Matematikani oqitiw metodikasi

Barlıq nárseden aldın az komplektli mekteplerde klass taxtası ólshemin úlkeytiw kerek. Bunıń sebebi bir neshe klass penen islew sharayıtında taxtaǵa, birinshiden bir neshe tapsırma materialları jazıladı hám ekinshiden, bir neshe klass ushın jazıladı. Sonıń menen birge, tapsırmalar ulıwma mekteptegige qaraǵanda tolıǵıraq bayan etiledi. Sebebi, oqıwshılar olardan oqıtıwshınıń túsindiriwisiz paydalanıwı kerek. Az komplektli mektepler jumıs tájiriybesinde bul maqsetlerde qosımsha jeńil kóshirmeli, asıp qoyılatuǵın (tuyaqlı) taxtalar, uzaytırılǵan klass taxtalarınan (tartıp turılatuǵın perdeler menen támiyinlengen), ashıp qoyılatuǵın arnawlı taxtalardan paydalanıladı.

Az komplektli mektepte oqıwshılardı oqıtıwda hár qıylı kesteler de áhmiyetli rol oynaydı. Bunda, tiykarınan, ulıwma bilimlendiriw mektepleri ushın mólsherlengen kestelerdiń (spravochnik, instruktiv, úyretiwshi kestelerdiń) ózinen paydalanıw múmkin.

124

Az komplektli mektepler ushın maǵlıwmatlar ózgertiletuǵın kestelerdiń áhmiyeti úlken. Máselen, ápiwayı máselelerdiń (quramalı máselelerdiń) qısqa jazıwların óz ishine alatuǵın kestelerdi qaltalı qılıp tayarlaw maqsetke muwapıq, bul qaltalar san maǵlıwmatlardı oǵan keri másele menen almastırıw nátiyjesinde maqsetti ámelge asırıw imkaniyatın beredi.

Az komplektli mektepte algoritmlik kestelerge, yaǵnıy algoritmlik qaǵıydalardı óz ishine alǵan kestelerge úlken orın beriw kerek.

Tarqatpa didaktikalıq materiallardan paydalanıw da ózbetinshe jumıslardı durıs orınlawǵa imkaniyat beredi. Kópshilik jaǵdaylarda bular tapsırmalı kartochkalardan ibarat boladı. Házirgi waqıtta rus tili oqıtılatuǵın kartochkalar komplektleri bar bolıp, ózbek hám qaraqalpaq tilinde házirshe bunday kartochkalar shıǵarılǵanı joq.

Az komplektli mekteplerde individual taxtadan, perfokarta, keri baylanıs signallarınan, dástúrlestirilgen tapsırmalardan paydalanıw maqsetke muwapıq.

Oqıtıwdıń texnikalıq qurallarınan paydalanıw haqqında biraz toqtaymız. Bir xanada neshe (eki yamasa úsh) klass oqtılatuǵın mektepte diafilmler, diopazitivler kórsetiw, hawaz jazıp alıwdan paydalanıwdıń imknı joq.

Ketekli taxtasha az komplektli mektepler ushın zárúr úskene bolıp esaplanadı. Ketekli taxtashadan paydalanıw oqıtıwshınıń waqıtın bosqa sarıplamawdan azat qıladı. Hár qıylı jıynalıwshı ketekshelerden (сifrlar, latın alfaviti háripleri, <,>,=, belgilerinen) paydalanıw.

Bir klastan ekinshisine ótiwdi qanday ámelge asırıw kerek.

Bul máselelerdi sheshiw ushın oqıtıwshı sabaq kestesinde matematika sabaǵınıń ornın, sabaqtıń túrin belgilep alıwı, sabaqtıń minutlar boyınsha bólistirilgen puxta hám anıq rejesin dúzip alıwı lazım.

Sabaq kestesinde matematika, ádette, birinshi yamasa ekinshi saatqa qoyıladı. Matematika sabaǵın basqa klastaǵı tap sol sabaq penen birgelikte bolıwı eń maqulı bolıp esaplanadı.

