Tabiyattaniwdi oqitiw metodikasi

– ekskursiya sabaǵı.

Sabaqtıń qaysı tipi saylanbasın, onıń nátiyjeli ótkiziliwi oqıtıwshınıń turaqlı hám hár tárepleme tayarlanıwına baylanıslı.

Aytılǵan hárbir sabaq tipiniń qásiyetlerin qarap shıǵamız:

Birlesken (kombinaciyalanǵan) sabaq tábiyattanıw sabaqlarınıń eń keń tarqalǵan tipi esaplanadı. Onda bir neshe didaktikalıq wazıypalar, sol qatarda, ótilgenlerdi tákirarlaw, úyge tapsırmanı (dóretiwshilik dápterler hám baqlawlar kúndeligi islerin) tekseriw, yaǵnıy bilimlerdi úyreniw hám bekkemlew sıyaqlılar kiredi. Bunda wazıypalardan bir danası da ústin kelmeydi, barlıǵı birgelikte (kompleks halda) sheshiledi. Kombinaciyalanǵan sabaqtı ótiwde hár túrli metod hám usıllar: sáwbet, oqıtıwshı gúrrińi, tábiyiy obyekt hám kórgizbeli qurallar menen islew, kino hám diafilmler kóriw, maqalalar oqıw, olar mazmunın islep shıǵıw, dápterlerde jazıwlar jazıw hám súwretler sızıw qollanıladı. Kombinaciyalanǵan tiptegi sabaqtı ótiwde keń tarqalǵan qáte

– barlıq islerdi kórgizbeli qurallardan paydalanbastan hám maqaladaǵı tábiyattanıw faktların túsindirmesten tekstti (shınıǵıwdı) oqıw hám aytıp beriwden ibarat qılıp qoyıw esaplanadi. Tábiyattanıw oqıtıwshısı tábiyat haqqındaǵi bilimlerdiń tiykarǵı deregi tábiyat obyektleri, sabaqlıq bolsa tek bilimlerdi bekkemlew qurallarınan biri ekenligin biliwi kerek.

Predmetli sabaqlar. Bul tiptegi sabaqlarda oqıwshılar klasta tábiyiy obyektler menen tuwrıdan-tuwrı isleydi hám tábiyat deneleri hám de hádiyseleri haqqında belgili anıq bilimler aladı. Sol maqsette olar nárselerdi kórip shıǵadı hám salıstıradı, olardıń shólkemlestiriw bóleklerin, ulıwma hám ayırmashılıq belgilerin ajıratadı. Bul tiptegi sabaqlarda tábiyat deneleri hám hádiyselerin úyreniw keń tárizde yaki toparlar boyınsha alıp barıladı.

Predmetli sabaqlar baqlawshılıqtı rawajlandırıw, quntlılıqqa, miynet súyiwshilikke tárbiyalaw ushın úlken

192

imkaniyatlar beredi. Bul sabaqlarda balalar laboratoriyada islew tájiriybesin iyeleydi, sebebi sabaqta ótkeriletuǵın jumıs izertlewshilik xarakterde bolıwı kerek, onda balalar úyrenilip atırǵan obyektlerdiń belgi hám sapaların salıstıradı, quramalı bolmaǵan tájiriybelerdi ótkizedi. Predmetli sabaqlarda ózbetinshe jumıslardıń sanı salmaqlı bolıwı kerek.

Predmetli sabaqlardı ótiwge oqıtıwshı puxta tayarlanıwı lazım. Tarqatpa materiallar oqıwshılar sanına tuwrı keliwi zárur. Sol maqsette ekskursiyada jıynalǵan tábiyat obyektlerinen (terek hám putalardıń qurıtılǵan yaki tógilgen japıraqları, miywe hám tuqımlar kollekciyaları, qurılıs materialları, paydalı qazılmalardan) paydalanıw múmkin.

Paydalanılatuǵın tábiyiy materialdı tayarlawdıń eń qolaylı waqtı báhárgi hám jazǵı dem alıs kúnleri. Bul dáwirde balalarǵa tábiyattanıw xanası ushın tábiyiy material jıynap keliw tapsırıladı, bul imkaniyatlardan paydalanıw lazım. Biraq bunda oqıwshılar tábiyattı qorǵaw ósimlik hám de haywanlarǵa abaylı múnásibette bolıw zárúrligin este tutıwı kerek.

