Matematikani oqitiw metodikasi

Matematika dógeregin ótkeriw ushın aldınnan onıń jumıs rejesin dúziw kerek. Úlgi ushın ekinshi yarım jıllıqta 1-klasta ótkeriletuǵın bazı bir dógerek shınıǵıwlarınıń shamalap rejelerin keltiremiz.

1shınıǵıw. 1. Rebuslardı oylap tabıń. 2. Qosıwǵa baylanıslı qızıqlı máseleler. 3. 100 ishinde nomerlewdi tekseriwge baylanıslı shınıǵıwlar. 4. Tapqırlıqtı talap etetuǵın máseleler. 5. Házil másele.

6.Tapsırmalar. 7.Quwnaq sanaw (20 ishinde) oyını.

2shınıǵıw. 1. Rebuslardı oylap tabıw. 2.Tapqırlıqtı talap etiwshi qosıqlı máseleler. 3. Geometriyalıq figuralardı analiz etiwge tiyisli shınıǵıwlar. 4. Házil másele. 5. «Sandı toltır, óziń albırama»oyını.

3 shınıǵıw. Sabaq tipindegi dógerek shınıǵıwı. Tema: Baslawısh klass matematika sabaqları nátiyjeliligin asırıwda tariyxıy materiallardan paydalanıw imkaniyatları

Haqıyqatında da, túrkiy xalıqlarınıń ullı oyshılı da uzaq ótmishte-aq alıp barǵan izertlewleri hám ámelge asırǵan oylap tapqan jumıslarında insanlardı ádepli, mánawiyatı joqarı kámil miynet súygish, watan súyiwshi bolıp tárbiyalawǵa tiyisli ideya hám táliymatlardı jaratqan.

Bular: Musa al-Xorezmiy (783-850), Abu Rayxan Beruniy (9731048), İbn Sino (980-1037), Omar Hayyam (1048-1131), Nasraddin at-Tusiy (1201-1274), Uluǵbek (2394-1449), Ǵiosiddin al-Koshiy, Ali-Qusshı (1402-1474) hám basqalardıń bizge qaldırǵan bay miyrasları pikirimizge tiykar boladı. Bul ulamalarımızdıń shıǵarmalarında balalardıń oqıwı, miyneti, ádebi hám bul jumısta muǵallimlerdiń wazıypasına úlken itibar berilgen. Nasraddin Tusiydiń pikiri boyınsha oqıtıwshı oqıwshılardı aqıl-parasatına tásir etiwi ushın, oqıwshılardıń isenimine erisiw hám kewlinen orın alıw juwapkershiligin seze biliw kerek. Abu Nasır Farabiy oqıtıwshı iskerliginde jaslardıń aqılıy normaları, ámeliy kónlikpe hám uqıplılıqların ózlestiriwge baǵdarlanǵan tiykarǵı wazıypalardan biri ekenligin ańlatadı. Ibn Sinonıń pikirinshe, tariyxıy baylıqlardı biliw paydalı is. Ol ilim-nárselerdiń insan aqılı járdemi menen úyreniliwi shaxs iskerliginde kerekli ekenin aytıp ótedi. Abu Rayxan Beruniy pedagogikalıq dóretiwshiliginde tárbiyanıń maqseti, wazıypası hám ornı, insan, jas áwladtıń rawajlanıwı haqqında pikirleri shın

94

mánisinde insan súyiwshilik tiykarında qurılǵan. Abu Rayxan Beruniydiń pedagogikalıq ideyalarınan eń kereklisi bilimdi puxta hám bekkem iyelewi kerek.

Ata-babalarımızdan qalǵan ilimiy miyrastı tereń úyrenip, onı tálim hám tárbiya proсesine usınıw-hár bir mánawiyatlı hám dóretiwshi qániygeniń muqaddes parızı. Tómendegi biz baslawısh klaslarda matematikadan sabaq nátiyjeliligin asırıwǵa tiyisli dógerek shınıǵıwların sabaq tipinde ótkeriw múmkin bolǵan úlgisin usınamız.

