etilmeydi.

Al, ádebiy sóylesiw - ádebi til mádeniyatınıń, yaǵnıy ádebiy til normalarına ámel qılǵan halda sóylew bolıp tabıladı. Ádebiy tilde jazıwǵa qaraǵanda ádebiy tilde sóylewdiń qıyınshılıǵı tómendegi sebeplerge baylanıslı

1)awızeki sóylewde dialektizmniń tásiri kúshli boladı.

2)awız eki sóylewde jazba sóylewdegi sıyaqlı oylanıp is tutıw imkaniyatı kem boladı.

3)awızeki sóylewdiń ózine tán grammatikalıq qurılısı, tártibi bar.

4)awızeki sóylewde orfoepiya, intonaciya, ım-ishara quralları úlken áhmiyetke iye.

5)awızeki sóylewdiń júzege keliwi sóylewshiniń qábiletine, sóylew waqtındaǵıjaǵdayǵa, sóylewshiniń sóylew aǵzalarınıń normal hám saw ekenligine baylanıslı.

6)awızeki sóylew normalarınıń barlıq ózgesheliklerin bayqaw, jazıp alıw, úyretiw hám

úyreniw bir qansha qıyın.

7)awızeki sóylew bir pútin hádiyse sıpatında jansız hám sessiz individual yaǵnıy jeke

iskerlik.

8)awızeki sóylewdiń tillik (sózlik) ózgeshelikleri ilimde jazba sóylewge qaraǵandakem úyrenilgen.

9)awızeki sóylewdi normalaw islerine házirge shekem kúnge shekem az itibar berilip

kiyatır.

10)adam sóylegende óziniń sózine jazıwdaǵıday itibar bere bermeydi.

Awızeki sóylewdiń tómendegi funkcional kórinisleri bar: 1) kúndelikli ádebiy

sóylesiw tili kórinisleri. Buǵan ádebiy tilde sóyleytuǵın adamlardıń kúndelikli sóylewikiredi.

2)Lektorlar sóylewi. Buǵan muǵallimlerdiń sóylewi, lektorlardıń, alımlardıń bayanatları kiredi. Ol monolog kórinislerine iye.

3)Radio hám televidenie tili. Buǵan radio-televidenie arqalı ádebiy tilde sóylegen sóylew kiredi. Onıń tiykarın diktor, korrespondentlerdiń tili quraydı. Sonday-aq, radiotelevidenie arqalı ádebiy tilde alıp barılǵan esittiriwler, kórsetiwler, sáwbetlesiwler tili de radiotelevidenieniń ózine tán talaplarına boysınadı hám normativ táreplerge iye.

4)Saxna tili. Onda saxnada atqarılatuǵın shıǵarmasınıń til ózgesheliklerin saqlaǵan halda, tamashagóyler ushın ulıwma túsinikli tilde sóylewge umtılıw seziledi. Onda ádebiy til normalarına, ásirese, orfoepiyalıq normalarǵa súyeniw úlken áhmiyetke iye. Ol dialoglıq sıpatqa iye.

Tayanısh túsinikler.

Ádebiy tildiń normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarǵa bóliniwi, qollanılıw sheńberiniń keńligi - onıń tiykarǵı belgileri sıpatında. Norma - ádebiy til qurılısındaǵı tańlap alınǵan, tıyanaqlı, turaqlı qáliplesken til birlikleriniń jıyındısı. Ádebiy til xalıq tiliniń jetilisken, normaǵa túsken joqarı forması. Normalılıq - ádebiy tildiń jasaw shárti. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tiykarǵı normaları. Sózdi óziniń mánisine, stillik ózgesheliklerine, emocional-ekspressivlik ózgesheliklerine sáykes durıs tańlap qollanıwdıń áhmiyeti.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Ádebiy til degen ne?

2.Norma degende neni túsinesiz?

3.Ádebiy tildiń normalılıq sıpatı nede kórinedi? 4.Ádebiy tildiń qanday funkcional formaları bar?

5.Ádebiy til menen sóylew mádeniyatınıń baylanısı qanday?

Qaraqalpaq tiliniń funkcional stilleri hám sóylew mádeniyatı

Joba:

1.Tildiń jámiyetlik xızmetleri.

2.Funkcional stiller.

3.Sóylew mádeniyatı hám funkcional stillerdiń óz-ara baylanısı.

Tildiń jámiyettegi xızmeti úsh túrli: 1. Sóylesiw~ 2. Xabarlaw~ 3. Tásir etiw. Mine usı úsh xızmetti atqarıw ushın tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında tildiń ayırım bólshekleri sıpatında olardıń ózine tán beyimlesken leksika-frazeologiyalıq, grammatikalıq quralları qáliplesedi. Bul bólshekler tildiń funkcional stilleri delinedi.