Az komplektli mekteplerde sabaqtıń mazmunı hám túrine qarap shınıǵıwlardı birgelikte alıp barıwdıń usı tórt túri parıq qılınadı:

1) barlıq klaslarda jańa material úyreniledi;

125

2)bir klasta jańa material úyreniledi, ekinshi klasta bolsa shınıǵıwlar orınlanadı;

3)eki klasta uqıplılıqların bekkemlew hám rawajlandırıw sabaǵı ótkeriledi;

4)eki klasta ámeliy jumıslar yamasa ekskurсiya ótkeriledi.

2.oqıwshılardıń ózbetinshe 2. oqıtıwshılardıń oqıwshılar

3.oqıtıwshılardıń oqıwshılar 3. oqıwshılardıń ózbetinshe

4.oqıwshılardıń ózbetinshe 4. oqıtıwshılardıń oqıwshılar

I-III klaslarda sabaqtı shólkemlestiriw variantlarınan birin kórip shıǵamız, ol ekinshi yarım jıllıq ushın, birinshi klass balaları ózbetinshe islew uqıplılıǵına iye bolǵanınan keyin usınıs etiledi.

Sabaqtıń bunday dúziliwi usı túrge sáykes keledi:

Bir klasta jańa materialdı túsindirip, qalǵan eki klasta úyrenilgen materialdı bekkemlew.

Úsh klass bir waqıtta shuǵullanǵanda barlıq klaslarda jańa materialdı bir waqıtta úyreniwden qashıw kerek.

Bir neshe klaslar bir waqıtta shuǵullanǵanda oqıwshılardıń ózbetinshe jumısları ayrıqsha orın tutadı.

Sabaqta ózbetinshe jumıslardıń mazmunı tómendegishe:

–sabaqta jańa bilimlerdi ózlestiriw ushın zárúr bolǵan, aldın ótilgen materialdı sabaqlıq yamasa basqa qollanba boyınsha ózbetinshe tákirarlaw;

–sabaqta úyrenilgen materialdı bekkemlew ushın shınıǵıwlar;

–alınǵan bilimlerdi ámelde qollanatuǵın hár qıylı shınıǵıwlar.

126

Ózbetinshe jumıstı durıs shólkemlestiriwde oqıw tapsırmalarınıń islenbelerin esletpeler járdeminde beredi.

Ózbetinshe islew usılları menen balalardı oqıtıwshı mekteptegi birinshi sabaqlardan baslap tanıstıra baslaydı. Dáslep bul tapsırmalar kishi kólemli hám izine eriw xarakterinde boladı. Máselen, «Sende sonday qıl» oyını.

1.Oqıtıwshı stol ústine piramida qoyadı, onıń qalqaları ólshemleri artıp barıw tártibinde kiygizilgen. Pásten joqarıǵa. (oqıwshılarǵa sonday piramidanı jıynaw usınıladı)

2.Geometriyalıq figuralardan onsha quramalı bolmaǵan naǵısh yamasa súwretler jıynaw, máselen:

– berilgen úlgi boyınsha úshmúyeshliklerden kvadrat jıynaw;

– úshmúyeshliklerdi jıynaw;

– geometriyalıq figuralardan naǵıs jıynaw;

– kompoziсiya dúziw hám t.b.

Bul pikirlew uqıbın qaliplestiredi, matematikalıq sóylewin rawajlandıradı, kúshsiz oqıwshılardıń materialdı jaqsıraq túsinip alıw hám hámme qatarlı óz jetiskenliklerinen quwanıwına imkaniyat jaratadı.

Baqlaw ushın sorawlar:

1.Awıldaǵı az komplektli mektebinde oqıw jumısın shólkemlestiriwdiń ózgeshelikleri nelerden ibarat?

2.Az komplektli mektepte sabaq ótiwdiń shama menen sxemasın dúziń?

