Tabiyattaniwdi oqitiw metodikasi

KIRISIW

Oqıwshılardı hár tárepleme tárbiyalawdıń tiykarı olarda ilimiy dúynaqarastı qáliplestiriwden ibarat. Bul wazıypanı baslawısh klaslarda ámelge asırıwda tábiyattanıw páni áhmiyetli xızmet atqaradı. Bul predmetti úyreniw kishi jastaǵı oqıwshılardıń jeke tájiriybesin bayıtadı, átirapımızdaǵı janlı hám jansız tábiyatta júz berip atırǵan hádiyse hám waqıyalar haqqında bilimler toplawǵa imkaniyat beredi. Sonıń ushın da joqarı oqıw orınlarınıń studentleri, ásirese, bolajaq baslawısh klass oqıtıwshıları, pedagogikalıq oqıw predmeti sıpatında tábiyattanıwdı oqıtıw pániniń ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy jetiskenlikleri menen jaqsı tanıs bolıwı zárúr.

Tabiyattanıwdı oqıtıw metodikasın aldııńǵı biliw baslawısh klass mektep oqıtıwshısına balalardı oqıtıwdı durıs shólkemlestiriw imkanın beredi. Metodika oqıtıwshını tábiyattanıwdi oqıtıw teoriyası menen qurallandırıp, oqıtıw sheberligin asırıwǵa sharayat jaratadı.

Oqıw materiallarınıń mazmunın ashıp beriwde hár túrli oqıtıw metodlarınan paydalanıwǵa túrlishe itibar beriw kerek. Anaw yamasa mınaw metodtı tańlawda oqıtıwshı sonı názerde tutıwı kerek, bul tańlaǵan metodı oqıwshılardıń bilimin rawajlandırıwǵa qaratılǵan bolıp, oqıwshılardıń biliw iskerligin arttırıw hám bir waqıttıń ózinde qayta maǵlıwmat alıw múmkinshiligin, yaǵnıy sátsizliktiń sebebin anıqlaw hám óz waqtında járdemge keliw ushın oqıwshılar tárepinen jańa bilimler qalay ózlestirilip atırǵanlıǵın tez hám anıq kórsetip beriwi tiyis. Soǵan qarap tábiyattanıw sabaqlarında ámeliy jumıslar, sáwbetlesiwler, tereń tásir etiwshi gúrrińler, ásirese, ózbetinshe jumıslardan kóbirek paydalanıw kerek, bunı ámeliyat waqtında kórsetip, quramalı bolmaǵan analiz hám sintez, salıstırıw hám ulıwmalastırıw, tábiyat hádiyseleri sebepli bolatuǵın waqıyalar menen baylanıstırıw lazım. Bulardıń barlıǵı oqıwshılar yadın, dıqqatın, kózqarasın asıradı, túsinik hám isenimniń payda bolıwına, bilimdi jaqsıraq

3

iyelewge, ózlestirgen bilimlerdi jańa waqıyalarda qollana alıw uqıplılıqların rawajlandırıwǵa járdem beredi.

Oqıwshılardıń tez qabıl etip alıwı ushın olardıń zeynin rawajlandırııwǵa tásir etiwshi kórgizbeli hám texnikalıq qurallardan paydalanıw hám ekskursiyalar shólkemlestiriw olardıń bilimlerdi tereń ózlestiriliwine járdem beredi. Tábiyattanıwdı oqıtıw procesinde mektep balalarında ilimiy dúnyaqaras tiykarların qáliplestiriledi (oqıtıwshı tábiyat deneleri menen waqıya-hádiyselerdiń óz ara baylanıslılıǵın izbe-iz ashıp beredi, tábiyatta bolıp turatuǵın turaqlı ózlerislerdi xarakterleydi ham t.b), estetikalıq sezim, tábiyatqa muhabbat, oǵan ǵamqorlıq etiw hám qorǵawǵa umtılıw ushın tárbiyalanadı.