2-klas sabaqlıǵında predmetli sabaqlar mólsherlengen, olarda balalar termometrden paydalanıwǵa, jańa ósimliklerde tamir, puta, japıraq, gúl, miywe, hám tuqımlardı tanıy aliwǵa úyrenedi, qısta ósimlikler ómirin, ósimliklerdiń tuqımlardan rawajlanıwı (aldınǵı tájiriybeler tiykarında) baqlaydı. 3-klasta balalar paydalı qazılmalar, dala eginleri haqqında baslawısh maǵlıwmatlar aladı.

3-klas oqıwshıları 2-klasta payda qılınǵan predmetli sabaqtaǵı bazı is tájiriybesine iye bolsa da, olar jumıs ornın qalay shólkemlestiriw kerek ekenligi, baqlawlardi qanday izbe-izlikte alıp barıw, olardı qalay belgilep barıw, qay tárizde juwmaqlar shıǵarıw zárúrligi haqqında arnawlı jol-jobalarǵa mútájlik sezedi.

Predmetli sabaqtıń rejesi tómendegishe bolıwı múmkin:

–sabaq teması hám maqsetin bildiriw;

–is jobasın taxta hám dápterlerge jazıw;

193

–tarqatpa material menen ózbetinshe islew;

–jumıs mazmunı boyınsha sáwbet (úyrenilip atırǵan obyekt qásiyetlerin táriplew, onı aldıńǵı úyrenilgenler menen salıstırıw, qosımsha kórgizbeli material menen islew);

–dápterlerge jazıwlar jazıp, súwretler sızıw;

–bilimlerdi bekkemlew hám bahalaw.

Predmetli sabaqlardan keyingi oqıw. Oqıwshılardı tábiyat deneleri menen tuwrıdan-tuwrı tanıstıra otırıp, denelerdiń shólkemlestiriw bólekleri hám olardıń ámeliy áhmiyetin analiz qılıp, oqıtıwshı sol deneler haqqındaǵı bilimlerdi bekkemlew ushın oqıwshılar menen tábiyattanıw sabaqlarınan: 2-klasta «Termometr», 3-klasta «Paydalı qazılmalar», 4-klasta «Kompas boyınsha orientirlew» hám sol sıyaqlı tema-maqalalardı oqıydı. Sáwbet procesinde oqıtıwshı predmetli sabaqlarda úyrenilip atırǵan hám sabaqlıqta táriplengen obyektlerdiń xarakerli qásiyetlerin salıstıradı.

Jańa material úyreniletuǵın sabaq. Sabaqtıń bul tipi atalǵanınday, sap kóriniste ushıramaydı. Biraq oqıw materialınıń ózine tánligi hám oqıwshılar dıqqatınıń bir tekli emesligin esapqa alıp, jańa materialdı úyreniw tiykarǵı maqset esaplanǵan sabaqlar ótkiziliwi múmkin. Bul jumısqa waqıttıń kóp bólegi ajiratıladı, sabaqtıń basqa bólekleri oǵan boysınadı. Jańa materialdı ótiwde aldınǵı úyrenilgen materiallar menen miyraslıq ornatıw hám jańa materialdı aldınǵı ózlestirilgen materiallar izbe-izligine kiritiw ushın balalardı jańa materialdı qabıl etip alıwǵa tayarlawshı tapsırma hám sorawlardı tákirarlaydı. Bunda sabaqta úyreniletuǵın material bekkemlenedi.

Bul tiptegi sabaq dúzilisi tómendegishe: 1) jańa bilimler sanalı ózlestiriliwi ushın zárúr bolǵan materialdı tákirarlaw hám baqlawlar kúndeligi menen islesiw; 2) sabaq teması hám maqsetin bildiriw; 3) jańa materialdı úyreniw (kiris sáwbeti, ámeliy jumıs, oqıtıwshı gúrrińi); 4) ámeliy jumıs mazmunı boyınsha sáwbet; 5) oqıwshılardıń ózbetinshe islewi (dápterler, sabaqlıq, qızıqarlı – aqılıy material, kontur hám

194

tábiyiy kartalar, programmalastırılǵan kartochkalar hám sol sıyaqlılar menen); 6) oqıwshılardıń úyrenilip atırǵan materialdı túsingenligin tekseriw; 7) sabaq juwmaǵin shıǵarıw; 8) úyge tapsırma beriw (qoyılǵan maqsetke qarap, sabaqtıń qálegen waqtına beriliwi múmkin).

