Tabiyattaniwdi oqitiw metodikasi

IV BAP

BASLAWISH KLASLARDA TÁBIYATTANIW PÁNIN

ÚYRENIWDIŃ FORMALARI

1-§. Tábiyattanıwdı oqıtıwdıń formaları. Sabaq tábiyattanıwdan alıp barılatuǵın oqıw tárbiya isiniń tiykarǵı forması ekenligi

Mektepte oqıwshılarǵa tálim hám tárbiya beriw oqıw isleriniń belgili formalarında ámelge asırıladı.

Oqıtıwdıń forması – tárbiyalıq tálim procesinde oqıtıwshı tárepinen paydalanılatuǵın oqıwshılardıń oqıw, ańlaw iskerligin ótkeriw (klasta, tábiyatta hám sol sıyaqlı orınlarda) sharayatlarına muwapıq halda shólkemlesiriliwi.

Mekteplerde úyreniletuǵın barlıq predmetler ushın oqıw isleriniń tiykarǵı forması – sabaq. Sabaqlarda mámleket baǵdarlaması hám belgili dárejede sabaqlıqta belgilengen oqıw materialı oqıtıladı. Sabaqlarǵa qatnasıw oqıwshılarǵa májbúriy.

Sabaq degende belgili pánlerden, belgili kólemdegi bilimlerdiń belgili jastaǵı oqıwshılar toparına, arnawlı tayarlıǵı bolǵan qánige tárepinen beriliwi túsiniledi. Sabaqtıń nátiyjeliligin asırıw, beriletuǵın bilimler dárejesin kóteriw, teoriyalıq bilimlerdi ómir menen baylanıstırıp alıp barıw, jańa pedagogikalıq texnologiyalanı qollap sabaq ótiw oqıwshılardıń tábiyattanıwdan alǵan bilimlerdi ózlestiriwge jáne de qızıǵıwshılıq oyatadı, olar bilimin bekkemlewge járdem beredi.

Sabaqta pútkil tálim-tárbiya sisteması: oqıtıwdıń metodları, usıllar hám qurallar kompleksi ámelge asadı.

Tábiyattanıw sabaqlarında oqıwshılar baǵdarlamaǵa muwapıq, oqıtıwshı basshılıǵında teoriyalıq bilimler, ámeliy oqıw hám kónlikpeler aladı. Oqıtıwshı materialdı oqıwshılarǵa túsinikli bayan etip, hár túrli oqıw, kórgizbeli qurallardan paydalanıp, zárúr túsindirmeler beredi, oqıwshılarǵa sabaqlıq

182

penen ózbetinshe islew, óz bilimlerinen ámelde paydalanıw uqıpların sińdiredi.

Sabaqtıń maqseti hám mazmunı hár qıylı, biraq olardıń barlıǵınde ulıwmalıq maqset oqıwshılardıń kompleksli tárbiyası hám olarǵa túsinikli bolǵan bilimlerdi bayan qılıw, birlestiriw jatadı. Oqıtıwshı oqıwshılar jumısın sonday shólkemlestiriwi kerek, olar usı sabaqta úyrenetuǵınlardı aldıńǵı ótilgenler menen baylanısın túsinsin, materialdı puxta, túsinip ózlestirsin.

Sabaq ótiwde oqıtıwshı oqıwshılardıń jedel islewi ushın sharayat jaratıwǵa, olarda qızıǵıwshılıq oyatıwǵa umtılıwı kerek. Bul tek sabaqqa tayarlanıwda qızıqlı, mámleketimiz ómiri menen baylanıslı, oqıwshılarǵa jaqın bolǵan materialdan paydalanılǵanda bolıwı múmkin.

Sabaqqa tayarlana otırıp, tek jańa tema mazmunın ǵana emes, al oqıwshılardıń jası, rawajlanıwı hám tayarlıǵın, aldın

kemirek sharshatadı, iskerligin asıradı.

Sabaq oqıtıw procesinde oqıwshılar dene hám waqıyalar menen tanıstırıp ǵana qalmastan, bálkim oqıw materialların iyelew usılları menen xarakterlenedi.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikasında oqıw isleriniń kóp túrdegi formaları bar. Ósimlik, haywan hám adam ómiri hám de tábiyat izertlewleriniń nızamlılıqları úyreniletuǵın mektep kursınıń mazmunı mektepte sol pándi oqıtıw sistemasınıń ózine tánligin belgileydi.

