Tabiyattaniwdi oqitiw metodikasi

shólkemlestiriwdi talap qıladı. Tábiyattanıw xanasında janlı hám jansız tábiyat boyınsha kerekli úskeneler bar bolıwı kerek. Probirka, lampa, termometr, hár qıylı ólshegish ıdıslar, súwretli sxematikalıq ekranlı kórgizbeler, texnikalıq qurallar

– diafilm, diapozitivler, gramplastinkalar (quslardıń dawısı jazılǵan) stendler, kesteler, tábiyiy karta, globus, diywalı gazetalar hám basqalar.

Tábiyattanıw bólmesin úskenelew, kórgizbeli qurallar saqlaw sistemasın islep shıǵıw, sabaqlarda oqıtıwshıǵa járdem beriw – bulardıń hámmesi oqıwshılardı shólkemlestiriwshilik oqıw hám miynet mádeniyatına tárbiyalaw quralı esaplanadı.

Tábiyattanıwdı oqıtıwdıń materiallıq bazasın tiykarınan tómendegiler quraydı:

1.Tábiyattanıw sabaqların úskenelew.

2.Janlı tábiyat múyeshi.

3.Úlketanıw múyeshi.

4.Geografiya maydanshası.

Endi bul shólkemlestiriwshilerdiń ózine tán qásiyetlerine itibardı qaratıp, olar nelerden ibarat, olar menen qalay islesiw kerek degen máselelerdi kórip shıǵamız.

Tábiyattanıw sabaqların úskenelew. Oqıwshılar birinshi klastan baslap tábiyattı hám tábiyat penen baylanıslı halda miynet iskerligin ekskursiyalar, predmetli sabaqlar arqalı, «Oqıw kitabı»nan tábiyattanıw mazmunındaǵi tekstler hám de «Átirapımızdaǵı álem» sabaqlıǵın oqıw procesinde tuwrıdan-tuwrı baqlawlar jolı menen úyrenedi. Bul shınıǵıwlarda oqıwshılardıń pikirlew iskerligin shólkemlestiriwge járdem beriwshi hár qıylı úskenelerden, kórgizbeli qurallardan paydalanıladı. Kórgizbeli qurallarǵa tábiyiy yaki haqıyqıy obyektler, olardıń mulyajı, kartinası, súwreti, sxeması kiredi. Oqıtıwda diafilm hám kinofilmler, telekórsetiwler hám oqıtıwdıń basqa texnikalıq úskeneleri anıq bir maqsetti gózlep qollanıladı.

Tábiyiy kórgizbeli qurallar. Tábiyiy kórgizbeli qurallar deneler bolıp esaplanadı. Olar úyrenilip atırǵan material

112

haqqında ádewir durıs, haqıyqatqa jaqın túsinikler berip, balalarda tuwrıdan-tuwrı qabıl etiw tiykarında tábiyattanıw túsinikleri payda bolıwına imkaniyatın jaratadı. Soǵan bola klasta yaki tábiyattanıw xanasında janlı tábiyattı úyreniw ushın hár túrli xana ósimlikleri, sonıń menen birge, turar jaylarǵı tereklerge tán bolǵan shaqalar, japıraqlar, gúller, miywe hám tuqımlar bolıwı zárúr. Tábiyattanıw sabaqlarında janlı tábiyat múyeshindegi ostirilip atırǵan ósimliklerden, gerbariy hám ekskursiyalardan alıp kelingen ósimliklerden paydalanıladı. Tábiyat qoynında ótkerilip atırǵan sabaqlarda hám ekskursiyalarda tábiyiy sharayatlardaǵı janlı tábiyat obyektlerinen paydalanıladı.