Bekkemlew sabaǵı. Bul tiptegi sabaqta oqıwshılardiń hár qıylı tapsırmalar hám tábiyattanıwdıń basqa predmetler menen baylanısın, sonıń menen birge, tábiyat deneleri hám de hádiyselerdiń óz ara baylanısın ashıp beriwshi jumıslar oraylıq orındı iyeleydi.

Bul sabaqlardıń dúzilisi tómendegishe boladı: 1) aldında turǵan islerdiń maqsetin, usınıs etilgen tapsırmalardı orınlaw ushın zárúr bilim, uqıp hám kónlikpelerdi eske alıw (tiklew); 2) oqıwshılardıń tapsırılǵan islerin orınlawı; 3) oqıtıwshınıń orınlanǵan islerdi tekseriwi; 4) úyge tapsırma beriw.

Bilim, uqıp hám kónlikpelerdi keńeyttiriw hám rawajlandırıw, sonıń menen birge, jańa materialdı qabıl qılıp alınıwın ańsatlastırıw ushın bunday sabaqlarda kelesi temanı úyreniwge tayarlıq isleri orınlanadı. Máselen, janlı tábiyat múyeshi hám oqıw-tájiriybe maydanındaǵı isler (kóp jıllıq gúlli – kórinisli ósimliklerdi ósiriw, olardı túbin bóliw joli menen kóbeyttiriw, rezavor miywe putaları hám miywe túbin bóliw jolı menen kóbeyttiriw, rezavor miywe putaları hám miywe tereklerin qısqa tayarlaw, xana ósimliklerin ótirǵızıw, topıraqtı jumsatıw hám basqalar) yaki tábiyattaǵı ósimlik zıyankesleri menen tanısıw.

Bul tiptegi sabaqlarda ekskursiyalar yaki tábiyiy obyektler ústinen uzaq baqlawlar procesinde ózlestirilgen bilimlerdi qayta tiklew maqsetinde aldıńǵı oqıwshılar tayarlaǵan albomlardan, súwret, sxema, diafilmlerden paydalanıw múmkin.

Oqıw-tájiriybe maydanshasındaǵı sabaq. Sabaqtıń bul tipindegi tek teoriyalıq bilimlerdi ǵana emes, bálkim anıq uqıp hám kónlikpelerdi iyelewde de oqıwshılarǵa járdem beriw ushın paydalanıladı. Oqıw-tájiriybe maydanshasındaǵı

195

sabaqlar tábiyat obyektlerin tábiyiy sharayatlarda úyreniwge, ósimliklerdi ósiriwge, awıl xojalıǵı jumıs quralları menen islewge úyretiw imkaniyatın beredi.

Bul sabaqlardıń bas didaktikalıq maqseti miynetsúyiwshilikke tárbiyalaw boyınsha bilimlerdi tereńlestiriw. Tiykarǵı dúzilis elementleri – shólkemlestiriw bólegi, oqıtıwshınıń jol-joba beriwi, oqıwshılardıń ózbetinshe islewi esaplanadı.

1-2-klas oqıwshıları oqıw-tájiriybe maydanshasındaǵı sabaqlardı miynet tálimi menen baylanıslı halda, 3-4-klaslar – jáne tábiyattanıw kursın úyreniw menen baylanıslı halda ótkizedi.

Baslawısh klaslardıń oqıwshıları oqıw-tájiriybe maydanshasında palız hám kórinisli ósimlikler menen is alıp baradı. Tájiriybeler hám olar menen baylanıslı bolǵan baqlawlar, ekskursiyalar, agrotexnikalıq hám texniktexnologiyalıq maǵlıwmatlar, sonıń menen birge, oqıwshılar alıwı kerek bolǵan zárúr oqıw hám kónlikpeler baǵdarlamada kórsetilgen. Tájiriybelerdi ótkeriw rejesi tábiyattanıw sabaqlıǵında sáwlelendirilgen, soǵan bola oqıw-tájiriybe maydanshasındaǵı sabaqlardıń eń áhmiyetli qásiyetlerin belgilep ótemiz.