Tábiyattanıw oqıtıwdıń tiykarǵı forması – sabaqlarda qosımsha halda mektep ámeliyatında oqıtıwshınıń oqıwshılar menen alıp barılatuǵın oqıw isleriniń basqa formaları tariyxıy payda bolǵan.

Metodikalıq tárepten durıs shólkemlestirilgen oqıtıw procesinde sol oqıtıwdiń barlıq formaları tiykarǵı forma –

183

sabaq penen óz ara baylanıslı. Olar tábiyat haqqındaǵı túsiniklerdi, dúnyaqarastı, oy-pikirdi, ámeliy kónlikpelerdi rawajlandıradı.

Tábiyattanıw sabaqlarında oqıtıwshı barlıq oqıtıw metodların: awızeki, kórgizbeli hám ámeliy metodlardı qollanadı. Ol ósimlik hám haywanlardı kórsetedi. Ámeliy jumıslardı orınlaw jolı menen oqıwshılardı ayırım organizmlerdiń sırtqı hám ishki dúzilisi menen tanıstıradı.

Biraq sabaqlarda uzaq baqlawdı talap qılıwshı ósimlik yaki haywannıń rawajlanıw procesi, hár qıylı organizmlerdiń tábiyiy sharayatlarda birgelikte jasawların kórsetip bolmaydı. Sonıń ushın da tábiyattanıw oqıtıw metodikasında sabaqlardı tolıqtırıwshı arnawlı formalar qollanıladı. Ekskursiyalar tábiyattaǵı tábiyiy gruppalawda, awıl xojalıǵı islep shıǵarıwında yaki muzeylerde, ósimlik hám haywanlar menen tanıstıradı. Úyrenilip atırǵan materiallar, túsinikler jıyındısına kiredi yaki aldıńǵı qarar tapqan túsiniklerdi bekkemleydi, anıqlaydı, tereńlestiredi.

Ekskursiyalar sabaqlar menen tıǵız baylanıslı boladı, ekskursiyada kórilgen obyektler kurs dawamında kóp márte eske alınadı, toplanǵan nárseler bolsa prezentaciya qılınadı. Juwmaqlawshı ekskursiyalarda oqıwshılar aldıńǵı alǵan bilimlerin qollap, tapsırmalar boyınsha ózbetinshe baqlawlar ótkizedi hám material jıynaydı.

Sabaqlardıń úyge tapsırmaları tiykarınan eksperimental xarakterdegi tapsırmalar menen baylanıslılıǵı anıq hám belgili. Oqıwshılar úyde onsha quramalı bolmaǵan tájiriybeler, baqlawlar ótkeredi. (Máselen, úyde dápterlerine klasta ajiratılǵan gúl bóleklerin yaki shıbın-shirkey bóleklerin jabıstıradı, keste toltıradı, súwretler sızadı).

Sabaqtan tıs jumıslar úy jumıslarına qaraǵanda quramalıraq. Olardı ámelge asırıw ushın tiyisli ósimlikler, arnawlı ásbaplar hám basqa úskeneler talap qılınadı. Sabaqlıqtan tısqarı islerge: tiri tábiyat múyeshindegi, oqıw

184

tájiriybe maydanshalarındaǵı hám tábiyatta orınlanatuǵın islerge baylanıslı tapsırmalar kiredi.

Tábiyattanıw xanalarında hám tiri tábiyat múyeshinde ótkeriletuǵın isler ushın oqıwshılarǵa tapsırmalar sabaqlarda kurstıń barlıq temaları ushın oqıw jılı dawamında berip barıladı. Tábiyattanıw pániniń oqıtılıwında oqıwshılar menen alıp barılatuǵın klastan tıs shınıǵıwlardıń májbúriy bolmaǵan túrli formaları: individual, klastan tıs, sociallıq paydalı isler, jas tábiyattanıwshılar dógereginiń isi, ǵalabalıq kesheler hám basqa ilajler keń qollanıladı. Klastan tıs jumıs oqıw materialı tiykarında hám oǵan baylanıslı halda uyımlastırıladı. Biraq onıń mazmunı sabaqtı tákirarlamaydı. Baǵdarlama dógereginde sheklenbeydi, biraq onı toltıradı hám tábiyat haqqındaǵı pánniń kerekli táreplerin ashıp beredi.