Sonıń menen birge, tábiyiy obyektlerden haywanlardı úyreniwde de paydalanıw maqul. Kóp ǵana haywanlardı balalarǵa klasta (janlı tábiyat múyeshinde) kórsetiw múmkin bolsa da ekskursiyalar uyımlastırıwǵa itibar beriw kerek boladı, sebebi bunda oqıwshılar tek olardıń sırtqı kórinisine ǵana emes, bálkim xarakterli háreketleri hám minez-qulqları menen de tanısıw imkaniyatlarına iye boladı. Tiri haywanlar bolmaǵanında olardıń mulyajı yaki fotoları hám súwretlerinen paydalanıw múmkin. Biraq iri haywanlardı tábiyiy sharayatlarda kórsetiwshi kinofilmler oqıwshılarǵa birqansha haqıyqıy túsiniklerdi beredi.

Jansız tábiyattı úyreniwde de tábiyiy tarqatpa material, máselen, hár qıylı reńdegi granit, sluda, kvarc, ılay, qum, kalsit (por, mramor, hák), duz, tas duzı hám kaliy duzı, taskómir, temir, mıs rudalarınıń úlgileri, sonıń menen birge, metallar hám de qattı zatlar (temir, shoyın, polat, alyuminiy), topıraq úlgileri hám basqalar bolıwı kerek.

Balalarda tuwrıdan-tuwrı qabıl etiw múmkin bolmaǵan tábiyat deneleri hám hádiyseleri haqqında anıq hám durıs túsinik payda etiw ushın kórgizbeli qurallardan keń paydalanıladı. Tábiyattanıw kursın úyreniw ushın zárúr bolǵan kóplep kórsetiw úskenleri arnawlı dúkanlarda satıladı. Mısal ushın, 3-4-klaslarda tábiyattanıwdı úyreniw ushın

113

«Súyikli úlke tábiyatı» túrindegi kesteler baspada shıǵarılǵan. Tábiyattanıw boyınsha diywalı úlketanıw súwretlerinen, sonıń menen birge, zoologiya boyınsha da kestelerden paydalanıw múmkin, olar tábiyattıń úlketanıw obyektleri haqqında kózqaras hám túsiniklerdi qáliplestiriwge járdem beredi.

1-4-klaslarda baspa súwretler, olardı túsindiriwshi tekstler, hám de soraw-tapsırmaları bolǵan «Kúndelik baqlaw dápteri»nen paydalanıw zárúr. «Kúndelik baqlaw dápteri» menen oqıwshılar tek klasta ǵana emes, bálkim úyde de islesedi. Kúndeliktegi jazıwlar oqıwshılarǵa óz baqlawlın analiz qılıwǵa, tábiyat hádiyseleri ortasındaǵi baylanıslardı, sonıń menen birge, tábiyat miynetiniń tábiyat penen óz ara baylanısın anıqlawǵa járdem beredi.

Karta hám globus. Oqıwshılar 4-klasta karta hám globus haqqında dáslepki kózqaraslardı aladı, sonıń ushın klasta Ózbekstan Respublikasınıń tábiyiy kartası, yarım sharlar tábiyiy kartası, tábiyiy zonalar kartası, paydalı qazılmalar kartası bolıwı kerek. Sonıń menen birge, átirap ortalıqtıń shártli belgilerge iye bolǵan iri masshtablı planı hám oqıwshılar jasap atırǵan hám de oqıtılıp atırǵan qala yaki awıldıń planınan da paydalanıladı. Oqıwshılardıń klasta hám úyde individual islewlerine mólsherlengen «Bizdiń watanımız» atlası, sonıń menen birge, 4-klas ushın kontur kartalar toplamı keń qollanıladı. Klastaǵı jumısta diametri 42,5 sm li globustan, individual jumısta bolsa diametri 15 sm li globustan paydalanıladı.

Proekciyalıq apparatlar. Proekciyalıq apparatlarǵa shishedegi diapozitivlerdi kórsetiwshi proekciyalıq shıra, tınıq diapozitivlerdi kórsetiwshi alloskop hám filmoskoplar kiredi. Sanaatımızda mektep proekciyalıq apparatlar arnawlı qollanba menen birge tayarlanǵan. Sabaqta diapozitivlerdi kórsetiwden aldın oqıtıwshı qollanba mazmunı menen tanısqan hám bar bolǵan apparatlar menen islew usılların ámeliy túrde iyelegen bolıwı kerek.

