Tabiyattaniwdi oqitiw metodikasi

Túsindirme sózlik

Aksiologiya – grekshe sózden alınǵan bolıp, «aksioma» – «hurmet qılaman», «dálillenbeytuǵın táliymat» degen mánini bildiredi.

Ámeliy isler – oqıwshılardı olar iskerligi procesinde hár túrli miynet opera-ciyalarına úyretiw metodları.

Ámeliy metodlar – oqıtıwshı tárepinen shólkemlestirilgen hám baǵdarla-natuǵın, oqıwshılar pikirin rawajlandırıwǵa mólsherlengen sóz, kórgizbelilik hám ámeliy jumıstıń óz ara quramalı baylanısta bolıwın kórsetedi.

Ámeliy usıllardıń túrlerine – tábiyat obyektlerin tanıp alıw hám anıqlaw boyınsha isler, hádiyslerdi baqlaw hám belgilew, tájiriybe ótkeriw (tájiriybe esabında máselelerdi sheshiw) kiredi.

«Átirapımızdaǵı álem» páni – baslawısh klaslardıń oqıw rejesine kiritilgen 1-2-klaslarda oqıtılatuǵın oqıw páni bolıp, onı úyreniwge háptesine 1 saat ajira-tıladı.

«Átirapımızdaǵı álem» hám «Tábiyattanıw» pánleriniń oqıw shınıǵıwları – sabaq, tájiriybe, sayaxat, ámeliyatlar, dalada ótkeriletuǵın ámeliyatlar, baqlawlar, eksperimentler hám basqalar.

Bilimlerdi awızeki tekseriw – ol hárbir sabaqta pútkil klastan frontal (ulıwmalıq) soraw yaki ayırım oqıwshılardan individual soraw kórinisinde ótkeriledi.

Bilimlerdi jazba tekseriw – tekseriwdiń bul túri sorawlarǵa jazba juwap beriw yaki jazba tapsırma orınlaw tárizinde ótkeriledi.

Birinshi klasta qáliplestiriliwi kerek bolǵan tiykarǵı túsinikler – «tábiyat», «janli hám jansız tábiyat», «erte gúlleytuǵın ósimlikler», «qurt-qumırısqalar», «quslar», «balıqlar», «shıbın-shirkeyler» túsiniledi.

Sabaq – sabaq degende belgili pánlerdi, belgili kólemdegi bilimlerdi belgili jastaǵı oqıwshılar toparına, arnawlı tayarlıǵı bolǵan qánige tárepinen beriliwi túsiniledi.

272

Sabaqtıń dúzilis bólekleri – shólkemlestiriw bólimi, úy tapsırmasın tekseriw, jańa materialdı bayan qılıw, oqıwshılardıń ózbetinshe islewi, jańa bilimlerdi bekkemlew, sabaq materialın ulıwmalastırıw, úyge tapsırma beriw, bahaların túsindiriw.

Programmalastırılǵan didaktikalıq kartochkalar – bunday kartochkalar úyrenilgen temanıń variantları boyınsha dúziledi. Kartochkada sorawdıń tapsırma hám oǵan úsh dana: tolıq hám tuwrı, tuwrı emes hám anıq emes juwaplar beriledi. Oqıwshı dápterine kartochka nomeri hám qawıs ishinde juwap nomerin jazıwı kerek.

Sabaqtan tısqarı islerdiń túrleri – bularǵa tiri tábiyat múyeshindegi, oqıw-tájiriybe maydanındaǵı hám tábiyatta jazǵı tapsırmalar boyınsha orınlanatuǵın isler kiredi.

Didaktika – (pedagogikanıń bólimi) tálim-tárbiya procesi. Ekran úskenelerine – diafilm, diapozitiv hám kinofilmler

kiredi.

Estetikalıq tárbiyanıń wazıypası – tábiyatta gózzallıqtı jaratıw hám onı qorǵaw, tábiyattı ańlaw, tábiyat hám jámiyette minez-qulıq hám de qarım-qatnas mádeniyatı nızamlarına boysınıw esaplanadı.

Ekskursiya sabaǵı – oqıtıwdıń eń joqarı kórgizbelilik hám oqıwshılardıń dóretiwshilik jekeligine tiykarlanǵan arnawlı forması.

Ekskursiya procesinde paydalanılatuǵın metodlar – awızeki (gúrriń, sáwbet, túsindirme), kórgizbeli (sáwbet procesinde baqlaw) hám ámeliy (oqıwshılardıń ámeliy jumıslarına basshılıq etiw).

