Matematikani oqitiw metodikasi

tákirarlanıwı kerek. Sonnan keyin bir hám birlik, on hám onlıq, on nárseni bir birlikke birlestiriw haqqında túsinik.

2-sabaq. 2-onlıqtıń hár bir sanın ańlatıw, onıń onlıq dúzilisi, 20 ishinde esaplaw, sanlardıń natural izbe-izligi oqıtıladı. Barlıq jumıslar kórgizbe qural tiykarında nomerlew qaǵıydaları hám prinсipleri tiykarında orınlanadı.

3-sabaq. Deсimetr. «Deсimetr hám santimetr» uzınlıq birlikleri hám olar arasındaǵı baylanıs penen tanıstırıw nomerlewdi oqıtıwda járdem beredi, kerisinshe nomerlew bilimleri bul uzınlıq birliklerin jaqsı túsiniwge járdem beredi. Sonday-aq, ápiwayı hám quramalı atlı sanlar haqqında túsinik beriledi.

4-sabaq. Awızeki nomerlew hám dáslepki úsh sabaqta payda etilgen bilim hám uqıplılıqlardı bekkemlew.

5-sabaq. 2-onlıqtaǵı sanlardı jazba nomerlew: sanlardı сifr menen ańlatıw usılı hám sanlardı oqıw. Bul jerde oqıwshılar dıqqatın jańa sanlardı nomerlew ushın jańa сifrlar kiritiw talap etilmewi, biraq ońnan shepke qarap oqıwda birinshi orında birliklerdi, ekinshi orında onlıqlardı jazıwdı kelisip alıwdı uqtırrıw kerek. Bunıń menen orınlarına qarap сifrlardıń mánisi ózgeriwin úyretiw múmkin.

6-sabaq. 2-onlıq sanlardı oqıw hám jazıw ushın shınıǵıwlar orınlaw. Aldıńǵı sabaqlardan alınǵan bilimler bekkemlenedi. Bul jerde sanlardı bekkemlewge baylanıslı shınıǵıwlar júdá paydalı.

Mısalı, «durıs salıstırıwdı payda etiw ushın tańlanǵan belgini qoyıń: 13…14, tańlanǵan sanlardı qoyıń: 15>…, 11<…, 12<…, (1onlıq, 6birlik > …, 2 onlıq…1 onlıq 2 birlik, …)».

7-sabaq. Nomerlew bilimlerine tiykarlanǵan jaǵdayda qosıw hám alıwdı orınlaw. Eger aldınǵı sabaqlarda 13+1, 14-1, 10+2, 17-7, 17-10 sıyaqlı ańlatpalardıń mánislerin tapqan bolsa, endi bunday mısallardı sheshiwdi jazba orınlawǵa erisedi.

8-9-sabaqlar. 2-onlıq sanlardı awızeki hám jazba nomerlegen bilimlerin bekkemlew, ulıwmalastırıw hám sistemalastırıw.

10-sabaq. 2-onlıq sanların nomerlew haqqında bilim, uqıplılıq hám kónlikpelerdi tekseriw.

Bunday sistemadaǵı sabaqlar bir-biri menen baylanısqan, bir ideyaǵa birlestirilgen, bul sabaqlardıń hár biri túsiniklerdi qáliplestiriw ulıwmalıq máselelerdiń bir bólimin sheshken boladı.

74

Oqıwshılarda payda bolǵan bilimler bul bilimlerdi bekkemlewge tiyisli hár qıylı máselelerdi orınlawǵa engiziledi.

Matematika oqıtıwda ózbetinshe jumıslar.

Matematika oqıtıw proсesinde oqıwshılardıń aktivliligin asırıw hám matematikaǵa bolǵan qızıǵıwın rawajlandırıw faktorlarınan biri

– oqıwshılar menen alıp barılatuǵın ózbetinshe jumıslar bolıp esaplanadı.

Matematika sabaqlarında ózbetinshe jumıslar jańa materialdı úyreniwge tayarlıq kóriwde, jańa túsinikler menen tanısıwda bilim, uqıplılıq ham kónlikpelerdi bekkemlewde, sonday-aq bilimlerdi baqlawda ámelge asırıladı.