Tema: Waqıt penen tanısıw

Sabaqtıń maqseti:

1.Oqıwshılardı saattıń jaratılıw tariyxı menen tanıstırıw.

2.Balalardı kúndelik turmısta saattan paydalanıwǵa úyretiw.

3.Máseleler sheshiw arqalı balalar bilimin asırıw.

4.Arifmetikalıq máselelerdi sheshiw.

5.Oqıwshılar qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıw.

Sabaqtı qurallandırıw: 1.Hár qıylı saat maketleri. 2.Sandıqsha.

3. Másele jazılǵan kórgizbe.

Metodlar: kórgizbeler, gúrriń, sáwbet arqalı bayan etiw.

Sabaqtıń barısı:

1. Shólkemlestiriw.

– Oqıtıwshı gúrrińi.

Adamlar waqıttı ólshew ushın saat jaratadı. Aldın quyash saatı payda boldı. Olardı tek kúndiz paydalanatuǵın edi.

Mısr quyash saatlarında 2 uzın taxtasha múyesh kórinisinde bekkemlengen. Erte quyash shıǵıwı menen uzın taxtasha sayanı belgilegen. Bul waqıttı erte saat 600 dep esaplaǵan. Keyin azanǵı sayanıń uzınlıǵın 6 bólimge bólgen.

Bunıń nátiyjesinde hámmesi 12 saat bolıp, 6 saat kúndiz, 6 saat keshqurın kelip shıqqan. Keyingi waqıtları basqa saatlar payda boldı. Olar keshki waqıttı da anıqlaw imkanın berdi. Suw saatları, qum saatları, mexanikalıq hám elektron saatlar.

95

2.Házirgi zaman saatlarınıń сiferblatı 12 ge bólingen. Hár bólimniń aldına 1 den 12 ge shekem jazılǵan.

Saattıń kishkene strelkası 1 saattan 2 sanǵa 1 saatta ótetuǵın etip dúzilgen. Saattıń úlken strelkası 1 saattıń ishine barlıq sanlardı basıp ótedi.

3.Máseleler.

1.Saatlarǵa qarap waqıttı anıqlań.

2.Tómendegi waqıtlarda saat strelkaları qanday jaylasadı. a) 4 ten 15 minut ótti?

b) 9 dan 48 minut ótti? v) 15 ten 55 minut ótti? g) 22 den 10 minut ótti?

3.Samolyot saat 7 den 15 minut ótkende hawaǵa kóterildi, saat 10 nan 20 minut ótkende ol jerge qaytıp qondı. Samolyot hawada qansha waqıt ushqan?

4.Poezd azanǵı saat 9 dan 18 minut ótkende jolǵa shıqtı, mánzilge 21 den 56 minut ótkende jetip keldi.

Poezd qansha waqıt jol júrgen?

5.Teatr tamashası keshqurın saat 10 nan 50 minut ótkende baslandı. Eger ol 3 saat 20 minut dawam etken bolsa, tamasha qashan baslanǵanlıǵın anıqlań.

6.Salıstırıń.

4.«Endi balalar biz sizler menen arifmetikalıq mısallar sheshemiz:»

A) 9∙4:1+(70-8∙8)∙1-0:35

B) 729∙(5-5)+(27:3+6)-48:(2∙3) V) 8000:4:20-1∙(20∙7-50):(705-5) G) 90∙50+(80∙4+0∙1):10-(9∙9:3+1) D) 19∙0+(13-8):5∙296-86:1

E) (48+5:5):7-6∙(29-28):3

5.«Balalar, biz arifmetikalıq mısallar sheship atırǵanımızda sıyqırlı sandıqsha payda bolıp qalǵan. Onıń aldında kórgizbe jaylasqan bolıp, onda tapsırmalar berilgen. Sol tapsırmanı sheshiw arqalı sıyqırlı sandıqsha ashılıwı múmkin.»

96

1. Kóbeytiw hám bóliw qaǵıydalarına tiyisli mısallar sheshiw.

Úyge tapsırma.

– Oqıtıwshı úy tapsırmasın taxtaǵa jazıp qoyadı.

