Ibrayim Yusupov - Tanlawli shigarmalarinin 1 tomi

211

"Miynet" sózi el zibanında Jańa, gózzal mánige tolıp, Shadlı sazday jańlaydı bunda, Insanǵa ırıs, abıray bolıp. Mańlayına arqar qadalǵan Jeńil mashinasın zuwlatıp, Mına bizdi alıp baratırǵan

Jay paxtakesh, el azamatı, Búgin onıń brigadası

Kósh bası bop "qızıl kárwanǵa" Kiyatqanı punktten usı,

Ústi batıp girt penen shańǵa. Al kúnlerdiń kúni kelgende, Diyxan ulı bul qaraqalpaq Kókiregi tolıp ordenge, Otırar ol júzi jarqırap,

Máskew, Tashkent ya Nókistegi Mármer saraylardıń tórinde. Miynetke joq húrmettiń shegi Meniń baǵ-dáwletli elimde!

Tuwısqanlıq, doslıq sezimleri Qúdiretli quyashtıń nurı. Sen—hámmeni, al hámme—seni Qádirlewde bul kúshtiń sırı. Watanıńa etken ziynetińe

El rahmet namasın shalar. Milletińe emes, Miynetińe,

Xızmetińe qarap bahalar. Bunda túrli xalıq balaları

Bir otaw, bir oshaq basında,

Bir anadan tuwǵanday bári, Bir dasturxan aynalasında Mol ırısqı taǵamın tatıp, Ullı isler dóretip bunda,

212

Keleshektiń gózzal imaratın Tiklep atır Ámiw boyında. Gúllen doslıq, jaslıq mákanı, Maqtanıshlı avtonomiyam! Sen—ómirimniń sáwleli tańı,

Men qus bolsam, Sen meniń uyam.

Az ulıstın mol nesiybesi, Sen—xalqımnıń leninlik baxtı. Xalqım — patsha desem, sen ese

Iiabatlı mártebe taxtı. Nókiste bir toy waqtındaǵı Dańqlı shayır Lukonin oqıǵan Yoshlı qosıq sen haqqındaǵı Ele qulaǵımda jańlaǵan:

"Sen jaynaǵan báhárgi tańsań, Aq altınsań jawdırap turǵan. Bolıq tıńsań,

Ioshlı dástansań, Jańalıqqa tolısań mudam" Gúzdiń miynet poeziyası Dalalarda húkim súredi. Alaǵawır qırmannıń bası. Sońǵı telejkalar keledi.

Klub aldı balaǵa tolı (Kinonıń da óz planı bar). Motocikl—kóliktiń zorı, Attı awıldan quwdı enaǵar. Sovxoz poselkası bundaǵı Munarıtar terek shoqları. Qara tallar arasındaǵı

Jayǵa kelip mashina toqtadı. Ballar juwırıp shıqtı dalaǵa. Ǵarrı sırtta mal jayǵastırar,

—Úlken qonaqlar bar, al aǵa! Dańqı jer jarısqan shayırlar,—

213

Dep marapat berip te qoyar.

—Jolmurza ma? Way, bárákálla!

—Esitkenmen Ibrayımdı da...

—Mına orıs, al endi aǵa, Qonaqlardıń shoydıǵı júdá. Nemislerdiń ekewimizge de Sap jibergen bir belgisi bar:

Ekewmizdiń etimizde de Bir snaryad oskolkası bar. Ekewmiz bir sestra qızdı

Súyip qalıp, urısqanımız bar...

—Esitse ǵoy hayalıń bizdi Házir úyge kirgizbey qoyar...

—Wáy, baxıtlı azamatlar-ay! Uzaq bolsın ómir jasıńız. Kútpegende al endi qalay

Qosılıp júr búgin basıńız?

—Soldat ushın eń baxıtlı kún: Ushırassa kútpegen jerde. "Qızıl kárwan" toyında búgin

Orıs shayırın kórdim minberde!...

—Bárekálla! Wa, ájep zaman!...

Endi urıs bolmaǵay hesh te. Qonaqlardı turǵızba, balam. Basla inim Jolmurza ishke.

Jay aldında háwiz boyında Otawı tur Dáwlet ǵarrınıń, Doslar sáwbet qurıstı sonda Ishken-jegeniniń barlıǵın Aytsam sıymas poeziyaǵa. Aytpay ketiw taǵı da obal.

Qonaq kórse, baxtı zıyada Qaraqalpaq dáryaday aǵar. Tóńkerildi qozınıń eti

Hám tartıldı qızıldan —aqtan.

214

Qızdı sóytip doslıq sáwbeti, Gápler qashtı jaqın-jıraqtan. Kúlki hám tost jańladı endi, Front ta sóz boldı waqtında.

Paxta terim tuwralı hám de

Xalıqlardıń baxtı haqqında...

Tolqıp sonda Mixail Kuzmich te,

Ayttı:—O xalıq baxtı degen Az-kóbińe karamas hesh te, Kóp jerlerde bunı kórgenmen.