Ózbetinshe jumıslardı shártli túrde eki kóriniste shólkemlestiriw múmkin:

1.Sabaq proсesinde shólkemlestiriletuǵın ózbetinshe jumıslar. Oǵan: 1) sabaqta sheshilgen mısal hám máselelerge uqsas, shártleri de birdey, biraq shártindegi sanlar yamasa háripler menen ǵana parıq qılatuǵın tapsırmalar ózbetinshe orınlaw ushın beriledi. 2) test yamasa jazba jumıslar ótkeriw. 3) ótilgen temalar boyınsha kartochkalarǵa jazılǵan tapsırmalardı orınlatıw. 4) taxtada tapsırmalar orınlaw hám t.b.

2.Sabaqtan tıs orınlanatuǵın ózbetinshe jumıslar, yaǵnıy úy jumısları.

Úy jumısları – oqıwshılardıń sabaqtan tıs waqıtlarında ózbetinshe, individual jumıslardı shólkemlestiriwden ibarat.

Úy jumısların beriwde tómendegilerdi esapqa alıw kerek.

1)úyge berilgen wazıypalar oqıwshılardıń kúshleri hám bilimlerine sáykes bolıwı kerek. Ol sabaqta orınlanǵan jumıslardıń basqasharaq variantı bolıp, onı kópshilik oqıwshılar orınlay alatuǵın bolsın. Úy jumısları ushın oqıtıwshı taxtada kórsetpe beriwi kerek.

2)úyge tapsırmaların sistemalı túrde beriw kerek.

3)úyge tapsırmalardıń kólemi matematika sabaǵında orınlanǵan jumıstıń 30-40% inen aspawı kerek.

4)hár qanday úy jumısı oqıtıwshı tárepinen tekserilgen bolıwı

kerek.

5)úy wazıypasınıń orınlanıw talapları hár qıylı bolıwı kerek.

6)úy jumısın individual orınlatıwǵa erisiw kerek.

75

Tekseriw ushın sorawlar

1.Oqıwshılardıń ózbetinshe jumısları degende neni túsinesiz?

2.Ózbetinshe jumıslardıń tiykarǵı túrlerin aytıń?

3.Sabaq hám sabaqtan tıs ózbetinshe jumıslardı shólkemlestiriw?

4.Ózbetinshe jumıslarda kórgizbeli qurallardan paydalanıw?

76

10-§. BASLAWÍSH KLASTA MATEMATIKA OQÍTÍWDÍ

SHÓLKEMLESTIRIW FORMALARÍ

Oqıtıw forması – bul oqıwshılardıń oqıw biliw iskerligin onıń hár túrli sharayatlarda (klasta, islep shıǵarıwda hám t.b.) ótkeriliwine muwapıq túrde oqıtıwshı tárepinen tárbiyalıq oqıtıw proсesinde paydalanılatuǵın qılıp shólkemlestiriliwi bolıp esaplanadı.

Baslawısh klaslarda matematika oqıtıwdıń shókemlestiriw formaları sabaq, úy wazıypaların ózbetinshe orınlaw, oqıwshılardıń jeke tártipte, topar hám kollektiv bolıp islewi, ekskurсiyalar, klastan tıs jumıslardan ibarat.

Oqıw dástúri MBS tiykarında Respublika Xalıq bilimlendiriw ministrligi tastıyıqlaǵan mámleket hújjeti bolıp, onıń orınlanıwı májbúriy bolıp esaplanadı. Baslawısh klaslar tábiyiy - matematikalıq bilimlendiriw mámleketlik standartı talaplarınıń oqıwshılar tárepinen orınlanıwı olardıń zárúr bilimler, uqıplılıq hám kónlikpelerdi iyelewine, bilim alıwǵa dóretiwshilik qatnasta bolıwınıń qáliplesiwine járdem beredi.

a)oqıwshılardı átiraptaǵı tábiyiy ortalıqqa maslastırıw, jańa soсiallıq jetik oqıwshını qáliplestiriw;

b)iskerliktiń hár qıylı túrlerin: oqıw, miynet, qarım-qatnastı úyreniw;

v)óz-ózin baqlaw hám bahalawǵa úyretiw;

g)ulıwma tábiyiy-ilimiy intanıń belgilengen dárejesi hám onıń keyingi rawajlanıwı xarakteristikası.