Balalar, biz búgingi sabaqta saattıń jaratılıw tariyxı menen tanısıp, kúndelikli turmısta saattan paydalanıwdı úyrenip aldıq.

Ózlerińiz úyde bilimlerińizdi tekserip kórińler.

Matematika dógeregin 1-klastıń ekinshi yarımınan baslap shólkemlestiriw múmkin. Onnan názerde tutılǵan maqsetmatematikaǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı arttırıw, pikirlerdi aktivlestiriw, matematikalıq qábiletti rawajlandırıw, ózbetinshe islew uqıplılıqların payda etiw, óz kúshine isenimin hám aldınnan tuwılatuǵın qıyınshılıqlardı jeńiwge úyretip barıwdan ibarat.

Dógerek jumısı mazmunına miynet qábiletin asırıwshı másele hám mısallar sheshiw, oqıwshılardıń pikirlewin asırıwshı sorawlardı kiritiw, konkretlikten abstraktlıqqa ótiw qábiletin payda etiw hám zárúrli ulıwmalastırıwǵa alıp keliwi kiredi.

Qızıqlı hárekettegi shınıǵıwlardı orınlaw tiykarǵı rol oynaydı. Oǵan arifmetikalıq fokuslar, qızıqlı kvadratlar, jumbaqlar, matematikalıq oyınlar hám basqalar kiredi.

Dógerekler shınıǵıwı hár háptede ótkeriliwi hám 2-klasta 30-40, 3-klasta 40-45 minut dawam etiwi maqsetke muwapıq. Matematika dógereginde tómendegi jumıslar alıp barılıwı kóp ushırasadı.

1.Ózbetinshe hám máseleler sheshiw.

2.Mısal hám máselelerdi hár qıylı metodlar menen sheshiw.

Mısalı, 1 сifrınan baslap, sanlar járdeminde arifmetikalıq

ámeller orınlap, 1 sanın payda etiw. 1+2+3+4+5-6-7+8-9=1 1∙2∙(3+4)+5+6-7-8-9=1 (12-3+4-5+6):7+8-9=1 1+2+3+4-5+6+7-8-9=1 3. Kórgizbelilikti ózbetinshe qollaw.

Mısal. Nannıń awırlıǵı ¼ bólegine shekem 900 g keledi.

Nannıń awırlıǵı qansha?

900 gr

97

Dógerek aktivligi matematikalıq fokus, oyın, tapsırmalar shınıǵıwınıń qızıqlı ótiwine járdem beredi. Mısal, natural sanlar toplamınıń tártibi qásiyetine tiyisli fokuslar.

Maqseti: sanaw uqıplılıqların bekkemlew, logikalıq pikirlewdi rawajlandırıw, qızıqlı kvadrat (1-2-klaslarda), 9 kletkaǵa 9 izbe-iz sandı jazadı.

Mısal, 4 ten 12 ge shekem 20 sanın payda etiw ushın 4 ten baslap san qosıladı.

Matematikalıq konkurslar

Matematikalıq konkurslar hár qıylı qıyın máselelerdi sheshiw, qızıqlı máseleler hám tapsırmalardı orınlawdaǵı jarıslar esaplanadı. Máseleler sheshiwde óz kúshin sınaytuǵın, jetkilikli dárejede tayarlıǵı bar oqıwshılar qatnasadı. Konkurslar ótkeriwdi 2-klastan baslaw maqsetke muwapıq.

Tómendegi 2-klaslarda ótkeriwge mólsherlengen konkurslar ushın mısallar keltiremiz. 2-klass (3-sherek).

1.Eki oram jún jipten 3 qolqap toqıw múmkin. Sonday 9 qolqap toqıw ushın neshe oram jip kerek?

2.Polat hám Salimanıń 30 konfeti bar edi. Olar teńdey jegennen keyin Polatta 9, Salimada 5 konfet qaldı, olar qanshadan konfet jegen?

3.Kóriniste neshe úshmúyeshlik bar?