3.Ózbetinshe jumıstı jolǵa qoyıw ózgeshelikleri nelerden

ibarat?

127

II.BAP. JEKE METODIKA MÁSELELERI

1-§. TERIS EMES PÚTIN SANLARDÍ NOMERLEWDI

OQÍTÍW METODIKASÍ

Talabalarda usı tema boyınsha bilim kónlikpelerine qoyılatuǵın talaplar:

I. Hár bir talaba:

1.Konсentrler boyınsha «nomerlew» temasın mazmunı hám wazıypaların biliwi;

2.Oqıwshılardı ózlestiriwdi rawajlandıratuǵın shınıǵıwlar sistemasın islew proсesi:

a) pánler aralıq baylanıslılıq hám sanlardıń xanalar boyınsha ózara tıǵızlıǵına baylanıslı metodlar:

b) natural sanlar qatarın payda etiw prinсipleri: v) sannıń onlıq quramı haqqında:

g) konсentrler boyınsha sanlardıń oqılıwı hám jaylasıwı: d) jańa sanaq birliginiń payda qılınıwı:

e) konсentrler boyınsha sanlardıń jaylasıw quramı: j) xana birlikleri boyınsha qatnas:

z) sanlar quramınıń oqılıwı hám jazılıwın biliwi kerek.

Temanı úyreniw proсesinde kórgizbelilikten paydalanıw. II. Biliw kerek:

– tema boyınsha dástúr talapları tiykarında sanlardı xana qosılıwshıları qosındısı kórinisinde súwretlew;

– sabaqlıq boyınsha kógizbeler tiykarında sáwbetlesiwler alıp barıw:

– oqıw materialın ózlestiriwdi bekkemlewge hám kúsheytiwge baylanıslı oyınlar tańlaw:

– bilim, uqıplılıq hám kónlikpelerdiń payda bolıwı boyınsha túrli metodlar hám shınıǵıwlar, ózbetinshe jumıslar dúze alıw:

– hár qıylı kórinistegi kórgizbeli qurallar tiykarında jańa materialdı bekkemlew hám bayan ete alıw. Nomerlew metodikası basqıshında oqıwshılardıń wazıypası balalarda sanaw uqıplılıqların qáliplestiriw hám 1-10, 100 ishinde, 1000 ishinde hám kóp xanalı sanlardı sanap biliwdi, didaktikalıq prinсipler tiykarında natural

128

qatardıń dúzilisin ashıp beriw hám bul tiykarda sandı natural izbeizliktiń aǵzası sıpatında táriyiplewden ibarat.

Bunıń ushın oqıwshılardıń tómendegilerge erisiwin támiyinlew zárúr:

1)oqıwshılardıń shama hám сifrlar tártibi haqqındaǵı túsinikleri anıqlanadı:

2)Predmetlerdi sanawdı qáliplestiriw:

3)1 den 10 ǵa shekemgi sanlar izbe-izligin jaqsı ózlestirip alıwı

kerek;

4)zatlardı sanawdı hám sanaw tártibi kórsetilgende hár bir zattıń berilgen gruppadaǵı tártip nomerin aytıp bere alıwı kerek;

5)sanlardıń 1 den 10 ǵa shekemgi qatarındaǵı hár bir san qanday payda bolıwın ańlı ózlestiriwi kerek;

6)сifrlardı oqıp alıwı hám hár bir сifrdı zatlardıń sáykes sanı menen sáykes qoya alıwı kerek;

7)sanlardı salıstırıwdı biliwi kerek;

8)2,3,4,5 sanlarınıń eki qosılıwshıdan ibarat sanlar quramınıń barlıq jaǵdayların bekkemlep, ózlestirip alıwı kerek;

9)2+1, 4-1, 1+3 hám t.b. kórinistegi matematikalıq jazıwlardı oqıy alıwı hám bunday jazıwlardı anıq súwretler menen sáykes qoyıwın biliwi kerek.