Sabaqtıń psixologiyalıq tamamlanǵanlıǵı sabaq dawamında oqıwshılardıń iyelegen bilimlerinen, kónlikpelerinen bilinedi. Bul sabaqtıń stillik tamamlanıwına qoyılǵan didaktikalıq máseleni jetiskenlik penen sheshiwge imkaniyat beredi hám sabaqtıń mazmunı maqsetke sáykes kelgenligin kórsetedi.

Shólkemlestiriwshilik anıqlıqtıń zárúrligi materialdı bóleklerge bóliw, oqıtıw usılların saylaw hám sabaqtıń túrli elementleriniń óz ara múnásibetleri menen belgilenedi.

Didaktikalıq maqset sabaqtaǵı tiykarǵı jumıs túrin anıqlaydı (jańa materialdı ózlestiriw, onı qaytalawdan ibarat). Didaktikalıq maqsetke qarap sabaqqa waqıt ajıratıladı. Oqıtıw usılları hám sabaqtıń tolıq dúzilisi belgilenedi.

Maqset hám mazmunı tárepten hár qıylı bolǵan sabaqlar túrlishe sxemada dúziliwi múmkin. Ádette, sabaq tómendegishe sxemada dúziledi.

1.Shólkemlestiriwshilik bólek (sálemlesiw, qatnaspaǵanlardı belgilew, jumısqa tayarlaw).

2.Úyge tapsırmanıń orınlanıwın tekseriw (oqıw quralları hám tájiriybelerden paydalanıp, oqıwshılarǵa belgili bolǵanlardı soraw).

185

3.Jańa materialdı úyreniw: jańa tema boyınsha kirisiw sáwbeti; ámeliy jumıs; oqıtıwshınıń gúrrińi yaki oqıwshılarǵa belgili bolǵan faktlarǵa tayanıwshı nárselerdi qarap shıǵıw menen, sabaqta úyreniliwi kútilgen hádiyseler menen baylanıslı bolǵan sáwbet, zat hám hádiyselerdi úyreniw tiykarında juwmaqlar shıǵarıw; sabaq dawamında dápterlerge jazıw hám sızıw; sabaqta alınǵan bilimlerdi bekkemlew boyınsha sabaqlıq penen islesiw; oqıtıwdıń texnika qurallarınan paydalanıw.

4.Sabaqta úyreniletuǵın materialdı tekseriw hám bekkemlew. (Bunda jańa material menen aldıńǵı ótilgenler ortasında baylanıs ornatıladı, jańa temanı túsinip alıw ushın zárúr bolǵan bilimler anıqlanadı).

5.Qızıqlı materiallardan (maqal, naqıl, tapsırma, tábiyat haqqındaǵı maqalalardan alınǵan bóleklerden) paydalanıw.

6.Úyge tapsırma beriw.

Tábiyattanıw sabaqlarına qoyılatuǵın ulıwmalıq talaplar tómendegi wazıypalardan kelip shıǵadı:

1.Oqıwshılardı tábiyattaǵı máwsimlik ózgerisler, watanımız tábiyatınıń hár túrliligi, jerdiń forması hám relief, adam organizmi hám onıń salamatlıǵın qorǵaw haqqında bilimler menen qurrallandırıw;

2.Botanika, geografiya, joqarı klaslarda Adam anatomiyası boyınsha oqıw materialın ózlestirip alıwǵa tayarlawǵa járdem beriwshi puxta oqıw hám kónlikpeler qáliplestiriw;

3.Oqıtıwdıń tárbiyalıq nátiyjeliligin asırıw;

4.Rawajlanıwdıń hár tárepleme garmonikalıq bolıwına

erisiw;

5.Tábiyattanıw xarakterindegi kitap hám jurnallardan bilim alıw uqıpların payda etiw;

6.Tabiyattanıwdı úyreniwde qızıǵıwshılıqtı qáliplestiriw;

7.Miynet súyiwshilikti, mektep hám oqıw-tájiriybe maydanshasında miynet etiwdi tárbiyalaw.