4.1,2,3,4,5,6,7,8,9 sanlar berilgen. Bul qatardaǵı sanlardan úshewlep qosqanda 15 sanı shıǵatuǵın neshe mısal keltiriw múmkin.

Matematikalıq olimpiadalar

Olimpiadalar konkursqa qaraǵanda keń mashtabta ótkeriletuǵın hám matematikanı úyreniwde oqıwshılar erisken jetiskenligin kórsetetuǵın tańlaw bolıp tabıladı.

Olimpiada qatnasıwshılarınıń quramına baylanıslı jaǵdayda mektep ishinde 3-klastan baslap ótkerip, jeńimpazlar mekteptiń

98

diywalı gazetalarında hám oqıwshılar jıynalıslarında xoshametlenedi.

Matematikalıq gazeta hám viktorinalar

Gazeta, viktorinada hár túrdegi matematikalıq mazmundı óz ishine alǵan jumbaq, rebus, miydi shınıqtırıwshı materiallar shıǵarılıp barıladı. Gazetalar shıraylı bezelgen mısal hám tapsırmalar súwretlerde berilip qızıǵıwshılıq xarakterinde boladı.

Viktorinada bolsa oqıwshılarǵa sheshiwdi talap etetuǵın tapsırma beriledi. Onıń juwapları belgilengen waqıtta oqıwshıǵa jetkeriledi.

Matematikalıq konkurslar hám viktorinalar. Konkurs teması hám onı ótkeriw waqtı aldınnan belgilenedi.

Quramalı esaplawlardı eń qolaylı usıl menen, salıstırıw járdeminde esaplaw

2.Logikalıq másele hám shınıǵıwlar,

3.Tapqırlıq, ziyreklilikke tiyisli shınıǵıwlar,

4.Esaplawları quramalı bolǵan máseleler,

5.Shıǵıs oyshılları miyrasına tiyisli bayan etiw, algebralıq, geometiyalıq kórinisler mazmunın jaratıwǵa tiyisli mısallar.

Ámeliy shınıǵıwlar

«Kim alǵır?», «Bilgish», «Tapqır», «Bilesiz be?» hám taǵı basqa.

Matematikalıq vitorinalar – gazetalardan parıqlı túrde tek ǵana oqıwshılarǵa sheshiw ushın berilgen máseleler hám sorawlardan ibarat boladı. Juwaplar jazba túrde bolıp belgili waqıt ishinde oqıtıwshı tárepinen jeńip shıqqan oqıwshı anıqlanıp daǵazalanıp barıladı.

Matematikalıq diywalı gazeta, viktorinalar, tiykarınan matematikalıq múyesh dep atalıwshı orınǵa qıstırılıp qoyıladı. Bul múyeshte Watanımız jetiskenligin ańlatıwshı sanlı maǵlıwmatlar.

«Bilesiz be?» temasında qızıqlı materiallar beriledi. Mısalı: 1.Adamnıń boyı bir kúnde 1 sm den 6 sm ge shekem ózgeriwi

múmkin.

2. Dúńyadaǵı eń uzın temir jol 9302 km.

99

3. Dúńyada okeanlar suwında 13300 mln tonnaǵa shekem gúmis

bar.

Matematika múyeshin shólkemlestiriwdi oqıwshılar hám olardıń ata-anaları (aktiv) járdeminde ámelge asırılıwı múmkin.

Matematikalıq ekskursiyalar maqseti-konkret turmıslıq fakt hám pikirlerin talap etiw. Bular oqıwshılardı sol faktler menen turmısta ushırastırıw jolı menen alınadı.

Ekskursiya ótkeriwden maqset balalarǵa túsinikli bolıwı júdá kerekli. Balalar aldınnan ne islewi hám ózlerin qanday tutıw kerekligin bilip aladı.

Mekteptiń jaylasqan ornına qarap balalar menen hár túrli ustaxanalarǵa, fabrikalarǵa, kombinatlarǵa, fermalarǵa, fermer xojalıǵı dalalarına hám basqa orınlarǵa ekskursiyalar ótkeriledi.