Stil probleması, onıń ne ekenligi, klassifikaciyası sıyaqlı bir qansha máseleler házirge shekem til biliminde óz sheshimin tappaǵan, úzil-kesil anıqlanbaǵan, talaslı pikirlerdi tuwdırıp kiyatırǵan másele bolıp tabıladı. Stil termini erte waqıtlardan beri qollanılıp kiyatırǵan termin bolıp, túrli dáwirlerde túrli tarawlarda túrlishe túsinildi hám anıqlandı. Negizinde stil grekshe stilos sózinen alınǵan bolıp taxtaǵa jazıw ushın qollanılatuǵın ushı ótkir etip shıǵarılǵan tayaqshanı bildirgen. Áyyemgi rimliler, greciyalılar stilge adamlardı inandırıw, isendiriw tásili

sıpatında qaraǵan. Stil latın tilinde jazıw manerası mánisinde qollanılǵan. Bul orta ásirlerde Evropa ilimpazları ortasında keń taralǵan. Hindler onı bezew quralı dep bilse, arablar diniy qaǵıydalarına muwapıq keletuǵın kiyimlerin ataǵan. Ol ritorikanıń (sheshenlik tuwralı ilim) obyekti sıpatında da qaralǵan. Sońǵı dáwirlerge kelip, yaǵnıy milliy ádebiy tillerdiń qáliplesiwi menen stil belgili bir ádebiy janrǵa tán tillik qural degen mánide qollanıladı. Stilge berilgen anıqlamalardıń ishinen rus ilimpazı akad.V.V.Vinogradovtıń anıqlaması kópshilik tárepinen tán alındı. Ol til stilin «Hár qanday ádebiyat yamasa jazıw janrına, hár qanday turmıs sferasına, belgili bir sotsiallıq situaciyaǵa sáykes semantikalıq jaqtan qabıllanǵan, ekspressivlik jaqtan ólshengen, belgili bir maqset ushın birikken til qurallarınıń sisteması sıpatında qaraydı. Qaraqalpaq til biliminde stilge E.Berdimuratov:

«...Stil,bul - haqıyqatında da, tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına, konkret situaciyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tarawǵa funkcionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması sıpatında kórinedi» dep anıqlama beredi. Mine usılayınsha til stilleri qáliplesip, olar ózine tán xızmetleri menen ózgeshelenip turadı.

Tildiń joqarıda kórsetilgen úsh túrli xızmeti stil túrlerine baylanıslı boladı. Sonlıqtan tilde stiller tómendegishe bólinedi: Sóylew stili /sóylew xızmeti/, ilimiy hám rásmiy isler stili

/xabarlaw xızmeti/, publitsistikalıq hám kórkem ádebiyat stili /tásir etiw xızmeti/. Bul xızmetler ózara júdá tıǵız baylanıslı, geyde olar aralasıp ta keledi, sonlıqtan bunday bóliniw shártli túrde boladı.

Qollanıw tipine qaray funkcional stiller úlken eki gruppaǵa ajıratıladı: 1. Kitabıy stiller. Buǵan ilimiy, publitsistikalıq, rásmiy is qaǵazları stili hám kórkem ádebiyat stili kiredi. Olar monolog túrinde boladı. 2. Sóylew stili. Buǵan awızeki sóylew stili kiredi. Ol dialog túrinde boladı.

Al, kórkem ádebiyat stili bolsa geyde usı gruppalardıń birewine, yaǵnıy kitabıy stilge kiredi dep qaralsa, geypara ilimpazlar onı óz aldına bólek stil sıpatında kórsetedi.

1.Kitabıy stiller.

1.Ílimiy stil. Qaraqalpaq ádebiy tilindegi kitabıy stillerdiń biri bolǵan ilimiy stil ózine tán leksika-grammatikalıq ózgesheliklerine iye. Ondaǵı bayanlaw monolog túrinde bolıp, logikalıq jaqtan oylanıp dúzilgen gáplerden quralıp, ádebiy tilge muwapıq keletuǵın til birliklerinen paydalanıladı. Bul stil ilim, texnika hám sanaat penen baylanıslı bolǵan stil. Ol óz ishine jáne de ilimiy-texnikalıq, ilimiy-dokumentallıq /hújjet/, ilimiy-kópshilik, oqıw-ilimiy sıyaqlı bir neshe túrlerdi qamtıydı. Ílimiy stildiń házirgi zaman progresi menen baylanıslı