Solay etip, baslawısh klaslar tábiyiy-matematikalıq bilimlendiriw mámleketlik standartınıń oqıw-biliw proсesine engiziliwi oqıw pánlerine baylanıslı tábiyiy-ilimiy bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlardı ǵana emes, al shaxstıń tiykarǵı iskerligi kompleksi – miynet, oqıw-biliw, kommunikativ-ikramlılıq hám fizikalıq – dúzilisine sáykes keletuǵın pazıyletleriniń qáliplesiwin de támiyinleydi.

Hár bir oqıwshınıń bilminde alǵa jıljıw bolıwına erisiw zárúr. Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı ekonomikalıq

reforma, biznes hám shet el byudjetler boyınsha mákemeler-aralıq keńesiniń 1996-jıl 16-marttaǵı (Ózbekistan Respublikası ekonomikalıq bilimlendiriwdi shólkemlestiriwdi rawajlandırıwdıń

77

tiykarǵı baǵdarları haqqında»ǵı qararın orınlaw hám úzliksiz bilimlendiriwdi shólkemlestiriw maqsetinde Ózbekstan Respublikası xalıq bilimlendiriw ministrliginiń 1996-jıl 29-apreldegi 92-nomerli buyrıǵı tiykarında barlıq ulıwma bilimlendiriw mektepleriniń 9-11- klaslarında arnawlı dástúrler hám sabaqlıqlar tiykarında «Ekonomikalıq bilim tiykarları» páni kiritidi.

– baslawısh (1-4) klaslarda «Ekonomika álipbesi», matematika, álipbe hám oqıw kitabı quramında háptesine 1 saattan dara bap hám temalar kiritiw esabına úyreniledi (bul pándi úyreniwde mámleket

ıqtıyarındaǵı mektep komponentine ótkeriw esabınan) ajıratıladı.

Klass-sabaq sisteması 300 jıldan beri bar. Sabaqta balalar tek oqıp ǵana qalmastan, kollektiv bolıp isleydi, onda qarım-qatnasta bolıw qaǵıydalarına úyrenedi hám hár bir dara úyrenilip atırǵan nársege, bir-birine, oqıtıwshıǵa óz qatnasların bildiredi.

Tema boyınsha rejelestiriw tiykarında oqıtıwshı hár bir sabaqta is rejesin dúzedi.

78

Házirgi zaman matematika sabaǵında bilimlendiriwshilik, tárbiyalıq hám ańdı asırıwǵa baylanıslı wazıypalar orınlanadı.

Dápter, ólshew áspabları hám ólshew qaǵıydaları menen islew, taxtada hám dápterde sızılmalar sıza alıw, tez jazıw hám oqıw uqıbı, bir-birin hám ózin baqlaw uqıplılıǵın sińdiriw hám t.b.

«Bir xanalı sanlardı onlıqtan ótip qosıw» temasın úyreniwde ulıwma bilimlendiriw wazıypalarınıń ámelge asrılıwına baylanıslı kórip shıǵayıq. 9 ǵa 1 di qossam 10 boladı, jáne 1 di qosaman, 11

Tema: 68:4 kórinisindegi bóliwdi túsindiriń. Bul tabliсadan tıs bóliw usılı bolıp esaplanadı.