Jat jerde kóp júrdim aralap, Gang boyların, Nil jaǵaların,

Okeanlar arjaǵın uzaq,

Kúnshıǵıstıń bay qalaların. Ermek bolǵan, telmirgen qızlar. Ayaǵıńa oralǵan ballar Túslerime ense hár sapar,

Shırt uyqıdan oyapaman al...

Qaysı eldiń miynet adamları Turmısınan lázzet tappasa,

Jesir-jetim jas balaları Qorlıq kórse yaki haqlasa, Ol ellerdiń tariyxıy dańqı

Jer jarsa da,

Baylıǵı assa da,

Sol ullı hám bay eldiń xalqın "Baxıtlı" dep bolmas hasla da. Qaraqalpaqlar, az bolsańlar da,

Aydın joldan ıǵbal taptıńız. Mine degen ullı xalıqlarda Joq sizlerdiń ullı baxtıńız. Shaǵlań doslıq semyasında. Kótereyik bokaldı mına: Gúlley bersin Ámiw jaǵasında Bul náwqıran avtonomiya!

215

Ǵarrı ayttı: —O, qutlı qonaq! Zor máni bar aytqanlarıńda. Íǵbalımız bir ullı daraq,

Biz baxıtlı xalıqbız shınında. Tıńla, qonaq! Qartaysa kisi

Sóylemshek bop ketedi geyde...

Biz otırǵan awıldı usı "Allayardıń awılı" deydi. Ol kisiniń kim bolǵanlıǵın Mına Jolmurzalar biledi...

Eske alıp men onı búgin, Bir áńgime aytqım keledi:

Eki zaman ot penen suwday

Órshelesken bir dáwir edi,

Jik ayırıp gedey menen bay, Eki qoshqar múyiz tiredi. Sóz esittik sol Allayardı Márdikardan kelipti degen. Elden toplap partizanlardı, Qızıl ásker bolıptı degen. Kóp ótpey ol awılǵa keldi, Astında at, belde tapansha,

Ertip alıp kóp gedeylerdi,

Haqı áperdi baylardan qansha,

Awır eńbek azabın tartıp, Kúnlikshi bop júrgen edim men. Keterinde meni bosatıp,

Alıp ketti ol ózi menen. Kalpaǵımnın qaq mańlayına Kadadı da qızıl juldızdı, "Qarsı gúres jat-jamayıńa".

Dep meni de sapqa turǵızdı. Úsh jıl urıstıq.

Qasqır qansırap, Jóneidler jeńilip qashtı.

Bult serpilip, quyash jadırap.

216

Jańa dúnya sáwlesii shashtı. Ezilgen el alıp ıktıyar, Qaraqalpaq muqtariyatlı, Basshı bolıp oǵan Allayar. Dáwir keldi zor saltanatlı

Aradan bir qansha jıl ótti. Paraxat turmıs baslanǵan waqta Ol Máskewge oqıwǵa ketti Hám jumısta qalıp sol jaqta, Júrdi "kimseń Allayar" bolıp. Kelip turdı sálemi bizge.

Al arjaǵın bilmeymen tolıq… Endi aytıp bereyin sizge, Qalaysha ol Leninge barıp, Avtonomiya alıp qaytqanın, Qaraqalpaqsha namaǵa salıp, Kremlde qosıq aytqanın:

"Oktyabrdiń qushaǵınan saǵımlı Shın baxıttıń shamshıraǵı jaǵıldı. Dana kósemine diydarlaspaǵa, Azat xalıqlar Moskvaǵa aǵıldı.

Moskva keń ashıp dárwazalardı, Húrmet penen kútip aldı olardı, Kreml saatı qońırawın qaǵıp, Jaydı jollarına payandozlardı.

Xalıqlar ayttı: "Kósemimiz, ássalam! Júrek alǵısların keltirdik saǵan.

Erteklerde kóp maqtalǵan patshalar

Ádillikte sizdey bola almaǵan.

Ezilgenge teńlik zaman berdińiz, Bárshemizdi bir kóz benen kórdińiz. Zalımlıqtıń qallı taxtın qıyratıp,

217

Miynetkeshke máńgi dáwran berdińiz.

Nurıńızdan jarqıradı júzimiz, Tillerde sanalı alǵıs sózimiz.

Biz bárimiz perzentimnz bir úydiń, Sol otawda otaǵsı ózińiz".

Kósem bul sózlerdi kúlimlep tıńlar, Ayttı: "Azat xalıqlar, aman bolıńlar!

Bekkem uslap balǵa—oraq awqamın,

Kommunizm imaratın qurıńlar!"

Dep kósem qutlıqlap quwanǵan waqta, Ay qasına juldız jıynalǵan waqta, Kúnshıǵıstan ullı kóshke ilesken,

Bar edi ishinde qaraqalpaq ta.

Ádilsizlik isti bastırmay qıya, Jipek qaǵaz jazıp, altınnan sıya, Kósem óz qolınan berdi lawazım

Kimge soyuz, kimge avtonomiya.

Keń pursatlı keńesli is máwleti, Hár millettiń múddahalı dáwletp. Otaw tigip, óz enshisin almaǵa Kelse kerek qaraqalpaqtıń náwbeti.