Bul tiptegi sabaqlar basqa hár qanday sabaq sıyaqlı puxta oylaǵan joba tiykarında anıq belgilengen mazmunda oqıwshılardıń oqıw materialın qabıl etip alıwdı hám ózlestiriwdi támiyinlewshi hár túrli metod hám usıllar qollanılıwı menen alıp barıladı, biraq olar hár dayım sáwbet penen baslanadı, sol tártipte oqıtıwshı sabaq mazmunı hám wazıypasın túsindiredi. Keyin ámeliy jumıs ótkeriw ushın zárúr bolǵan material (tuqımlar, náller) úyreniledi hám sol sabaqta kerek bolatuǵın aldın ózlestirgen bilimler tákirarlanadı.

Maydanshadaǵı sabaq waqtında sáwbet klastaǵı metodikalıq talaplarǵa muwapıq alıp barıladı. Úyrenilip atırǵan material (tuqımlar, náller, ósimlikler) tábiyiy halda

196

kóriledi. Sáwbetten keyin ámeliy iskerlik penen baylanıslı joljobalar beriledi, soń oqıwshılar ámeliy jumıstı orınlawǵa kirisedi.

Mektep aldı maydanshasındaǵı shınıǵıw rejesin keltiremiz:

–sabaqtıń wazıypaları;

–sabaqqa tayarlanıw;

–sabaqtı qurallandırıw;

–sabaq ótiwdiń shólkemlestiriw metodikası (sabaq teması hám maqsetin túsindiriw, mashqalalı sorawlar qoyıw, mashqalalı jaǵday júzege keltiriw, oqıtıwshınıń túsindiriwi, oqıtıwshınıń jumıs usılların kórsetiwi, sáwbet, kórsetilgen usıllardı oqıwshılar tárepinen tákirarlanıwı, klas penen ámeliy jumıs orınlanıwı, ósimliklerdi ósiriw boyınsha jol-jobalar beriw);

–juwmaqlawshı sáwbet.

Sabaq baslanıwındaǵıday shólkemlestirilgen halda tamamlanıwı kerek. Bunıń ushın oqıtıwshı oqıwshılarǵa barlıq jumıs quralların toplawdı, olardı tazalap, kórsetilgen orınǵa qoyıwdı usınıs etedi. Waqıttıń bir bólimin oqıwshılardıń ózlerin tártipke keltirip alıwları: úst hám ayaq kiyimlerin tazalawı, qolların sabın menen juwıwı hám basqalar ushın qaldırıladı.

Sabaqtı nátiyjeli ótiw hám qatań intizamǵa erisiw ushın oqıtıwshı jáne jumıs baslanǵanına shekem hárbir oqıwshıǵa miynet qılatuǵın maydanshanı kórsetedi, sonıń menen birge, kerekli individual jumıs quralların hám egin materialın beredi. Hárbir oqıwshı jumıs penen bánt bolıwı lazım, jumıs nátiyjeleri sabaq aqırında teksiriliwi hám bahalanıwı kerek.

Mektep geografiya maydanshasında ótkeriletuǵın sabaq.

Orındaǵı ámeliy jumıs hám baqlawlardiń kóp bólegin mektep aldı jer maydanında úskenelengen geografiya maydanshadında ótkeriw múmkin. Bunday maydanshada ádette túsindiriw hám ózlestiriliwi qıyın bolǵan quramalı temalar úyreniledi. Geografiya maydanshasında jumıstı

197

shólkemlestiriw mektep aldı maydanında boladı. Geografiya maydanshasındaǵı sabaqqa «Tábiyatta suw» temasındaǵı sabaq mısal bolıwı múmkin. Bunıń ushın maydanshaǵa suw (vodoprovod kranı) keltirilip, tiyisli suw aǵımın payda etiw kerek. Eger suw aǵımı jolına hár qıylı tosıqlar qoyılsa, qırǵaqlardıń juwılıp, atawlardıń payda bolıw, dáryanıń aǵısı, quyılıwın payda etiw múmkin. Geografiya maydanshasında oqıwshılar biyikliktiń dúzilisi jaqsı kóringeni ushın, jatıq hám tik janbawırlıqların qarap shıǵadı, keyin ózleri qumda biyiklik modelin tayarlaydı.