114

Tábiyattanıw sabaqlarında kodoskop, izbe-izlik usılında atqarılǵan, tınıq perde sızılǵan arnawlı transporantlar, sonıń menen birge, jasalma qurallar (reńli sxemalar), súwretler, kespeler, qaptal tárepinen kórinisler hám basqa oqıw quralları qollanıladı.

Transporant sonısı menen qolay, ol hár qıylı processler (máselen, kóldi ot basıwı, derekler, yaǵnıy bulaqlar payda bolıwı, tábiyatta suwdı sheńber boylap aylanıwı hám basqalar)dı dinamika (háreket)te kórsetiw imkaniyatın beredi. Kodoskop tuwrıdan-tuwrı apparat stolshasında ádettegi flomaster, sharikli ruchka yaki qálem menen tınıq perdege sızılǵan hár qanday súwret, sxema qaptal tárepten kórinisin ekranda kórsetiwge imkan beredi.

Ekran quralları (diafilmler, diapozitivler, slaydlar) ózbetinshe ról atqarıwı múmkin. Ekran quralları diywalı súwretler sıyaqlı zárúriyatqa qarap kórsetiledi. Bir sabaqtıń ózinde 5-6-kadrdan paydalanıw usınıs etiledi. Ayırım jaǵdaylarda 10 ǵa shekem kadrdan maqsetke muwapıq halda paydalansa boladı. Olar hújjetli, kórinisti yaki multiplikaciyalasqan bolıwı múmkin. Ekran úskeneleriniń kadrların itibar menen kóriw lazım, biraq uzaq waqıt emes, sebebi bunda plyonka hám ayna qızıp ketedi, aqıbetinde forması ózgeriwi yaki jarılıp ketiwi múmkin. Bunnan tısqarı, jaqtılıq súwretti kúshli kórsetiwshi sıpatında kózdi sharshatadı, sonıń ushın da oqıwshılarǵa tez tásirin kórsetedi. Quramalı kadrlardan paydalanıwdıń eń kóp waqıtı 1-2 minut. Eger sabaqtıń maqseti ótilgenlerdi tákirarlaw bolsa, onda jaqtılıq súwretleri (kadrlar)dıń sanı 20-25 ke shekem kóbeyttiriliwi múmkin.

Kórsetilgen súwretlerdi oqıwshılardıń ózleri túsindiriwi kerek. Tek oqıwshı kórgenlerin nadurıs túsindirip atırǵanda, temadan shetlegende, zárúrlerin kórmegende ǵana oqıtıwshınıń aralasıwına jol qoyıladı.

Tájiriybeler ótkeriw ushın úskeneler. Tájiriybeler hám laboratoriya shınıǵıwları ushın (sabaqlarda hám jas

115

tábiyattanıwshılar dógereginde) arnawlı úskeneler: ólshew ásbapları, lupa, laboratoriya úskeneleri, ıdıslar, materiallar, járdemshi ásbaplar kerek. Ólshew ásbaplarına hár qıylı suyıqlıqlardıń anıq kólemin ólshew ushın menzurkalar, termometrlar hám sol sıyaqlılar kiredi. Úskenelerdi kórgizbeli qurallar dúkanlarınen satıp alıw múmkin. Ayırım ásbaplardı oqıwshılardıń ózleri tayarlaydı. Laboratoriya úskenelerine laboratoriya shtativleri, úshayaqlar, spirt lampaları, asbestlengen tor, probirka qoyatuǵın shtativler, qısqıshlar, sonıń menen birge, ıdıslar (probirka, shiyshe voronkalar, kolbalar), aq shiyshe kóbiksheleri, ıdıslar toplamı, shay stakanları, lampochkalar hám basqalar kiredi.