Bolajaq baslawısh klass oqıtıwshıları ushın eń baslısı – tálim-tárbiya sistemasın túsinip alıw, tábiyattanıwdı oqıtıw tiykarların, oǵan sáykes forma, metod hám usıllardı, oqıwshılardıń biliw iskerliklerine basshılıq etiwdi úyrenip alıw kerek. Sonıń menen birge, óz úlkesiniń tábiyatı hám awıl xojalıǵın jaqsı biliwi, oqıwshılar menen jumıs alıp barıwda úlketanıw materiallarınan turaqlı túrde paydalanıp barıwı zárúr. Bul máselelerdiń barlıǵı bul óqıw qollanbada tolıq aytılıp, onda tiykarınan, «Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası» oqıw qollanbasınıń pedagogikalıq hám metodikalıq tiykarları, oqıtıw usılları, jańa zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalar sóz etilgen.

4

I BAP

TÁBIYATTANÍWDÍ OQÍTÍW METODIKASÍ – PEDAGOGIKA

PÁNI SÍPATÍNDA

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tábiyattanıwdı oqıtıwda balalardı hár tárepleme tárbiyalawdıń mazmunı hám metodların ashıp beriwshi pedagogikalıq pán. Ol pedagogikada izertlengen izertlewlerge tiykarlanadı hám ol óz predmetin oqıtıw mazmunın esapqa alǵan halda onıń metodlarınan paydalanadı.

Oqıwshılarǵa tábiyattı úyretip barıw menen oqıtıwshı olardıń bilimin jetilisitirip barıw ushın zárúr bolǵan oqıw hám kónlikpeler menen qurallandırıp ǵana qoymay, dúnyaqarası, shıdamlılıǵı, xarakterin de qáliplestiredi, aqılıy qábiletin rawajlandıradı. Soǵan baylanıslı tábiyattanıwdı oqıtıwdıń forma hám metodların islep shıǵıp,oqıtıw barısına baylanıslı bolǵan bólimlerdi – predmet mazmunın, oqıtıwshı hám oqıwshılar islerligin, pándi oqıtıw hám kónlikpelerdi iyelep alıw múmkinshiliklerin jaratadı.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikasınıń wazıypalarına oqıw páni sıpatında tábiyattanıw mazmunın anıqlaw, oqıtıwdıń metod hám usılların ámelde qollanıw, zárúr bolǵan oqıw quralların tayarlaw kiredi. Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tek oqıtıw barısın táriyplew hám túsindiriw menen sheklenip qalmay, bálkim nızamlardı da islep shıǵadı, oqıtıwshı olarǵa tiykarlanıp, sol pán boyınsha balalardı nátiyjeli túrde oqıtıw múmkin.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası oqıtıwshınıń tayarlıǵınan baslap, oqıw materialın ózlestiriw nátiyjelerin, sol sıyaqlı, klastaǵı, úydegi, klastan hám mektepten tıs jumıslardı esapqa alǵan halda bárlıq oqıtıw processlerin óz ishine aladı. Oqıtıw ámeliyatın hár tárepleme úyretiw nátiyjelerin keyin dóretiwshilik penen qatnas jasap ulıwmalastırıw tiykarında oqıtıwdıń anıq nızamları

5

belgilenedi hám onı jáne de jaqsılaw boyınsha ilajlar islep shıǵıladı. Máselen, úyrenilip atırǵan nárselerdi (ósimlik hám haywanlardı) tuwrıdan-tuwrı qabıllaw (bul tuwrı kózqaras payda bolıwın támiyinleydi) nızamlılıǵı tiykarında predmetli oqıtıwdı qollanıw boyınsha anıq ilajlar islep shıǵıladı.

Tábiyattanıw metodikası úyretetuǵın hám islep shıǵaratuǵın máselelerge tómendegiler kiredi:

1)oqıw páni sıpatında tábiyattanıw pániniń tálim hám tárbiyalıq áhmiyeti, onıń tárbiya sistemasındaǵı ornı;

2)oqıw materialınıń mazmunı hám onı bólistiriw sisteması;

3)oqıtıw metodları hám oqıw islerin shólkemlestiriw formaları;

4)oqıw materialın, oqıwshılardıń ózlestiriw procesi hám oqıtıw nátiyjelerin esapqa alıw;

5)úskenelew hám oqıw qurallarınan paydalanıw;

6)sabaqtan hám klastan tıs jumıslar, oqıtıwdıń materiallıq bazası.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tábiyat hádiyseleriniń óz ara baylanısın hám rawajlanıwın úyreniwge járdem beredi. Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası barlıq tábiyattanıwǵa baylanıslı materialdı úyreniwdiń ózine tán ózgesheligi bárlıq mektep pánleri ushın ulıwmalıq esaplanǵan pedagogika qaǵıydalarına tiykarlanadı.