10)shamalar járdeminde predmetlerdi ózara salıstırıw, «kóp», «kem», «artıq», «biyik», «pás», sıyaqlı túsiniklerdi salıstıra alıw:

– dóńgelek, kvadrat, úshmúyeshlikti bir-birinen parıqlay biliwi hám atın ayta alıwı kerek.

Nomerlew metodikası natural sanlar hám nol haqqındaǵı maǵlıwmatlardı onlıq, júzlik, mıńlıq, kóp xanalı sanlar konсentrleri boyınsha kiritiwdi názerde tutadı.

Ekonomika, islep shıǵarıw hám soсiallıq taraw sheńberindegi jańalıqlardı ámelge asırıw nátiyjeliligi respublikanı joqarı tájiriybeli kadrlar menen támiyinlew boyınsha zárúr sharalar kóriwdi talap qıladı. Respublikada kadrlar tayarlaw milliy dástúriniń islep shıǵılıwı, onıń keń analiz qılınıwı hám Joqarı keńestiń 9 – sessiyasında «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri» niń tastıyıqlanıwı,

Birinshi Prezident I.A.Karimovtıń sessiyadaǵı bilimlendiriwdi rawajlandırıw hám strategiyalıq baǵdarların belgilep beriwshi sózi

129

xalıq bilimlendiriw sistemasındaǵı eń kerekli waqıya bolıp esaplanadı.

Birinshi Prezidenttiń 1997-jıl 6-oktyabrdegi xalıq bilimlendiriw sistemasın hám kadralar tayarlawdı túpten ózgertiw, kámil áwladtı tárbiyalaw haqqındaǵı pármanında kadrlar tayarlawdaǵı barlıq jumıslar eń baslı taraw ekenligi aytıp ótilgen.

«Kadrlar tayarlaw milliy dástúr» in ámelge asırıwdıń kerekli

proсesindegi sıpatlı kórsetkishlerdiń monitoring sistemasın jaratıw bolıp esaplanadı.

Mektepler hám Joqarı oqıw orınlarında kóp basqıshlı test sistemasın islep shıǵıw hám qollanıw bilimlendiriw sıpatın kóteriwge pedagoglar, oqıtıwshı hám talabalardıń bilim nátiyjeleri ushın juwapkerligin asırıwga imkan beredi.

Birinshi Prezident I.A.Karimov 2004-2008-jıllarda xalıq bilimlendiriwin ózgertiw haqqındaǵı kórsetpesinde, ásirese, baslawısh tálimge itibar beriw, onı tájiriybeli oqıtıwshılar menen támiyinlew zárúrligin esletip, baslawısh tálim xalıq táliminiń fundamenti, yaǵnıy tiykarı, dep aytqan.

Sonıń ushın baslawısh klass táliminiń dástúrin, sabaqlıqların hám jumıs tártiplerin qayta kórip shıǵıw zárúrligi kelip shıǵadı.

Ásirese, baslawısh tálim predmetleri ishinde matematikanı oqıtıw tiykarǵı orın tutadı. Matematika dástúri óz ishine dáslep natural sanlar menen tórt arifmetikalıq ámeldi orınlawdı aladı. Bul matematikanıń yadrosın quraydı. Sonıń menen birge, algebra hám geometriyanıń tiykarǵı túsinikleri, tiykarǵı shamalar kiritilgen, olar arifmetikalıq ámeller menen zárúriy orında qosıp oqıtıladı.

(N0) Teris emes pútin sanlardı nomerlew hám olar ústinde arifmetikalıq ámeller orınlaw baslawısh klass matematika kursınıń tiykarın quraydı. Oǵan qosılıp algebra hám geometriya elementleri oqıtıladı. Dástúrde natural sanlar hám 0 haqqındaǵı maǵlıwmatlardı áste aqırın onlıq, ekinshi onlıq, júzlik, mıńlıq hám kóp xanalı sanlar konсentrlerin kiritiw názerde tutıladı. Bul onlıq sanaq sistemasınıń ózgeshelikleri menen awızeki hám jazba nomerlewdi qayta-qayta qollanıw arqalı beriledi.