Janlı tábiyat múyeshi. Tábiyatta dawamlı (uzaq waqıt dawam etiwshi) baqlaw hám tájiriybeler ótkeriw ushın janlı tábiyat múyeshin shólkemlestiriw kerek, ol jerde haywan hám ósimliklerdi saqlaw hám zárúriyatqa qarap olardan tábiyattanıwdı úyreniwde paydalanıw múmkin. Múyesh oqıwshılardıń sabaqtan hám klastan tısqarı isleri ushın baza esaplanadı. Bul jerde olar jıldıń qálegen waqtında jumıs alıp barıwı múmkin. Tómengi klaslarda tábiyattı úyreniwdi hámiyshe balalardı hárdayım orap turǵan hám olarǵa tanıs bolǵan ósimlik hám haywanlardan baslaw lazım. Bul principke sabaqlarda da, klastan tısqarı shınıǵıwlarda da ámel qılıw kerek. Bul principti ámelge asırıwǵa janlı tábiyat múyeshindegi isler járdem beredi. Sol waqıttıń ózinde bul oqıwshılarda súyikli watanǵa muxabbat sezimine tárbiyalaydı, tábiyat haqqındaǵı bilimlerin keńeyttiredi.

Ekskursiyalar janlı tábiyat múyeshin shólkemlestiriwdiń baslaması bolıwı múmkin. Suw basseynindegi ómir menen tanısa otırıp, oqıwshılar molluska, iynelik qurtlari, hár qıylı qońızlar, peskar (tıyın balıq), sonıń menen birge, suw ósimlikleriniń barlıǵı akvarium, shiyshe bankalar yaki basqa jaramlı ıdıslarǵa jaylastırıladı. Baǵ hám palızlarda kóbinshe miywe, rezavor miywe hám de palız ósimlikleri zıyankeslerdiń qurtları ushırasadı. Ekskursiya waqtında olardı jıynap, janlı tábiyat múyeshinde olar ústinde shıbın-

116

shirkeyler rawajlanıwınıń pútkil ciklın tekserip barıw hám qurttıń háreketsiz qabıqqa aylanıwı múmkin. Janlı tábiyat múyeshine keltiriletuǵın tiri obyektler ayrıqsha dápterge haywan yaki ósimliktiń payda bolıw waqtı (kúni), kimnen qabıl qılınǵanlıǵı, haywannıń atı hám jaǵdayı kórsetilip dizimge alınıp barılıwı kerek.

Janlı tábiyat múyeshi ushın xana. Janlı tábiyat múyeshi ushın xana ajıratılǵanı maqul. Buǵan imkaniyat bolmaǵanda múyesh ósimlik hám haywanları tábiyattanıw xanası yaki klasqa jaylastırıladı. Janlı tábiyat múyeshi ushın xana jaqtı bolıwı kerek, ayna tuwrısına qoyılǵan hár qıylı túbekler de suw haywanları hám de suw ósimlikleri bolǵan akvariumlardı qoyıw ushın qolaylı bolıwı lazım.

Eger, janlı múyesh ayrıqsha xanada bolsa, onda quslardı da saqlaw múmkin. barlıq qus qápeslerinen tazalaw ańsat bolıwı ushın háreketlenetuǵın túbek hám azıq ushın háreketlenetuǵın yashik ornatıladı. Mektep tábiyat múyeshinde torǵay, bayıwlı, totıqus, toqıldawıq sıyaqlı quslardı saqlaw maqul. Qápesler diywal yaki aynalarǵa ilip qoyıladı. olardı samal ótip turatuǵın jerge qoymaw kerek, bunday orın quslar ushın qáwipli. Terrariumlar xana ortasına yaki diywal boylap qoyılǵan, stolshalarǵa ornatıladı. Sut emiziwshilerdiń (tıyın, teńiz shoshqası) keteksheleri xananıń qarańǵıraq bólimine polǵa qoyıladı. Eger, tábiyattanıw xanası úlken bolmasa, ósimlik hám haywanlardıń bir bólimi klaslarǵa jaylastırıladı, kerek bolǵanında olardan paydalanıladı.