Solay etip, tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası pániniń maqseti baslawısh klas oqıtıwshıların búgingi kún talapları tiykarında jańa pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıp, jas áwladqa tábiyattanıw pánin úyreniwge tayarlaw esaplanadı. Pánniń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:

1. Studentlerge tábiyattanıw haqqında eń zárúr ilimiyteoriyalıq bilimlerdi beriw;

2. Baslawısh klaslarda tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası pánin tálim, tárbiyalıq hám rawajlandırıwshı wazıypaların jaratıp beriw;

6

3.Studentlerge tábiyattanıw páni bazasında zamanagóy pedagogikalıq texnologiya haqqında bilim beriw;

4.Studentlerdi oqıw metodikalıq ádebiyatlar, baǵdarlama hám sabaqlıqlardı analiz etiwge úyretiw;

5.Studentlerdi tábiyattanıwdı oqıtıwdıń túrli usılları hám jolları menen tanıstırıw;

6.Studentlerde bul pándi oqıtıwdıń túrli shólkemlestiriw formaların, usılların, zárúr kórgizbeli quralların tuwrı tańlaw tájiriybesin payda etiw;

7.Tábiyattanıw mashqalalarına baǵıshlanǵan maqalalar, ádebiyatlarǵa sın pikir, annotaciya jazıwǵa úyretiw;

8.Ótiletuǵın sabaq hám sabaqtan tıs ilajlardı ózbetinshe metodikalıq tárepten durıs talqılaw;

9.Pánler aralıq baylanıslar hám tálim-tárbiya integraciyası tiykarında túrli sabaq tipleri ushın islenbeler, reje-konspektler dúziwge tayarlaw;

10.Mektepte tábiyattanıw sabaqların oqıtıwda ekologiyalıq hám tábiyattı qalay qorǵaw kerekligin úyretiw;

11. Studentlerdi shıǵıs oyshıllarınıń insan hám onı qorshap turǵan tábiyat penen baylanıslarına baǵıshlanǵan maqalaları, olardıń dúnyaqarasları menen tanıstırıw, sonıń menen birge, tábiyatqa baylanıslı, aforizm, rubayı hám qosıqlardan tábiyattanıw sabaqlarında paydalanıwǵa úyretiw.

Bunnan tısqarı, tábiyattanıwdı oqıtıw metodikasınıń ulıwma pedagogikalıq hám ózine tán metodları, sabaqtı durıs shólkemlestiriw hám keleshektegi rejelerdi dúziw, sabaqtan tısqarı ilajlardı shólkemlestiriw usılların úyretiw sıyaqlı máseleler usı pánniń tiykarǵı máselelerinen esaplanadı.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası pániniń ekinshi tárepi bul metodikanı jaqsı biliw procesi bolıp esaplanadı.

Metodika oqıtıwshı tárepinen oqıw materialın oqıtıwdıń muwapıq (racional) ráwishtegi metod hám quralları oqıwshılardıń tábiyat haqqındaǵi eń ápiwayı bilimlerin iyelewi hám de keleshekte ómirde qollana alıw oqıwshılar ushın receptler hám másláhátler jıyındısı bolıp ǵana

7

qalmastan, bul pán, onıń principleri, tábiyattanıw oqıtıw procesiniń nızamlılıqların biliwge de tiykarlanǵan. Metodika oqıw pániniń mazmunı, tálim hám tárbiya metodları, formaların kórip shıǵadı. Metodikanıń bul bólimleri bir pútin bolǵanlıǵı ushın bir-birin toltıradı.

Oqıw isleriniń úskeneleri hám quralları (qollanbalar) metodika tiykarında belgilenedi. Metodika ne ushın tábiyattı úyreniw,qalay oqıtıw, neniń tiykarında hám qanday tárbiya beriw kerek? - degen sorawlarǵa juwap beredi.