Orınlawda qurılıs materiallarınan paydalanıw, mashinalardan, jumısshı kúshlerinen hám basqa nárselerden paydalanıw haqqında máseleler dúziw hám sheshiw múmkin. Sonday máselelerden ayırımların keltirip ótemiz:

1.Bir saatta ekskavator 4 m uzınlıqta ura gewleydi. Sonday jumıs ónimi menen ol 7 saatta qansha m ura gewleydi?

2.Qurılısta júk tasıwda 4 avtomashina islemekte. Olardıń hár birinde bir shafyor hám eki júk tasıwshı isleydi. Material tasıwda hámmesi bolıp qansha adam bánt?

Ekskursiyadan alıp kelingen qurılıs materiallarınan miynet sabaqları ushın stendler tayarlawda paydalanıw, úylerdiń maketlerin tayarlaw da múmkin.

Baqlaw sorawları:

1.Házirgi zaman sabaqlarınıń mazmunı hám ótkeriw metodlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar.

2. Jańa pedagogikalıq texnologiyalardıń qollanılıwı.

3.Klastan tıs jumıslardıń shólkemlestiriw ózgeshelikleri hám olardıń túrleri.

4. Klastan tıs jumıslardıń túrleri boyınsha úlgili shınıǵıwlar tayarlaw.

100

12-§. BASLAWÍSH KLASS MATEMATIKA OQÍTÍW

QURALLARÍ

Oqıwshılar bilimin oqıw proсesinde tekseriwdiń áhmiyeti Matematika oqıtıwda oqıwshılardıń mısal hám máselelerdi durıs

sheshkenin tekseriw úlken áhmiyetke iye. Sol nárse belgili, shınıǵıw eger de oqıwshı onıń durıs sheshilgenligine isenim payda etse ǵana oqıw hám uqıplılıqlardı iyelew deregi boladı. Oqıtıwshınıń bayanı, sabaqlıqlardı oqıw yamasa ózbetinshe ulıwmalastırıw arqalı alınǵan oqıwshılar biliminde jetispewshilik, qarańǵı tárepleri oqıtıwshı tárepinen toltırılıp barıwdı talap etedi. Sonıń ushın oqıwshılar bilim hám uqıplılıǵın tekserip barıw júdá hám zárúr.

Matematikadan bilimlerdi tekseriwde tek ǵana dástúr talabına jarasa anaw yamasa mınaw bilimlerdiń sıpatın xarakterleytuǵın tómendegilerdi de itibarǵa alıw kerek:

1)tuwrılıq, yaǵnıy, oqıwshılardıń pikir bildiriwi hám túsinikleriniń oqıtılıp atırǵan obyektke tuwrı keliwi;

2)anıqlıq, yaǵnıy detallardıń tuwrılıǵı;

3)tolıqlıq, yaǵnıy obyekt hám proсeslerge tiyisli pikir hám túsiniklerdiń jeterli hám tolıq bolıwı;

4)tereńlik, yaǵnıy obyekt hám proсeslerdegi zárúrli belgilerdi, túsinik hám pikir bildiriwlerde sáwlelendiriw;

5)ańlılıq, yaǵnıy túsinikler arasındaǵı baylanıstı túsine alıw hám pikir bildiriwlerdi tiykarlap biliw;

6)bekkemlew, yaǵnıy oqıwshılar yadında uzaq saqlap qalıw.

Oqıwshılar bilimin tekseriw hám bahalaw didaktikada barlıq

pánler ushın ulıwmalıq etip berilgen. Bilimlerdi tekseriw hám bahalaw maqseti oqıtıwshı ushın oqıw materialın oqıwshılardıń ózlestiriw sıpatın, dástúrdegi bilimlerdi iyelew dárejesin, uqıplılıq hám kónlikpelerdi payda etkenligin anıqlawdan ibarat.

Bul arqalı oqıtıwshı oqıwshılardıń oqıw iskerligin oqıwshılar matematikadan ózlestiriwi májbúriy bolǵan bilimler kólemin oqıw dástúri menen salıstıradı. Sol kólemdi ózlestiriw hám ózbetinshe máseleler sheshiwge erisiw ushın kerekli bolǵan bilimler payda boldıma yamasa joqpa ekenligin barqulla baqlap baradı.