Ekskursiya sabaǵınıń bas didaktikalıq maqseti miynet súyiwshilikti tárbiyalaw, miynet uqıpların sińdiriw, tábiyattanıw boyınsha bilimlerdi tereń-lestiriw.

Ekskursiya sabaǵınıń tiykarǵı dúzilis elementleri – shólkemlestiriwshi bólim, oqıtıwshınıń jol-joba beriwi, oqıwshılardıń ózbetinshe islewi.

273

Ekskursiyadan keyin tábiyattanıwǵa baylanıslı maqalalar oqıwdıń áhmiyeti – bul sabaqtı ótiwde ekskursiyada alınǵan bilimler súwret yaki jazıwlar tárizinde bekkemlenedi.

Eksperiment – kóbinese fiziologiyalıq processlerdi úyreniwde ótkeriletuǵın tájiriybeler.

Eksperimet túrleri qısqa hám uzaq múddetli túrlerge bólinedi.

Fenologiya janlı tábiyattıń máwsimlik rawajlanıwı nızamların áhmiyetli sharayatlarǵa baylanıslı úyreniletuǵın pán.

Fluger – samal jónelisin anıqlawshı ásbap.

Frontal (ulıwmalıq) sorawdıń áhmiyeti – bunda juwap beriwge kóbirek oqıwshılardı qaratıw hám klas itibarin tartıp turıw imkaniyatı boladı.

Geografiya – latınsha sózden alınǵan bolıp, «geo» – Jer hám «grafo» – sızılmalar, «súwretleymen» mánisin ańlatadı.

Geografiya maydanshasınıń áhmiyeti – maydanshanıń áhmiyeti úlken, onda hawa rayı, Quyashtıń jaǵdayların turaqlı baqlap barıw, orındı orientirlew, aralıqtı ólshew jumısların ótkeriw, sonıń menen birge, «Tábiyattanıw» páni baǵdarlamasına baylanıslı tapsırmalardı orınlaw múmkin.

Globus – kún hám túnniń almasıwı, jıl máwsimleri, ıssılıq kontinentleri haqqındaǵi materialdı túsiniw ushın zárúr bolatuǵın Jer sharınıń modeli, onıń kishi masshtabındaǵı shar sıyaqlı kórinisi.

Gnomon – Quyashtıń gorizont ústinen biyikligin anıqlaytuǵın ásbap.

Gúrriń túrleri – aytıp beriw, táriplew, xarakterlew, túsindiriw, dodalaw.

Ekinshi klasta oqıtıwdıń tiykarǵı wazıypası – birinshi klasta belgilengen jónelislerdi jáne de rawajlandırıw.

Innovaciya túsinigi «jańalıq», «reforma» degen mánisti bildiredi. Keń mániste qaraǵanda, tálim sistemasındaǵı hár qanday ózgeris pedagogikalıq innovaciya esaplanadı.

274

Integraciya – bul sóz «birlestiriw» degen mánini bildiredi.

Aldıńǵı pedagogikalıq wazıypa – aldın ala, basqa oqıtıwshılarǵa qaraǵanda, óz ishine juwapkershilik penen qaraytuǵın pedagogtıń juwapkershilik sezip, hárdayım izlenip óz wazıypasın orınlawı.

Aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybeni ańlatıwshı tiykarǵı kategoriya – oqıtıwshı óz pedagogikalıq iskerliginde qollaytuǵın tálim-tárbiyanıń jańa forması, metod hám usılları.

Túsindirmeli oqıtıw sabaqlarınıń tipleri – ekskursiyadan keyin oqıw, tábiyiy obyektlerdi baqlaǵannan keyingi oqıw, predmetli sabaqtan keyingi oqıw, tájiriybelerdi kórsetiwden keyingi oqıw hám basqalar.

Jansız tábiyat denelerine Quyash, Ay, Juldızlar, Jer, hawa, taslar, kiredi.

Janlı tábiyat deneleri – bular ósimlikler, haywanlar, adamlar.

Jansız tábiyat tarqatpa materialları – bularǵa granit, kvarc, ılay, qum, as duzı, temir, hár qıylı taskómir, alyumiy, shoyın, polat hám basqalar kiredi.