Teoriyası: 68:4= (40+28):4=40:4+28:4=10+7=17

Túsindiriw variantları tómendegi usıllarda analiz qılınıp alıp barıladı:

1)dogmatikalıq usıl

2)evristikalıq usıl

3)izertlew usılı (mashqalalı usıl)

Birgelikte isley biliw iskerliginiń aktivlesiwine járdem beredi, oqıwshılarda ózara baqlaw hám ózara járdem beriw sıpatların qáliplestiredi, tárbiyalıq wazıypanı orınlaydı

Sabaqta tárbiyalıq wazıypalardıń orınlanıwında onıń ayırım tárbiyalıq tárepleri emes, al pútkil oqıw proсesi: bilimlendiriw mazmunı, oqıw isi usılları, sabaqtı puxta shólkemlestiriwge járdem beriwin umıtpawı kerek.

Sabaqtıń tiykarǵı didaktikalıq maqseti boyınsha ajıratıw tiykar qılıp alınadı:

1) jańa bilimlerdi ózlestiriw sabaǵı, bunda oqıwshılar jańa túsinikler, esaplaw usılları, jańa túrdegi máselelerdiń sheshiliwi, figuralardıń jańa qásiyetleri, sanları menen tanısadı:

79

2)uqıp hám kónlikpelerdi ózlestiriw sabaǵı:

3)bilimlerdi kompleks qollanıw sabaǵı:

4)ótilgenlerdi tákirarlaw, ulıwmalastırıw hám sistemaǵa salıw

sabaǵı:

5)bilim, uqıp hám kónlikpelerdi tekseriw, bahalaw hám durıslaw sabaǵı:

6)aralas sabaq, bunda bir neshe didaktikalıq maqsetler bolıp, olardıń barlıǵı da kerek.

Hár bir matematika sabaǵı óz quramı dúzilisine iye.

Sabaq tómendegi tiykarǵı bólimlerden ibarat bolıwı múmkin: Aralas sabaq rejesin kórsetemiz.

Úy wazıypasın tekseriw sabaqtıń májbúriy basqıshı bolıp esaplanadı.

Jańa bilimler beriw. Sabaqtıń bul basqıshı mektep oqıwshılarında bilim hám oqıw uqıplılıqların qáliplestiriw hám rawajlandırıw menen baylanıslı. Bul basqısh ayırım bólimlerge ajıratıladı:

a)jańa materialdı úyreniwge tayarlıq:

b)maqsetti belgilew (mashqlalı jaǵday jaratıw):

v)jańa materialdı úyreniw:

80

g) qaǵıydalar yamasa islenetuǵın jumıslar algoritmin úyreniw, shınıǵıw islew (yadlaw).

Awızeki sanaqtan baslap jańa bilimlerdi qabıl etiwge tayarlaw maqsetinde oqıtıwshı sonday sorawlardı kiritedi, olarǵa beriletuǵın juwaplar olardı jańa bilimler menen baylanıstırıw hám bilim hám uqıplar ulıwma sistemasına kiritiliwine járdem beredi.

Jańa temanı, jańa materialdı túsindiriwden aldın aytıw múmkin, biraq, bul jumıstı oqıwshılardı jańa esaplaw usılları, qásiyeti hám t.b. menen tanıstırılǵannan soń juwmaq, túsindiriw juwmaǵı sıpatında da ámelge asırıw múmkin.

Máselen, 1-klasta balalar «36-2 hám 36-20 kórinisindegi ayırıw» temasında jańa ayırıw usılı menen tanısadı. Bekkemlew ushın olar úyde usı mısallardı sheshedi:

69-3

98-6

69-30

98-60

Shamalardı salıstırıw haqqındaǵı dáslep úyrenilgen bilimlerdi bekkemlew ushın bunday tapsırmalardı orınlaydı:

2dm > 18sm

1 sum > 80 tiyin 6sm < 2dm

60 tiyin < 50 tiyin

Ámeliyattıń kórsetiwinshe, úy tapsırması, ádette, klasta orınlanatuǵın jumıs kóleminiń yarımın quraydı.

6 basqısh – sabaqtı juwmaqlaw. Oqıtıwshı sabaqtı juwmaqlaydı:

«Sabaqta ne menen shuǵıllandıq? Sabaqta qanday jańa nárseni bilip aldıq?» dep oqıwshılar menen birgelikte jańa qaǵıydanı tákirarlaydı.