Sonıń menen birge, saydı onıń jaqsı kórinetuǵın bólekleri

– baslanıwı, aǵısı, quyılıwı, oń hám shep qırǵaqları menen modellestiriw múmkin.

Bunda oqıwshılar Quyashtıń gorizont astındaǵı bálentligin anıqlaw ushın kún yarımında sayanıń uzınlıǵın ólshewge, gorizonttıń tiykarǵı hám aralıq táreplerin erkin anıqlawǵa úyrenedi, tábiyat hádiyselerin baqlaydı hám túsindiredi. Geografiya maydanshasında 3-4-klas oqıwshıları menen jergilikli belgilerge qarap gorizont táreplerin anıqlaw, kompas boyınsha anıqlaw, qurǵaqlıq maydanınıń formaları, bul sabaqlar balalardı qızıqtıradı, sebebi olar ámeliy iskerlik penen baylanıslı.

Tákirarlawshı – ulıwmalastırıwshı sabaq, ádette, tema

úyrenilgennen keyin ótkeriledi. Onıń didaktikalıq maqseti aldıńǵı ótilgen qatar sabaqlar mazmunın bir-birine baylanıstırıw, olardaǵı eń áhmiyetli máselelerin anıqlaw hám, ulıwma, tema boyınsha ulıwmalasqan juwmaqlar shıǵarıw esaplanadı.

Tákirarlawshı-ulıwmalastırıwshı sabaqlar mazmunına jańalıq elementlerin: jańa mısallar, aldıńǵı sabaqlarda paydalanılmaǵan kórgizbeli qurallar, diafilmler, diapozitivler kiritiliwi lazım.

Oqıtıwshı tákirarlawshı-ulıwmalastırıwshı sabaqqa puxta tayarlanıwı (úyrenilip atırǵan tema boyınsha sorawlar dizimin dúziw, ulıwmalastırıwshı keste oylap shıǵıw, individual

198

didaktikalıq kartochkalar tayarlaw) kerek. Bilimlerdiń ózlestirilgenligin tereńirek tekseriw ushın programmalastırılǵan kartochkalardan, sonıń menen birge, oqıwshılar tárepinen aldın tayarlanǵan albomnan paydalanıw múmkin.

Oqıwshılar bilimin tekseriwde ulıwmalastırıwshı kesteler ayrıqsha áhmiyetke iye, sebebi olarda oyın elementleri bar. Mısal sıpatında «Tórtinshi artıqsha» kestesin keltiriw múmkin. Bul kesteniń hárbir qatarında tort dana ulıwma bolǵan haywanlardan úsh danası olar ushın ulıwma bolǵan belgi boyınsha ayrıqsha toparǵa birlestiriliwi múmkin.

«Tórtinshisi artıqsha» atlı oyın kestesi

Kestede hár qıylı quslar ayaq hám baslarınıń súwretleri qosımsha qılınadı. Balalar olardın ayaqları ne menen parıqlanıwın, suwda júziwshi jirtqısh quslar ómirinde qanday ról oynawın, sonıń menen birge, tumsıqları awqatlanıwında qanday járdem beriwin túsindiriwi kerek.

Tákirarlawshı-ulıwmalastırıwshı sabaqlardıń dúzilisi tómendegishe bolıwı múmkin: 1) oqıtıwshınıń kiris sózi, bunda úyrenilip atırǵan temanıń áhmiyetin túsindiredi, sabaq maqseti hám rejesin bildiredi; 2) oqıwshılardıń individual, birgelikte awızeki yaki jazba ulıwmalastırılǵan tiptegi tapsırmalardı orınlawı; 3) jumıstıń orınlanıwın tekseriw hám jetispewshilikti joytıw; 4) diafilmler kórsetiw; 5) juwmaq shıǵarıw.

Túsindirmeli oqıw sabaǵı, kino hám telesabaq, sonıń menen birge, ekskursiya sabaǵı da didaktikalıq qásiyetlerge iye sabaqlar tipine kirip, úlken áhmiyetke iye.

199

Mashqalalı máseleler hám tapsırmalar

1.Tábiyattanıw sabaqlarında logikalıq pikirlewdi rawajlandırıw qásiyetlerin túsindirip beriń.