Korrekciya – dúzetiw, jaqsılaw. Anomal balalardıń fizikalıq rawajlanıwındaǵı kemshiliklerdi pedagogikalıq usıl hám shara-ilajlar járdeminde ayırım bóleklerin yaki pútkilley joq etiw.

Baqlaw bul tábiyat deneleri hám hádiyselerin tábiyiy sharayatlarda maqsetke tiykarlanǵan halda tuwrıdan-tuwrı sol hádiyselerdiń barısına aralaspastan sezimler menen qabıllaw yaki laboratoriya sharayatında olardı qayta tiklew esaplanadı.

Baqlawlar túrleri dawamlıǵı hám xarakteri boyınsha qısqa múddetli hám uzaq múddetli boladı.

Kórgizbeli metodlar – hár qıylı kórgizbe quralların kórsetiw. Tálimde texnika úskenelerinen paydalanıw.

Laboratoriya úskeneleri – bularǵa laboratoriya shtativleri, úshayaqlar, spirt lampaları, probirka qoyatuǵın

275

shtativler, qısqıshlar, sonıń menen birge, ıdıslar hám basqalar kiredi.

Mektep úlketanıwshılıǵınıń wazıypası – oqıwshılar tárepinen tálim-tárbiya maqsetinde hár qıylı derekler boyınsha tuwrıdan-tuwrı baqlawlar tiykarında óz úlkesi aymaqların hár tárepleme úyreniw.

Logikalıq usıllar salıstırıw, analizlew hám sintezlew, abstraktlastırıw, konkretlestiriw, baqlawshılıq hám basqalar.

Metodika – oqıw pániniń mazmunın, tálim hám tárbiya metodikası hám de formaların kórip shıǵatuǵın pán.

Metodikalıq usıl – tek metodtıń elementlerinen biri bolıp, onıń tárbiyalıq bólegi esaplanadı.

Model – nárse yaki qurılmanıń barlıq xarakterin tákirarlawshı, olarǵa uqsas kóleminiń kórinisi.

Mashqalalı sabaqtıń basqıshları – mashqalalı jaǵday jaratıw hám onıń analizi, mashqalanı túsindiriw (qoyıw), mashqala sheshimin izlew, mashqalanı sheshiw hám sheshimniń tuwrılıǵın tekseriw.

Ózbetinshe jumıslardıń mazmunı tómendegishe: 1) sabaqlıq boyınsha aldıńǵı úyrenilgen materialdı ózbetinshe tákirarlaw; 2) bekkemlew ushın shınıǵıwlar; 3) baqlawlar boyınsha tapsırmalar (tarqatpa material tiykarında); 4) «Kúndelikli baqlaw dápteri» menen islew; 5) «Átirapımızdaǵı álem» sabaqlıǵı menen islesiw.

Neologiya – grekshe sózden alınǵan bolıp «neo» - jańa hám «logos» – tálim, yaǵnıy jańalıq haqqındaǵı táliymat degen mánisti bildiredi.

Awızeki metodlar – oqıtıwshınıń materialdı awızeki bayan qılınıwı, sáwbet, kitap penen islesiw.

Qabul qılıw – insan tárepinen átirap-ortalıq deneleri hám hádiyselerin sezimlerge tuwrıdan-tuwrı tásir qılıwında sáwlelenedi.

Qısqa múddetli baqlawlar bir nárseni qabıl qılıp alıw ushın ótkeriledi. Haywanlardıń háreketleniwin baqlaw buǵan mısal bolıwı múmkin.

276

Qurılma hám imaratlar – buǵan shaxta, domna pechi, suw hám samal háreketlendiriwshileri sıyaqlılardıń modelleri kiredi.

Prakseologiya – grekshe sózden alınǵan bolıp, «praks» – «háreket» hám «logos» tálim, yaǵnıy ámeliyatta qollaw haqqındaǵı tálimat degen mánisti bildiredi.

Proekcion apparatlar – bularǵa shiyshedaǵı diapozitivlerdi kórsetetuǵın proekcion shıra, tınıq perdedegi diapozitivlerdi kórsetetuǵın alloskop hám filmoskoplar kiredi.

Sanlı programmalastırılǵan tapsırmalar – bunda kartochkada tapsırma kórsetiledi hám juwaplarǵa gilt beriledi. Oqıwshı kerekli giltin tabıwı lazım.

Sáwbet túrleri – kirisiw sáwbeti, tákirarlawshı sáwbet, bayan qılıwshı sáwbet, juwmaqlawshı sáwbet.