Oqıwshılardı tartıw. Bahanı birgelikte qoyıw, oqıwshınıń ózine beretuǵın bahasınan paydalanıw múmkin. Qoyılǵan baha oqıwshılardıń ózine bergen bahası menen birdey bolǵanda eń joqarı nátiyjege erisiledi.

Bilimlerdi bunday bahalaw usılı sabaq boyınsha ball atı menen ataladı.

Sabaq boyınsha ball járdeminde oqıwshını ádillik penen bahalaw ushın juwaplardı tabliсalar járdeminde esapqa alıp barıw paydalı bolıp esaplanadı;

81

Sabaq boyınsha ball oqıwshılardıń bilim, oqıw hám uqıplılıqların hár tárepleme tekseriwge imkaniyat beredi, balalardıń pútkil sabaq dawamında aktiv islewine sebep boladı, biraq, bunda basqasha tekseriw usılları da biykar etilmeydi.

Baqlaw sorawları:

1.Házirgi zaman oqıtıw texnologiyası áhmiyeti hám sabaqlarınıń mazmunı, mánisi.

2.Sabaq túrleri.

3.Úlgili sabaq rejelerin dúziw, oqıw kesteler analizi.

82

11-§. BASLAWÍSH KLASTA MATEMATIKA OQÍTÍWDÍŃ

SABAQTAN TÍS FORMALARÍ

1.Ózbetinshe jumıs sabaqları.

Sabaqta aldınǵı ámelge asırılǵan barlıq jumıslar oqıtıwshınıń ózbetinshe jańa bayan etilgen nızam-qaǵıydaları tiykarında mısalmásele sheshiwge qaratılıwı kerek. Oqıwshılar menen taza temaǵa tiyisli ózbetinshe jumıs orınlaw oqıtıwshıǵa taza temanı oqıwshılar qanday ózlestirgenligi, oqıwshılar biliminde qanday kemshilikler bar ekenligi haqqında maǵlıwmat beredi. Bul waqıtta oqıwshılar ózleriniń bilimlerin bekkemleydi, ayırım uqıplılıqlar payda etiledi,

úy wazıypasın orınlawǵa tayarlaydı, taza temanı ózlestiriw menen baylanıslı bolǵan qıyınshılıqlardı jeńedi. Ózbetinshe jumıs tekseriw hám ulıwmalastırıwshı juwmaqtı tákirarlaw menen tamamlanadı.

Úyge tapsırma. Úy tapsırmasınıń mazmunın bir tárepten sabaqta

úyrenilgen taza materialdı bekkemlewge qaratılǵan bolsa, ekinshi tárepten keyingi sabaqqa tayarlawǵa qaratılıwı kerek.

Mısal sıpatında.

1-klass oqıwshıların taza material menen tanıstırıw sabaǵın qaraymız.

Sabaqtıń maqseti; 4 ti qosıw hám alıw.

Sabaqtıń maqseti. Birlikler gruppası menen 4 ti alıw hám qosıw ámelleri menen birinshi ret tanıstırıw, uqıplılıq hám kónlikpelerdi bekkemlew.

Kórgizbeli qural: didaktikalıq materiallar, esaplaw shópleri, kvadratshalar.

Sabaq rejesi:

1)Úy tapsırmasın tekseriw hám oqıwshılardı taza materialdı ózlestiriwge tayarlaw, birliklerge bólip qosıw hám alıwdı tákirarlaw;

2)Temanı járiyalaw hám sabaqtıń maqseti;

3)Taza temanı bayan etiw: oqıwshılar menen predmetler kópligi ústinde 4 ti qosıw hám alıwǵa qaratılǵan mısal hám máselelerdi oqıtıwshı basshılıǵında sheshiw. Oqıwshılardı qanday etip 4 ti qosıw múmkin hám qanday etip 4 ti alıw múmkin degen ulıwmalastırıwshı juwmaqqa alıp keliw;

4)Taza materialdı bekkemlew: shıǵarılǵan juwmaqlardı ózlerinshe mısal hám máseleler sheshiwge qollanıw.

83