Birinshi onlıq nomerlewde 1-10 sanların sanaw, nomerlerdi aytıw, izbe-izliktiń úlken-kishiligin ózlestiriw názerde tutıladı. 1- onlıq penen 0 sanı qosılıp úyretiledi. Ol bos kópliktiń

130

Tayarlıq dáwiriniń (6-7 shınıǵıw) tiykarǵı wazıypası nomerlewdi úyreniwge ótiw ushın zárúr bolatuǵın bilimler, uqıplılıqlar hám kónlikpelerdi anıqlaw.

1-klastıń 1-teması 1-onlıq sanların nomerlewden ibarat. Bunda balalar sanaw uqıplılıǵın payda etiw, 1-10 ǵa shekemgi san haqqında kózqarasın qáliplestiriw, sanlar qatarın payda etiw sıyaqlı jumıslardı orınlaw kerek. 10 ishinde nomerlewde oqıtıwshınıń wazıypası balalarda sanaw uqıplılıqların qáliplestiriw hám 1-10 sanlar kesindisinde natural san qatarınıń dúzilisin ashıp beriwi hám bul tiykarda natural izbe-izliktiń aǵzası sıpatında ańlatıwdan ibarat. Nomerlewdi biliw nátiyjesinde oqıwshılar tómendegilerge erisedi:

1.1 den 10 ǵa shekemgi sanlar izbe-izligin jaqsı ózlestiriw.

2.Zatlardı sanawdı hám sanaw tártibi kórsetilgende hár bir nárseniń tártip qatarın aytıp bere alıwı .

3.Sanlardıń 1den 10 ǵa shekemgi hár bir san qanday payda bolıwın(1di qosıw yaki 1di alıw menen).

4.Sanlardı oqıp biliwi hám hár bir sanǵa sáykes keletuǵın nárseler toplamın sáykes keltiriw.

5.Sanlardıń úlken , kishi, teńliklerin biliw.

6.2,3,4,5,6,7,8,9,10 sanların bir neshe qosılıwshılardan ibarat qılıp jaza biliwi.

7.Dóńgelek, kvadrat, úshmúyishliklerdi bir-birinen ayırıp, atların aytıp biliwi.

Oqıwshılardı nol menen tanıstırıw.

Bul wazıypalardan kelip shıǵıp temanı úyreniw rejesi dúziledi. Natural сifrlar tártibi oqıwshılarda bul qatardıń payda bolıw túsiniklerin ańlı ózlestiriwge imkan beredi. Usıǵan itibar qılıw kerek hár waqıtta dáslepki ótilgen сifrlar qatarı qayta kórip shıǵıladı hám

úyrenilip atırǵan jańa сifrlar dáslepki tártiptiń dawamı ekenligine dıqqat qaratıladı.

Natural qatardaǵı úyrenilgen hár bir jańa сifr kórgizbeli material menen túsindiriledi, keyin, qosıw hám alıw belgileri menen jazıp kórsetiledi. Bul menen qosıw hám alıw ámellerin úyreniwge múmkinshilik jaratıladı.

132

Birinshi onlıq ústinde islewde úsh basqısh ajıralıp turıladı:

1)Tayarlıq dáwiri

2)Nomerlewdi úyreniw,

3)Arifmetikalıq ámeller (qosıw hám alıw)

Tayarlıq dáwiriniń tiykarǵı wazıypası – balalardıń bilim, uqıplılıq, kónlikpelerin sistemalastırıw hám toltırıw, nomerlewdi

úyreniwge ótiwde zárúr bolatuǵın bilimlerdi iyelewlerine sharayat jaratıw, birinshi klasqa kelgen balalardıń matematikalıq tayarlıǵın úyreniw.

133