Jańa máselelerdi sheshiwde bilimlerdi ámeliyatta qollanıw hám oqıtıwshı tárepinen oqıwshılardıń matematikadan bilim hám

101

uqıplılıqların tekseriwdiń usılları hár túrli bolıp, olar oqıwshılardıń awızeki yamasa jazba bayan qılıwı, másele yamasa mısal sheshiwi, anıq bilimlerden paydalanıp sızıw, ólshew, laboratoriya jumısların orınlawı sıyaqlılar arqalı anıqlanadı.

Oqıwshılar bilimin awızeki soraw arqalı anıqlaw.

Oqıwshılar bilimin tekseriwdiń jáne bir usılı oqıwshılardan individual soraw esaplanadı. Bul soraw onsha úlken bolmaǵan awızeki esaplaw menen baylanısqan bolıwı kerek. Bunday sorawdı oqıtıwshı ádette úy tapsırmasın tekseriw menen baylanıstıradı.

Awızeki esaplaw uqıplılıqların tekseriw maqsetinde klastıń barlıq oqıwshıları menen mısal hám máseleler sheshiw qollanıladı. Oqıtıwshı mısaldı aytadı, oqıwshılar awızeki sheship, dápterlerine tiyisli nomer haqqında tek juwaplardı jazıp qoyadı. Bunday tapsırmanı hár bir sabaqta 7-10 minut dawamında ótkeriw maqsetke muwapıq.

Oqıwshılar bilimin jazba jumıs arqalı anıqlaw.

Bilimlerdi tolıǵıraq tekseriw ushın dástúrdiń ótilgen bólimi boyınsha jazba jumıslar alınadı.

Mısalı, 4-klasta kóp xanalı sanlardı nomerlew haqqında oqıwshılar bilimin tekseriwdegi jazba jumısqa tómendegi sorawlardı qoyıw múmkin.

1-3 wazıypalardı oqıtıwshı awızeki bayan etedi. Oqıwshılar bolsa mısallarǵa tiyisli juwaplardı dápterine sol nomerler janına jazıp qoyadı. 9-11 wazıypalar bolsa klass taxtasına jazıladı. Oqıwshılar onı dápterine kóshirip aladı. Sonıń ushın 9-11 wazıypalardı eki variantta dúziw kerek. Bul bir-birinen tek sanları menen parıq qılıwı kerek.

Oqıtıwshı oqıwshılar jumısın tekseredi, olardıń jol qoyǵan qátelerin analizleydi, keyin jazba jumıstı juwmaqlaw maqsetinde bahalar kestesi dúziledi.

1.Bilimlerdi baqlaw túrleri.

Bilimlerdi baqlawdıń tómendegi túrleri bar:

1)Kúndelikli baqlaw;

2)Aralıq baqlaw;

3)Juwmaqlawshı baqlaw.

1) Kúndelikli baqlawda bilimlerdi hár bir klass ushın mólsherlengen sabaqlıq hám dástúr boyınsha alıp barıladı. Hár bir sabaqta ótilgen temanı ózlestiriw sıpatın anıqlaydı. Hár bir sabaqta dápterdegi úy tapsırmasın, ótilgen temanıń ózlestirilgenin tekseredi hám bahalaydı.

Kúndelikli baqlawdıń tiykarǵı metodı úy tapsırmasın tekseriw hám olar menen soraw-juwap ótkeriw bolıp esaplanadı. Oqıtıwshı sabaqta neni hám kimnen sorawdı rejelestirip keliwi zárúr. Oqıtıwshı hár bir sabaqta dáslep ótilgen materialdan paydalanıwǵa májbúr, sebebi hár bir jańa túsinik dáslep úyrenilgen bilimler tiykarında túsindiriledi. Kúndelikli baqlaw ótilgen materialdı jáne qayta eslewge imkan beredi, jańa material menen dáslepki úyrenilgen

103