Janlı tábiyat múyeshin úskenelew. Múyeshte haywanlar ushın ajıratılǵan orın olardıń tábiyattaǵı jasaw sharayatlarına sáykes bolıwı kerek. Akvaruımdı zoodúkannan alǵan maqul. Biraq akvarium sıpatında qálegen shiyshe ıdıstan paydalıw múmkin, lekin sonı esapqa alıw kerek, balıqlar tiykarınan tórtmúyeshli ıdısta jaqsı kórinedi. Akvariumdaǵı balıqlar sanı onıń úlken-kishiligine (ólshemine) hám ondaǵı ósimliklerdiń sanına muwapıq bolıwı kerek, bunda jutılatuǵın hám shıǵarılatuǵın kislorodtıń balansı úlken itibar qqaratıw kerek.

Akvarium balıqları turaqlı ǵamqorlıqqa mútáj. Olarǵa azıqtı zoodúkannan satıp alıw múmkin. Balıqlar shártli refleks

117

payda qılıwı ushın olardı belgili waqıtta azıqlandırıw kerek. Balalar suw temperaturasın termomentr menen ólshep tekserip baradı.

Jer bawırlawshılar, suw hám qurǵaqlıqlıqta jasawshılar ushın hár túrli kórinis hám ólshemdegi terrariumlar qurıladı. Ádettegi terrarium metalldan yaki aǵashtan tayarlanǵan yashik bolıp, qaptal hám joqarǵı diywalları shiyshe hám tordan ibarat. Shiyshe diywal terreriumda jasawshılardı baqlaw, qaptal tárep diywalı hám de tóbesiniń tordan bolıwı taza hawa menen támiyinlew imkanın beredi. Terrariumnıń metall túbegine topıraq sebiledi, oǵan ósimlikler otırǵızıladı hám suwlı ıdıs jaylastırıladı. Terrariumǵa onda jasawshılardıń jasırınıwları ushın taslar qoyıladı. Suwǵa hám qurǵaqlıqqa zárúriyatlı suw baqaları hám tritonlar ushın akvaterrarium, yaǵnıy qurǵaqlıq aralı bolǵan akvarium qurıladı, onı akvarium astına topıraq salınǵan hám suw qáddinen biráz kóterilip turatuǵın shiyshe banka qoyıp tayarlaw qıyın emes.

Ósimlik hám haywanlar úlgilerin jıynaw, baqlawlar shólkemlestiriw. Janlı tábiyat múyeshiniń tiykarın ósimlik hám haywanlar quraydı, oǵan qarap úskeneler tańlanadı. Ósimlik hám haywanlar toplamı tábiyattanıw baǵdarlamasına bola, úlketanıw qásiyetleri esapqa alınıp belgilenedi. barlıq xana ósimlikleri olardıń atları, qashan hám qay jerden alınǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar jazılǵan jarlıqlarǵa iye bolıwı zárúr.

Aldın ala, ósimliklerdiń sondayların tańlaw kerek, bunda, qurǵaq klimatqa (asparagus, tradeskansiya) beyimlesken

ósimliklerdi, tropikalıq ósimliklerdi (begoniya), jaqtılıqtı súyiwshi (xina) hám sayaǵa shıdamlı (plushch, aspidistra) ósimliklerin kórsetiw múmkin bolsın.

Keyin sonday ósimlikler tańlanadı, olar menen, máselen, yarangúl, fukciya, begoniya, kaktus, tradeskanciya, elodeya, roza sıyaqlılardıń hár qıylı túrleri járdeminde túrlishe tájiriybeler ótkeriledi. Tradeskanciyada qálemsheler menen kóbeyttiriwdi kórsetiw maqsetke muwapıq. Begoniya, fukciya,

118

yarangúlden de paydalanıw múmkin. Japıraqlardan kóbeyttiriwdi júzim japıraqlı roza hám basqa sol túrdegi ósimliklerde kórsetiw múmkin.