Tábiyat – Quyash, Ay, juldızlar, Jer, hawa, suw, taslar, ósimlikler, haywanlar, adamlar – bular hámmesi tábiyat.

Tábiyattanıw - tábiyat, tábiyat hádiyseleri haqqındaǵı pán esaplanadı.

Tábiyattanıwdı baqlaw degende átirap barlıq dene hám hádiyselerin rejeli ráwishte, maqsetke tiykarlanǵan halda sanalı shólkemlestirilgen qabıl qılıw túsiniledi.

Tábiyat hádiyseleri jansız hám janlı tábiyatta bolıp ótetuǵın barlıq ózgerisler.

Tábiyattanıw boyınsha klastan tısqarı islerdiń áhmiyeti – bunda sabaqlarda alınǵan bilimler keńeyttiriledi, tereńlestiriledi hám konkretlestiriledi, tábiyattı úyreniwge qızıǵıw oyatıladı, oqıwshılar iskerligi hám erkinlıǵı rawajlandırıladı.

Tábiyattanıw boyınsha klastan tısqarı ǵalabalıq jumıslar – bularǵa ekskursiyalar, tańlawlar, diapozitiv hám kinofilmler kórsetiletuǵın tematikalıq kesheler, hár qıylı ilajler (quslar kúni, gúller bayramı, zúráát bayramı hám basqalar) kiredi.

277

Tábiyattanıw boyınsha klastan tısqarı islerdiń toparları: ǵalabalıq jumıslar, topar jumısları, individual jumıslar.

Tábiyattanıw boyınsha klastan tısqarı ádebiyat oqıwdıń áhmiyeti – bul balalarda tábiyat haqqındaǵı kitaplarǵa muhabbat hám qızıǵıwshılıqtı asıradı, onı tereńirekq ańlawǵa imkan beredi, oy-pikir hám sáwbetti rawajlandıradı, átirap tábiyatqa múnásibetti tárbiyalaydı.

Tábiyattanıw kózqarasları hám túsiniklerin qáliplestiriwde – oy-pikir hám sóylew úlken ról oynaydı.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tábiyattanıwdı oqıtıwda balalardı hár tárepleme tárbiyalawdıń mazmunı hám metodikaların ashıp beriwshi pedagogikalıq pán esaplanadı.

Tábiyattanıw oqıtıw metodikası pánniń bilimlendiriw wazıypaları – baslawısh klas oqıwshılarına búgingi kún talapları tiykarında denelerdiń pútkil gruppası haqqındaǵı ulıwmalasqan bilimlerdi jetkiziw esaplanadı.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası pániniń tárbiyalıq wazıypaları – estelik, ekologiyalıq, ádebiy, watan súyiwshilik, tábiyatqa muhabbat hám onı saqlaw, fizikalıq tárbiya beriw esaplanadı.

Tábiyattanıw páni – bul 3-4-klaslarda oqıtılatuǵın oqıw páni bolıp, onı úyretiwge háptesine 1 saat ajıratıladı.

Tábiyattanıw túsinikleri – ulıwmalıq áhmiyetli belgileri menen birlestirilgen obyekt, hádiyseler, denelerdiń pútkil

gruppaǵa bólinedi: awızeki metodlar, kórgizbeli metodlar, ámeliy metodlar.

Tábiyattanıw sabaqlarına qoyılǵan talaplar – didaktikalıq, psixologiyalıq hám gigienalıq.

278

Tábiyattanıw sabaqlarınıń tipleri – kirisiw,birlesken, predmetli, tákirar-lawshı-ulıwmalastırıwshı, jańa material úyreniletuǵın, bekkemlew hám basqa.

Tábiyiy kórgizbeli qurallar tábiyat deneleri esaplanadı.

Tábiyiy deneler hám olardıń kórgizbeli súwretlerine taw jınısları, metallar, topıraq úlgileri, ósimlik hám haywanlar kiredi.

Tábiyiy metodlardıń áhmiyeti – bunda oqıwshılarǵa keń bilimler beriledi, bul olardı ózbetinshe bilim alıwǵa úyretedi.

Analiz – pútkillikti belgilengen bóleklerge ajıratıw, arnawlı belgilerge bóliw, uqsas nárselerde ayırmashılıqtı ajırata biliw.

Analiz hám sintez – pikirlewdiń eń áhmiyetli usılı bolıp, onıń járdeminde túsinikler qáliplestiriledi.