186

Talaplardıń bul gruppaların shártli túrde tómendegi:

a)tálim-tárbiyalıq;

b)didaktikalıq;

d)psixologiyalıq;

e)gigienalıq

talaplarǵa birlestiriw múmkin. Olardıń hárbirine tómendegishe toqtap ótemiz.

A)tálim-tárbiyalıq talaplar. Bizge belgili, tábiyattanıw sabaqları úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye bolıp, oqıwshılardıń ideyalıq-siyasiy, miynet, morallıq, estetikalıq hám fizikalıq tárbiyasınıń birligin támiyinleydi.

Ásirese, tábiyattanıw sabaqları ilimiy dúnyaqarastı qáliplestiriw ushın bay material beredi. Soǵan bola oqıtıwshı hárbir tábiyattanıw sabaǵına tayarlanıwda baǵdarlamaǵa hám metodikalıq qurallarǵa tayarlanıp, sol sabaqta oqıwshılarda qaysı tiykarǵı bilimler, oqıw hám de kónlikpeler qáliplestiriw, qanday tárbiyalıq ideyalar olardıń sanasına jetkiziliwin, sabaq olardıń qıyalıy qızıǵıwshılıqların rawajlandırıwǵa qanday járdem kórsetiwin jaqsılap oylap alıwı kerek.

Sonıń menen birge, tábiyattanıw sabaqları jas áwladta barlıq tárbiya qásiyetlerin rawajlandıradı. Estetikalıq tárbiya beriw ushın keń imkaniyatlar ashıladı. Tábiyat insandı ruwxıy bayıtadı, onıń menen baylanısta bolıw adamlarda joqarı ruwxıy sıpatlardıń qáliplesiwine járdem beredi. Balalardı tábiyat gózzallıǵın bola alıw hám qádirlewge ózgertiw zárúr. Demek, tábiyat obyektlerin úyreniwde oqıwshılar itibarın tábiyattaǵı uylesiwine, onıń formalarınıń názikligine, estetikalıq ráhát beriwshi gózzallıqtı aytıp ótiw hám sol tiykarda estetikalıq kózqaras hám túsinikler beriw lazım.

B)didaktikalıq talaplar. Tábiyattanıw sabaqların ótkeriwdiń anıqlıǵı waqıttan aqılǵa muwapıq paydalanıw, sabaq teması, maqseti hám wazıypaların durıs qoyıw menen támiyinlenedi.

187

Sabaq wazıypaların belgilew, oqıtıwshı onıń sáykesirek dúzilisin saylawǵa kirisedi, yaǵnıy soraw, túsindiriw, bekkemlew, jańa hám aldıńǵı ózlestirilgenlerdi baqlaw, bilimlerdi ulıwmalastırıw hám izbe-izligin qanday izbe-izlikte ótkeriw kerekligin, sorawdıń qaysı túrinen – jeke (individual) soraw yaki frontal (ulıwmalıq) sorawdan paydalanıwdı oylap shıǵadı.

Jańa materialdı úyreniw waqtın durıs belgilew úlken áhmiyetke iye. Jaqsı sabaq sol menen parıq qıladı, onda jańa materialdı úyreniw oqıtıwshı hám oqıwshılardıń dıqqat orayında turadı. Ol keńeyttirilgen soraw yaki tákirarlaw menen tosıp qalınbaydı. Jańa material mazmunında oqıwshılar itibarı oraylastırılıwı zárúr bolǵan waqıtlar ayrıqsha ajıralıp turadı. Jańa materialdı úyrene turıp, oqıtıwshı aldıńǵı úyrenilip atırǵan temalarǵa álbette tayanadı, basqa temalardan eń áhmiyetlilerin ajıratadı. Buǵan «shóller» teması mısal bolıp xızmet qılıwı múmkin.

Bul temanı úyrene turıp, oqıwshılar oqıtıwshı basshılıǵında shól klimatınıń belgilerin: atmosfera jawınları muǵdarınıń júdá azlıǵın, jazdıń ıssılıǵın, hawa hám topıraqtıń sutkalıq hám de jıllıq ózgeriwiniń júdá úlkenligin sanap shıǵadı.