Tábiyattanıw pániniń oqıtılıwınıń durıs jolǵa qoyılıwı ushın arnawlı oqıw materiallıq bazası, yaǵnıy oqıw quralları menen úskenelengen xana, tiri tábiyat múyeshi hám oqıwtájiriybe maydanshasına iye bolıwı kerek. Materialdıń ózine sáykes bolıwı tek ǵana tábiyattanıwdı oqıtıw metodikasınıń ózine sáykeslıǵın emes, bálkim onıń tárbiyalıq áhmiyetin de belgileydi.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası mektepte hámme tábiyat haqqındaǵı pánlerdi oqıtıwǵa baylanıslı barlıq máselelerdi: oqıtıwdiń ideyalıq jaqtan baǵdarlanǵanlıǵı, oqıtıwdıń mazmunı menen metodlarınıń birligin, oqıw isleriniń formaları ortasındaǵı izbe-izlikti hám barlıq tárbiyalawshı tálim elementleriniń tolıqlıǵın hám rawajlanıwın kórip shıǵadı.

Oqıtıw sisteması oqıwshılar biliminiń puxta bolıwı hám sanasına jetip barıwın támiyinleydi. Tábiyattanıwdi oqıtıw metodikası barlıq predmetler ushın ulıwmalıq principlerge iye bolǵan didaktikalıq hám tárbiyalıq tárepten pedagogika menen tıǵız baylanısqan. Mektepte tálim-tárbiya procesi ámelge asırıladı hám úyreniletuǵın materialdıń mazmunı, onı bayan etiw logikası, oqıtıw metodları barlıq formalardaǵı pútin tálim procesin, oqıtıwshı shaxsınıń ózi, onıń pánge degen pidáyılıǵınan kórinedi.

Metodikanı didaktikalıq jol menen pedagogikaǵa tikkeley baylanıstırıp, bul ortasındaǵı ayırım sáylesliklerdi, ayırmashılıqlardı da esapqa alıw kerek. Didaktika

8

pedagogikanıń mektep predmetleri ushın ulıwmalıq bolǵan tálim teoriyası hám oqıtıw principlerin islep shıǵıwshı bir tarmaq esaplanadı. Ózbetinshe ilimiy predmet sıpatında qaralǵan tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tábiyat pánlerin oqıtıwdiń ózine sáykesliligi menen baylanıstırılǵan tálim hám tárbiyanıń mazmunı, formaları hám metodları tiykarında teoriyalıq hám de ámeliy mashqalalardı keltirip shıǵaradı.

Haqıyqatında da, pedagogikalıq pán sıpatında tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası didaktika menen baylanısqan. Tek ǵana tálim hám tárbiyanıń pedagogikalıq maqseti hám de wazıypalarına tiykarlanǵanda ǵana mektep tábiyattanıw pánin durıs dúziw, baslawısh hám onnan keyingi klaslar oqıw predmetleri sistemasında onıń ornı hám rólin anıqlaw múmkin boladı.

Oqıw materialın tańlaw hám onı klaslar boyınsha bólistiriwge bolǵan talaplar didaktikalıq principler menen túsindiriledi, olar pánge sáykes metodikalıq máselerdi sheshiwde, oqıtıw metodların tańlawda, sonıń menen birge, oqıwshılardiń oqıw iskerliklerin hár túrli kórinis hám formalarda shólkemlestiriwde de jetekshi esaplanadı. Metodikalıq usıllardı tek ǵana hárbir oqıwshı psixologiyasın, jası hám rawajlanıw qásiyetlerin esapqa alǵan halda ǵana tuwrı tańlaw múmkin.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası pedagogikada qollanılatuǵın izertlew metodlarınan paydalanıladı.

Izertlewshi – metodist mektepte tábiyattanıwdı oqıtıw procesin baqlaydı, baqlanǵan faktlerdı analizleydi hám salıstıradı, juwmaq hám ulıwmalastırıwdıń tuwrılıǵın ámelde tekseredi hám bunıń nátiyjesinde tábiyattanıwdı oqıtıw principlerin belgileydi. Baqlaw hám tájiriybe tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası tarawındaǵı eń áhmiyetli metodlardan bolıp esaplanadı.