2.Sabaq islenbesin dúziwde tálim-tárbiyalıq, rawajlandırıwshı wazıypallardı kórsetip beriń.

3.Sabaq – tábiyattanıwdı oqıtıwdıń da jetekshi forması ekenligi haqqında maǵlıwmat tayarlań.

4.Zamanagóy sabaq dúzilisiniń ishki, kishi dúzilislerin kórsetip beriń.

5.Zamanagóy tábiyattanıw sabaqların rawajlandırıw qásiyetlerin qalay túsinesiz, túsinik beriń.

6.Tábiyattanıw sabaqların modellestiriw hám rawajlandırıw haqqında maǵlıwmatlar tayarlań.

7.Kombinaciyalastırılǵan sabaqtıń joba hám konspektin dúziń (qálegen tema boyınsha).

8.1-klas tábiyatqa ekskursiya hám baqlawlar ótkerilgennen keyin ótiletuǵın túsindirmeli oqıw sabaǵınıń joba hám konspektin dúziń («Átirapımızdaǵı álem» sabaqlıǵınan tema saylań).

9.2-klas «Átirapımızdaǵı álem» sabaqlıǵınan jańa materialdı úyreniw sabaǵınıń joba hám konspektin dúziń (qálegen tema boyınsha).

10.3-klas «Tábiyattanıw» sabaqlıǵınan predmetli sabaq temaları boyınsha kesteler dúziń.

11.4-klas «Tábiyattanıw» sabaqlıǵınan ulıwmalastırıwshı sabaq temaları boyınsha kesteler islep shıǵıń.

12.4-klas «Tábiyattanıw» sabaqlıǵınan «Jerdiń háreketi» teması boyınsha mektep geografiya maydanshasındaǵı sabaq jobası hám konspektin dúziń.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Tábiyattanıwdı oqıtıwdıń formaları haqqında nelerdi ayta alasız?

2.Sabaq degen ne?

3.Sabaqtıń didaktikalıq maqsetin qalay túsinesiz?

4.Sabaqtıń ulıwmalıq sxeması ne?

200

5.Tábiyattanıw sabaqlıǵına qanday talaplar qoyıladı?

6.Tárbiyalıq talaplar ne?

7.Didaktikalıq talaplardı qalay túsinesiz?

8.Psixologiyalıq talaplardıń áhmiyeti nede?

9.Gigienalıq talaplardıń mazmunı nede?

10.Tábiyattanıw páninde qaysı sabaq tipleri bar?

11.Sabaqtıń dúzilis bólekleri nelerden ibarat?

12.Tábiyattanıw sabaqlıǵınıń jobası hám konspektin dúziwde qanday talaplarǵa boysınadı?

13.Qanday sabaq kombinaciyalastırılǵan sabaq dep

ataladı?

14.Predmetli sabaq qalay shólkemlestiriledi?

15.Predmetli sabaqlardı ótiwde qanday metodlardan paydalanıladı?

16.Predmetli sabaqtıń joba hám konspekti qalay dúziledi?

17.Jańa materialdı úyreniw sabaǵınıń dúzilisi qanday?

18.Bekkemlew sabaǵı qanday dúziliske iye?

19.Oqıw-tájiriybe maydanshasında ótkerilgen sabaq qalay uyımlastırıladı?

20.Geograiya maydanshasında ne ushın sabaq ótkeriledi?

21.Tábiyattanıwdı oqıtıwda túsindirmeli oqıw sabaqlarınıń áhmiyeti nede?

22.Túsindirmeli oqıw sabaqlıǵın qalay uyımlastırıw múmkin?

23.Túsindirmeli oqıw sabaqlarınıń qanday tipleri bar?

24.Kino hám telesabaq qalay ótkeriledi?

25.Kino hám telesabaqtıń áhmiyeti nede?

26.Kombinaciyalastırılǵan sabaqlar qanday elemetlerden

ibarat?

27.Kirisiw sabaqların qalay túsindiresiz?

28.Tákirarlawshı – ulıwmalastırıwshı sabaqta ulıwmalastırıwshı kestelerdiń qanday áhmiyeti bar?

29.Tákirarlawshı – ulıwmalastırıwshı sabaqlar qanday dúziliske iye?

30.Házirgi zaman tábiyattanıw sabaqların qalay kóz aldıńızǵa keltiresiz?

201