Karta hám súwretler menen islew oqıwshılarǵa shól maydanınıń hár túrliligi, dáryalar hám kóllerdiń kemligi, topıraǵınıń tiykarınan qumlı hám ılaylı ekenligi, ósimliklerdiń siyrekligi, kóbinese otlaqlar ekenligi haqqında juwmaqlar shıǵarıwǵa imkaniyat beredi.

Eń áhmiyetli maǵlıwmatlardı ajıratıw bilimlerdi jaqsıraq ózlestirip alıwǵa járdem beredi hám úyge tapsırmanı orınlaw waqtında oqıwshılarǵa awır bolmaslıq múmkinshiligin beredi.Oqıtıwshı úy jumısınıń oqıwshılar waqtın mólsherlengenge qaraǵanda kóp almawı haqqında ǵamqorlıq qılıwı lazım.

Tábiyattanıw sabaqların ótiwde marapatlawshı metodlarǵa ayrıqsha itibar ajıratıw kerek, bunıń ushın qızıqlı

188

másele hám shınıǵıwlar, aqılıy oyınlar, kórgizbeli qurallardan paydalanıladı. Biraq hárbir sabaq ta qızıqlı bola bermeydi. Aldında turǵan qıyınshılıqlardı esapqa alıp, oqıwshılarda shıdamlılıq hám shın kewil menen háreket etiwdi payda etiw kerek.

Zamanagóy tábiyattanıw sabaǵı oqıtıwdıń shólkemlestiriwshilik formaların tańlanǵanlıǵı, yaǵnıy, ulıwma klas, topar hám individual shınıǵıwlardıń aqılǵa muwapıq uyleskenligi menen ózgeshelenedi.

Eger, sabaq aldınan oylanǵan hám onıń rejesi dúzilgen bolsa, tábiyattanıw sabaǵına bolǵan táriplegen talaplardı ámelge asırıw ańsat boladı. Oqıtıwshı joba dúze turıp, birinshiden, sabaqtıń tiykarǵı maqsetin, onıń dúzilisin, mazmunın (oqıw materialların, metod hám usılların, sabaqtıń hárbir bólegi ushın qurallardı), ekinshiden, shólkemlestiriliw formaların (klas penenn umıwmalıq is, oqıwshılardıń toparlarǵa bólinip islewi, hárbir oqıwshınıń jeke islewin) belgileydi. Joybarlastırıwdıń maqsetke muwapıqlıǵı sabaqtı bóleklerge durıs ajıratıw menen támiyinlenedi. Joybarlastırıw sabaq tipin belgilewshi hám didaktikalıq maqset penen tiykarlanatuǵın dúziliske baylanıslı.

Tábiyattanıw sabaǵınıń nátiyjeliligi oqıtıw metodları durıs tańlanǵanda hám olar kórsetiw quralları menen biriktirilgende sezilerli dárejede artadı. Sabaqtı nátiyjeli ótiw ushın oqıtıwshı jobadan tısqarı onıń mazmunın ańlatıwshı konspekt dúziwi kerek, onda sabaqta beriletuǵın sorawlar dizimi keltirilgen boladı, qızıqlı– aqılıy materialdan paydalanıp, payda qılınatuǵın anıq jaǵdaylar kórsetiledi. Konspektte sabaqta paydalanılatuǵın qosımsha derekler (qosıqlar, maqallar, jumbaqlar, jazıwshılardiń maqalalarınan bóleksheler) kórsetilgen bolıwı lazım.

D) psixologiyalıq talaplar. Tábiyattanıw sabaǵınıń joba hám konspekttin dúze turıp, oqıtıwshı hárbir oqıwshınıń psixologiyalıq qásiyetlerin, yaǵnıy:

– oy-pikir tipi (dóretiwshi me yaki joq pa);

189

–yad túrin (ıqtıyarıq yaki ıqtıyarıq emes);

–saylap alıw, eslew, yad alıw, pikirlerdi tiklew uqıpı;

–dıqqattıń barlıǵı (úyrenilp atırǵan nársege pikirlerin jámlew qábiletin), qıyalın (dóretiwshilik qábiletin), shıdamlılıǵı (óz aldına uzaq hám jaqın maqsetler qoya alıwı hám olarǵa erise biliwin), emocionallıq iskerligin esapqa alıwı kerek.