Házirgi kúnde metodikanıń pán sıpatında qabıl etiliwi integraciya (birlesiw), sintez – barlıq ilimiy materiallardıń mashqalalar boyınsha toplanıwı hám de analiz qılınıwı, ulıwmalastırılıwı, sistemaǵa salınıwı hám jeke ilimiy teoriyaǵa keltiriliwi ayrıqsha orın iyeleydi. Metodika oqıtıwshı

9

dóretiwshiligi ushın tálim hám tárbiyanıń bay ǵáziynesindegi hár-túrli metodlar, usıllar hám qurallardı bilip alıwǵa keń imkaniyatlar ashıp beredi.

Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası, sonıń menen birge, fiziologiya, anatomiya, gigiena, botanika, zoologiya, geografiya, agrotexnika, meteorologiya, logika hám psixologiya menen tıǵız baylanıslı. Bul pánler menen bolatuǵın baylanıs oqıtıwshınıń sol pánler tiykariń iyelegeninde, olardıń eń áhmiyetlilerin ajıratıp, materiallardı oqıwshılardıń jasina sáykes túsindire alıw uqıplılıqlarında kórinedi.

Shaxstıń jetilisip barıwı hám rawajlanıwı onıń ayırım isleri, múnásibet hám xarakerin óz ishine alǵan halda iskerlik procesinde kórinedi. Bunda anaw yamasa mınaw iskerlik túriniń – oqıw, miynet, oyın, sáwbetlerdiń dálilleri (motivleri) ayrıqsha áhmiyetke iye. Sáwbetlesiw sabaqtıń shólkemlkestiriw bóleginde bolıwı kerek, sebebi oqıtıwshı bunı esapqa almasa, oqıwshılardıń tábiyat haqqındaǵı bilimin páseytip jiberedi.

Solay etip, tábiyat penen durıs shólkemlestirilgen baylanıs kishi jastaǵı mektep oqıwshılarında gózzallıqtı seziwdi payda etedi, olarda óz háreketi hám isin ózi bahalay alıw qábiletin rawajlandıradı, bul sezimler olardıń minez-qulqın ádepikramlılıq, morallıq ólshemlerin ańıqlaw, átiraptaǵılarǵa juwapkershilik penen qaraw minnetin tárbiyalaw ushın zárúr. Tábiyat penen múnásibet procesinde doslarına, úlkenlerge húrmet hám mehir qáliplesedi.

Sonıń menen birge, tábiyattanıwdı oqıtıw procesi tek ǵana oqıtıwshını ǵana emes, bálkim oqıwshılar islkerligin de óz ishine aladı. Oqıtıwdıń nátiyjesinde baǵdarlamada mólsherlengen materialdıń puxta ózlestirilgenligi menen belgilenedi. Sonıń ushın da oqıtıw metodları hám oqıwshılarǵa oqıw procesin shólkemlestiriw formaların úyreniw, olardıń materialdı ózlestirip alıw procesin úyreniwi menen birgelikte alıp barıladı.

10

Mashqalalı máseleler hám tapsırmalar

1.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası predmetiniń tiykarǵı maqsetin túsindirip beriń.

2.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikasınıń global wazıypaların túsindirip beriń.

3.Pedagogikalıq izertlewler hám olardıń tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde qollanılıw tiykarların túsindiriń.

4.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası úyretetuǵın hám islep shıǵaratuǵın mashqalalı máseleler sheńberin analiz etiń.

5.Tábiyattanıw predmetiniń tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninen parqin túsindıiriń.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Tábiyattanıw páni neni úyretedi?

2.Tábiyattanıwdi oqıtıw metodikası nege tiykarlanǵan?

3.Metodika degen ne?

4.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası ne ushın pedagogikalıq pán sıpatında tán alınǵan?

5.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páni qaysı sorawlarǵa juwap bere alıwı kerek?

6.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası qaysı pánler menen baylanısqan?

7.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde izertlew metodlarınıń áhmiyeti nede?

8.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páni óz aldına qanday wazıypalardı qoyǵan?

9.Oqıwshılardıń iskerlik túrlerine neler kiredi hám olar tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde qanday áhmiyetke iye?

10.Ne ushın baqlaw júrgiziw tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde eń áhmiyetli metod esaplanadı?

11.Ne ushın tájiriybe tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde jetekshi metodlardan biri esaplanadı?

12.Tábiyattanıwdı oqıtıw metodikası páninde tábiyattı qorǵaw máseleleri qalay ashıp berilgen?

11