Tájiriybe – oqıtıw metodı bolıp, onıń járdeminde úyrenilip atırǵan hádiyse nızamlıların anıqlawǵa járdem beriwshi sharayatlar jaratıladı.

Tákirarlaw – bunda ulıwmalastırıw sabaqlarında súwretlerden tısqarı, aldıńǵı kórilmegen otkrıtkalardan, kitap, jurnal hám gazetalardıń súwretlerinen paydalanıladı, bul materialdıń ózlestiriliwin tekseriwge járdem beredi.

Tákirarlawshı ulıwmalastırıwshı sabaq ádette tema úyrenilgennen keyin ótkeriledi, onıń didaktikalıq maqseti aldıńǵı ótilgen qatar sabaqlar mazmunın bir-birine baylanıstırıw, olardaǵı eń áhmiyetli máselelerdi anıqlaw hám ulıwmalıq, pútkil tema boyınsha ulıwmalasqan juwmaqlar shıǵarıw esaplanadı.

Tálim-tárbiya procesi oqıtıwshınıń úyretiwshilik iskerligi menen oqıwshı-lardıń oqıw iskerliginiń jıyıntıǵı.

Salıstırıw nárse hám hádiyseler ortasındaǵı uqsaslıq hám parıq belgilerin anıqlaw bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, aqılıy analiz qılıw esaplanadı.

279

Shólkemlestiriwshilik usıllardıń áhmiyeti – bular menen oqıwshılardıń dıqqatı, qabıl qılıwı hám jumısı baǵdarlanadı.

Texnikalıq usıllarǵa hár qıylı úskeneler, járdemshi qural hám materiallardan paydalanıw kiredi.

Tezis tipindegi kartochka-tapsırmalar – bunda tábiyattanıw obyektleriniń atları kiritiledi, oqıwshılar juwaplarında kerekli obyektlerdiń atın jazbaydı, tek tiyisli sandı bayan etedi.

Uzaq múddetli baqlawlar – bular waqıt aralıqları menen bólingen, lekin jalǵız úziliksiz processti payda etken qatar hádiyselerdi qamtıp aladı. Ósimliktiń ósiwi, tereklerdegi japıraqlar reńiniń ózgeriwin, quslardıń ushıp ketiwin baqlawlar buǵan mısal bolıwı múmkin.

Jeke túsinikler – ol yaki bul denelerge, hádiyselerge tán bolǵan jeke belgiler.

Jıynalǵan túsinikler– ulıwmalıq belgilerge iye bolǵan jeke túsiniklerden quraladı.

Jer júzi modelleri – buǵan taw, tóbeshik, dárya oazisleri, dárya hám olardıń ilmekleri, opırılıw, tik jarlardıń geografiyalıq modelleri kiredi.

Jazba tekseriw usılları – tezis tipindegi programmalastırılǵan tapsırmalar, sanlı diktantlar, programmalastırılǵan kartochkalardan paydalanıw.

Úlketanıw múyeshi materialları – úsh bólimge ajıratıladı: «Biziń úlke», «Hawa rayı», «Hawa rayı kalendarı» hám «Tábiyat belgileri».

Úlketanıw materiallarınan tábiyattanıw sabaqlarında paydalanıwǵa oqıtıwshınıń jergilikli úlketanıw materiallarınan tábiyattanıwdı oqıtıwda túsindiriw, salıstırıw hám kórsetiw ushın paydalanıwı, oqıwshılardıń olardan kópǵana tábiyat hádiyselerdi tuwrıdan-tuwrı qabıl qılıp alıwı kiredi.

Oqıtıw metodı – oqıtıwshınıń bilimler beriw hám olardı oqıwshılardıń ózlestirip alıw usılı esaplanadı.

280

Oqıtıwdıń forması – tárbiyalıq tálim procesinde oqıtıwshı tárepinen paydalanılatuǵın oqıwshılardıń oqıw iskerligi hám onı ótkeriw (klasta, tábiyatta) sharayatlarına muwapıq halda shólkemlestiriw.

Oqıwshılar bilimin bahalaw – ushın, aldın ala, oqıwshılar temanı qánshelli anıq hám durıs túsingenligi, juwaptıń anıqlıǵı hám tolıqlıǵı, sonıń menen birge, onıń forması, yaǵnıy bayan etiwdiń izbe-izligi hám durıslıǵı esapqa alınadı.

281