Sol menen bir qatarda oqıtıwshınıń psixologiyalıq jaǵdayı dárriw oqıwshılarǵa tásir kórsetiwin de esapqa alıw kerek. Bunday psixologiyalıq jaǵday ekskursiyalar, baqlawlar, ámeliy jumıslar, oqıtıwshınıń emociyalı gúrrińleri waqtında payda boladı. Soǵan bola oqıwshılar shaxsına tásir kórsetiw, olardı orınlaǵan islerinde aqılıy quwanısh hám qanaat beriwshi oqıw iskerligine tartıw sabaqta oqıtıwshı iskerliginiń zárúr tárepi esaplanadı. Oqıtıwshınıń keypiyatı, onıń tártipliligi, itibarlı bolıwı yaki, kerisinshe bolıwı, balalarǵa tásir etedi. Soǵan qarap pedagogikaliq ádepke boysınıw sabaqtıń pedagogikalıq nátiyjeliligin támiyinlewshi áhmiyetli talaplardıń biri bolıp esaplanadı.

E) gigienalıq talaplar. Klasta tiyisli temperatura quramına, normaǵa hám basqa gigienalıq talaplarǵa ámel qılıw – balalar salamatlılıǵınıń girewi. Sonıń ushın da oqıtıwshı olarǵa ámel qılıwdı baqlap barıwı, balalardıń fizikalıq hám aqılıy tárepten sharshawınıń aldın alıw ushın oqıw isindegi birdeylikten, bayanlamanıń bir tempte bolıwınan abaylawı, teoriyalıq materialdı hár qıylı seziw aǵzaların iske salıw imkanin beriwshi ámeliy tapsırmalar menen almastırıp barıwı kerek.

Pikirlew iskerliginiń kúshleniwin talap qılıwshı tapsırmalar kórgizbeli qural, tarqatpa materiallardı isletiw, sabaqlıq boyınsha quramalı bolmaǵan tapsırma hám shınıǵıwlardı orınlaw menen almasıwı kerek. Sonıń menen birge, ámeliy tapsırmalardı orınlawda jeke gigiena máselelerine ayrıqsha itibar beriw zárúr.

190

Tábiyattanıw sabaqlarınıń tipleri. Sabaqtı tómendegi dúzilis bóleklerine ajiratıw múmkin:

1.Shólkemlestiriw bólimi.

2.Úyge tapsırmanı tekseriw.

3.Jańa materialdı bayan etiw.

4.Oqıwshılardıń ózbetinshe islewi, jańa bilimlerdi bekkemlew, olardıń ózlestiriliwin tekseriw.

5.Sabaq materialın ulıwmalastırıw.

6.Úyge tapsırma beriw.

7.Bahalaw.

Sabaq dúzilisi kurs teması boyınsha sabaqlardıń ulıwma sistemada onıń qanday orın iyelegenligine baylanıslı, biraq qanday bolıwına qatań túrde hárbir sabaq shólkemlestiriw, logikalıq, psixologiyalıq tárepten tolıq bolıwı kerek. Metodikalıq tárepten durıs dúzilgen sabaqta barlıq tárepler óz ara baylanıslı.

Tábiyattanıw sabaǵınıń didaktikalıq maqsetin anıqlaw onıń tiykarınan nege jańa maqsetti úyreniwge, onı bekkemlewge, tákirarlawǵa hám izbe-izligin támiyinlew yaki ózlestiriwdi tekseriw hám de esapqa alıwǵa baǵıshlanıwın belgilew bolıp tabıladı.

Tábiyattanıw sabaǵı bir neshe didaktikalıq maqsetke iye bolıwı múmkin, soǵan qarap onıń dúzilisi, birgelikte, sabaqlardıń tipleri de hár qıylı boladı. Didaktikalıq maqsetlerine qarap, sabaqlar tómendegi tiplerge ajiratıladı:

–birlesken (kombinaciyalanǵan) sabaq;

–jańa material úyreniletuǵın sabaq;

–bekkemlew sabaǵı;

–predmetli sabaq; predmetli sabaqlardan keyin oqıtıw;

–oqıw-tájiybe maydanshalarındaǵı sabaq;

–mektep geografiya maydanshasında ótkeriletuǵın

sabaq;

–tákirarlawshı-ulıwmalastırıwshı sabaq;

–túsindirmeli oqıw sabaǵı;

–kino hám telesabaq;

191