Sonda birew álle nege shaqaldı, Tıshqan murt, úki kóz, teke saqallı. "Mende sóz bar" dep ornınan turdı ol, Ishi tar, sum niyet, "áper baqanlı".

Sóyledi jılmıyıp júzde nıqabı: "Qaraqalpaq" degen mázi laqabı. Qazaq, ózbek, túrkmen yaki qırǵızdıń Bular júrgep bir ruwlı shaqabı..."

218

Qıyalı kemsitiw, sózi "urberdi", Hámme onı jaqtırmaǵan túr berdi. "Siz ne deysiz?"—dedi Ilich atamız, Allayar ornınan ushıp túrgeldi:

"Ádiwli kásemim, ullı danamız! Usındaydan sarsıq bolǵan sanamız. Aǵayinim kóp ekeni taqıyq sóz, Biraq, ruw emes, biz xalıq bolamız.

Miyrim bulaǵıńnan iship arqayın, Jurt qatarlı men de shaǵlap qaytayın. Ijazat berseńiz, debdiw shıǵarıp, Aldıńızda men bir qosıq aytayın..."

"Kosıq, bul—xalıqtıń kewil sanası, Aytıń"—dedi kúlip xalıqlar danası. Keń saraylı Kremldiń jayında Jańlap ketti qaraqalpaq naması.

Qosıq emes, bálki qayǵı-zar edi, Geyde shalqıp, geyde buwlıǵar edi. Bul qosıqta kóp qorlanǵan xalıqtıń Zamanlarǵa shikayatı bar edi.

Írǵaǵı hásiretli, sırı tórkinli,

Terbendirer tıńlaǵanda hár kimdi,

Hámme gúwlep qol shappatlap, alǵıslap, Állen waqta awır oydan serinldi.

"Ádiwli kósemim, kún menen ayım, Baxtımızǵa saw bolǵaysız ilayım. Kim usı qosıqtı aytıp bere alsa, Men sol eldiń bir ruwı-aq bolayın.."

219

Jurt aytıstı "tapqır eken bunıń" dep, Ullı kósem kewillenip kúlimlep, Ortaǵa mánili sawal tasladı,

"Qane, bul qosıqtı aytıp beriń?" dep.

Sonda sózge shıqtı ózbek óz aǵam: "Bul qosıqtı aytıw qıyındur maǵan. Túbim jaqın, jerim jalǵas, til jaqın. Tariyxım, taǵdirim tutasqan oǵan.

Lekin hesh shegim joq haslı zatına, Júginemen tariyxnama xatıma.

Danam Ilich, men gúwalıq beremen

Qaraqalpaqtıń xalıqlıq inabatına!"

Sóz aldı xanalas qazaq aǵayin: "Bilmesem bul ándi qáytip salayın? Túbim jaqın, tilim jaqın bul menen, Egizektey usap qalǵan shırayım.

Wa, kemeńger, biz kóp kórgenbiz azap, Kúshliler ázzini kóp qılǵan mazaq, Kim kórmese bunday úlken qalpaqtı, "Kórmes túyeni de kórmes" der qazaq...

Sonda sózge shıqtı túrkmen ǵardashım. "Aytıp biljek dál!"—dep qasıdı basın. "Aydımım ırǵaqlas, ǵalım naǵıslas, Men bilemei bunıń ata-babasın.

Ulıǵ dahım, bul da xalıqdur eski, Shıǵısı bizden hám qashıq emesti. Sonsha quwǵınlarda ózin joǵaltpay Júrgen xalıqtı tán almaran ábesti..."

Ayttı sózge shıqqan qırǵız tuwǵanım

220

Bir kisiniń egiz ulı bolǵanın.

Bir-aq, bir qaradan qalpaq kiygizip,

Balaların sonnan tanıp alǵanın...

"Wa, danıshpap, jetkergen bul zamanǵa! Bul qosıqtı jırlaw qıyın maǵan da, Ekewmiz de xalıq bolǵanbız erteden, Biz Alataw, bul Karataw tamanda".

Ayttı orıs, ukrain aǵamız:

"Bizler hám tanıymız bunı, danamız. Kievtiń mıń jıllıq jılnamasınan

Bul xalıqtı tawıp bere alamız..."

Partiyanıń ádil siyasat jolın Quwatlap hámme xalıq kóterdi qolın.

"Karaqalpaqqa avtonomiya berilsin" Dep buyırdı sonda danamız Lenin..."

XOSHLASÍW

Kubılıs kóp tábiyat anada, Bazda sonday paytlar boladı Jadıraǵan ashıq hawa da Qapelimde qumaytlanadı.

Hám shańlı bulıt aspandı qaplap, Burshaq jawıp, uyıtqıǵan dawıl. Kógergen kók egindi taplap, Húreylener albırap awıl.

Sál ótpey-aq jawın da tınar, Aspan ashıq, quyash jarqırar. Bolmaǵanday hesh nárse mısal, Dawam eter óz jolın báhár...

Jay kózlerge shalınbaytuǵın Bunıń da óz zańlılıǵı bar.

"Al mınaw ne?