Janlı tábiyat múyeshinde tájiriybeler ótkeriwde hár qıylı mádeniy ósimliklerdiń tuqımlarınan: lobiyanıń qurǵaq, ızǵarlanǵan tuqımınan (1-klas), rediska, qızıl láblebi, geshir tuqımlarınan (2-klas), pomidor tuqımı hám paxta shigitinen (3-klas) keń paydalanıladı. Tájiriybeler tábiyattanıw hám awıl xojalıǵı miyneti baǵdarlamasına muwapıq ótkeriledi.

Janlı tábiyat múyeshinde haywanlardıń hár qıylı túrleri bolıwı lazım. barlıq akvariumlarda shıǵanaqlı mollyuskalar bolıwı kerek, sebebi olar akvarium diywalların suw otlarınan tazalaydı, atmosfera hawasınan dem alǵanlıǵı sebepli akvariumdaǵı basqa haywanlar ushın zárúr bolǵan suwdaǵı hawanı jutpaydı. Balıqlardan jasaw sharayatlarına ádewir talapshań bolmaǵanları, máselen, guppi, qılısh balıq, tillá balıq, tor sıyaqlı quyrıqlı balıq, teleskop, kometa sıyaqlılardı saqlaǵan jaqsı. Aylanshıq balıq, suw kandelası sıyaqlı suw besseynleri wákillerin ayrıqsha shiyshe bankalarda saqlaw kerek, sebebi olardı balıqlar jep qoyadı. Sonıń menen birge, jırtqısh esaplanǵan gambuziyanı da bólek saqlaǵan maqul.

Tábiyattanıwdı oqıtıw procesinde akvarium úlken ról oynaydı, oqıwshılar suw haywanlarınıń háreketleniwin, qalay ań awlawın baqlaydı, olardıń dene bóleklerin tamashalaydı. Balıqlardı hárekette kórip, balalar olardıń háreket aǵzalarına itibar beredi, balıqlar ómirinde reń qanday ról oynawın anıqlaydı. Gambuziya hám tıyın balıqlarınıń kóbeyiwin baqlawǵa ayrıqsha itibar beriledi. Baqlaw kúndeliklerinde tıyın balıq lichinkaları hám gambuziya shabaqlarınıń payda bolıwı hám de rawajlanıw múddetleri jazıp barıladı. Akvariumda haywanlardan tısqarı ósimlikler (shaqjapıraq, urut, vodokars, vallesneriya, elodeya, ryaska) da saqlanadı, olar menen oqıwshılar baǵdarlamanı ótiw dawamında tanısıp baradı.

Baǵdarlamaǵa muwapıq kishi jastaǵı mektep oqıwshıları baqa hám qurbaqanıń rawajlanıwın (iytbalıq, quyrıqlı baqasha hám jetilisken baqanıń payda bolıwı) da baqlaydı.

119

Janlı tábiyat múyeshinde balalar olardı salıstırıwı, dene bóleklerin kórip shıǵıwı, olardıń tuqımları bir-birinen qanday parqlanıwın, tuqımnan iytbalıq rawajlanıwın baqlawı múmkin. Oqıwshılar, sonıń menen birge, kesirtke hám tasbaqalardıń minez-qulqı, háreketleniwi, sırtqı qásiyetlerin de baqlasa boladı.

Tábiyattanıw oqıtıwshısı oqıwshılardıń janlı tábiyat múyeshindegi ósimlik hám haywanlarǵa izbe-iz ǵamqorlıq etiwge, gúllerdi turaqlı suwǵarıwı, japıraqlardı juwıwı, haywanlardı baǵıwı hám de taza orında saqlawına erisiw kerek. Bunıń ushın oqıwshılardıń náwbetshiligi jolǵa qoyıladı.

Janlı tábiyat múyeshindegi tájiriybe, baqlaw hám ámeliy isler oqıtıwshınıń dıqqat orayında bolıwı hám ol tárepinen baqlanıp barılıwı kerek. Barlıq isler reje boyınsha dúziliwi zárúr, reje dúziwde máwsimlik principine ámel qılıw lazım. Múyeshtegi isler jıllıq, yarım jıllıq hám shereklik reje tiykarında dúziledi. Joba dúziwde oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqları, jumıstı isley alıwı esapqa alınadı. Jobada maqset hám temanı belgilew, istiń mazmunı hám formaları ashıp beriliwi, ámelge asırıw metodları kórsetiliwi, oqıwshılar iyelewi mólsherlengen ámeliy kónlikpeler belgilengen bolıwı kerek. Ayırım temalardı da rejelestiriw múmkin. (Janlı tábiyat múyeshindegi isler rejesiniń shamalap islengen formasına qarań).

Janlı tábiyat múyeshindegi jumıslar rejesiniń shamalanǵan forması

Is jobasınıń orınlanıwın arnawlı jurnalda belgilep barıw zárúr. Ulıwmalıq dápter jurnal sıpatında xızmet qılıwı múmkin, onda oqıtıwshı oqıwshılar orınlaǵan jumıstıń kólemi hám alǵan nátiyjelerin kórsetedi. Oqıwshılardıń «Kúndelik

120

baqlaw dápterleri» esapqa alıwdıń forması esaplanadı, onda baqlawlar qısqasha jazıp barıladı, súwretler sızıladı, keptirilgen ósimlikler kleylenedi.

Úlketanıw múyeshi. 1-klastan baslap oqıwshılar óz úlkeleri, óz jerlerin úyrenedi, tábiyatta baqlawlar alıp baradı, ekskursiyalarǵa shıǵadı. Baslawısh klasta oqıw waqtında olar bay faktlıq material toplaydı, bul material úlketanıw múyeshine jaylastırıladı. Waqıt ótiwi menen úlketanıw múyeshinde baslawısh klastıń aldıńǵı pitkeriwshileri jıynaǵan qımbatlı materiallar toplanıp baradı, onnan tábiyattanıwdı oqıtıwda turaqlı túrde paydalanıladı. Úlketanıw múyeshi tábiyattanıw xanasında yaki ayrıqsha klasta jetilistiriledi. Material úsh bólimge ajiratıladı: «Biziń úlke», «Hawa rayı kalendarı» hám «Tábiyat belgileri».

«Biziń úlke» diywalı gazetasına tómendegiler jaylastırıladı:

1.Óz xalqı punktınıń atı kórsetilgen yakı (eger ol kartada bolmasa) onıń punktınıń ornı shamalap ańlatılǵan kartası.

2.Óz jeriniń atı kórsetilgen Ózbekstan tábiyiy kartası.

3.Mektep jaylasqan orın.

4.Óz jeriniń maydanı formalarınıń fotosúwretleri.

6.Úlkeniń awıl xojalıǵın sáwlelendiriwshi materiallar (sol jerde ósirilip atırǵan awıl xojalıǵı ósimlikleri hár qıylı túrleriniń fotosúwretleri hám gerbariyler).

7.Jasaw ornındaǵı dáryanıń quyılıw hám de baslanıw bólekleri, suw basseynleri haqqında maǵlıwmatlar.

8.Jerdiń topıraǵı haqqında maǵlıwmatlar (sol dáryanıń topıraq tipleri kórsetiledi).

9.Úlkeniń ósimlikleri haqqında maǵlıwmatlar (mádeniy hám jabayı ósimlikler gerbariyleri hám fotosúwretleri).

10.Haywanlar haqqında maǵlıwmatlar. (Haywanlardıń fotoları hám súwretleri).

11.Tábiyatqa hám islep shıǵarıw kárxanalarına ótkerilgen ekskursiyalarda alıp kelingen materiallardan tayarlanǵan

121