Ibrayim Yusupov - Tanlawli shigarmalarinin 1 tomi

181

INTIZAR SAǴAN

Ámiwdiń boyında turǵan qarındas, Kewil tolı ıshqı sazım bar saǵan,

Seni qushsam diyip etkendey talwas,

Asaw tolqınlar da intizar saǵan.

Bulbiller sayrasa, sen dep sayraǵan,

Guller seniń ushın ǵumsha balaǵan. Súmbil shashlarıńdı jelpip oynaǵan, Salqın samallar da intizar saǵan.

Aq kóbik shaypalǵan dárya kánarı, Boz duman artında tawlar munarı, Tańda talwas etken is qarıydarı, Altın dalalarım intizar saǵan.

Qos burımıń aq baltırdı aymalar, Sen júrgen jollarda kózlerim talar. Aq altın patshası, ay júzli dilbar, Tuwıp ósken eller intizar saǵan.

1962-jıl. May.

182

POEMALAR

QARAQALPAQ HAQQÍNDA SÓZ

(Oktyabr poeması)

Rossiya aspanındaǵı

Tań juldızı tuwar shaǵında,

Kremldiń naq artındaǵı

Eski Aleksandr baǵında—

Taw basınan aqqan bulaqlarday

Jańa tolqın menen kun sayın,

Jurt jıynalıp uzaq-uzaqlardan,

Bas qosar bul ájayıp jıyın.

Sóytip, quyash Spass saatına

Shaǵılısqanda hár kún azanda,

Jay aǵıslı bul janlı dárya

Kóteriler Qızıl maydanǵa.

Kimler bular?

Kim qaydan kelgen?

Káspi-kári,

Milleti qanday?

Heshkim onday sawal bermegen, Toltırmaǵan anketa onday.

Ult, rasa, shegara hám til

Bári umıt bolıp atqanday, Hár kewilde bir ájayıp gúl Ǵumshaların jarıp atqanday.

Hámmeni tek bir sezim biylep, Barlıǵında bir ǵana baǵıt. Pazıyletli bir ullı niyet

183

Tolqınında baradı aǵıp...

Qızıl jayın Tariyx muzeyiniń Qalıń dizbek jaǵalap áste, Jay adımlap, juwırtıp zeyni,

Keń maydanǵa shıqtı bir páste. Japalaqlar fevraldıń qarı, Shımırı ayaz tisi aqshıyǵan. Qar jamılǵan Kreml shırshaları

Húrmet saqshısınday qaqshıyǵan. Kóp ishinde dárya tamshısınday, Tolqın aǵısında alıp jol,

Er júregi eljirep sonday,

Mavzoleyge jaqınladı ol. Kóz óńinde dúnya dóńgelep, Kewil teńizi shaypalıp ketti.

Ómir kerki, úmit, keleshek

Báhár tańı bolıp jarq etti.

Sol tańǵa bir qarap telmirdi de,

Pútkil ómirip elesletti ol. Hám gúrsinip qıyal súrdi de, Awır oyǵa shúmip ketti ol. Mumday jibip sonda er júrek, Basınan alıp qara qurashın, Jılaw bilmes kewli eljirep,

Judırıǵı menen súrtti kóz jasın...

Awa, doslar, bul qara kózler Jılawdı úrdis etpegen edi, Táninen qan, mańlayınan ter, Tókse de, jas tókpegen edi. Xan jazalap onı Xiywada, Qamshı menei tildirgen gezde, Íńıranıp esten tapsa da,

Jas kelmegen edi bul kózge.

Tek bir máhál esin jıyǵanda Jáne tergey baslaǵan edi.

184

"Petrborda bolǵan waqtıńda Sen Lenindi kórdiń be?" dedi. Balalaydı sawaldan sawal...

Jáne qıynaw izli-izinen. Esten tanıp jıǵılsa da, al Jas shıkpaǵan edi kózinen.

Kóz úyrenip túnek zindanǵa, Suwıq eden tasların sıypap, Múyeshtegi jatqan adamǵa Bardı állen waqta jılıslap.

—Kimseń?

—Babajan... Xiywalı ózbek. Al óziń kim?

—Men Allayarman...

—Qaraqalpaqtan xanımızǵa kep, Alıpsań da sıyıńdı moldan...

—Kiyatırıp men márdikardan Tap boldım xan iókerlerine.

"Bul—jansız—dep,—kelgen orıslardan", Alıp keldi usı jerine.

Xanımızdıń bul "sıylawınan"

Aman qalsaq eger, ámekim, Qaraqalpaqqa endi baraman...

Joq pa bir tartqanday temekiń?

Sóytip, bir qápeste eki qus Neshshe aylap jattı azapta. Ómir degen mısalı bir tús, Ádira qaldı-aw degen bir waqta,

"Xan oyını" qızıp qaytadan, Óltirgende bir xandı—bir xan. Qural tartıp alıp saqshıdan, Qashtı bular túnde Xiywadan. Jalad ayaq abırjı muzdan

Ótip aqsham Ámiwdáryanı,

Úsh kún, úsh tún degende zordan

185

Qızıllardı tawıp alǵanı...

Bári-bári qayta ulasıp,

Birim-birim tústi yadlarǵa,—

Mavzoleydiń ullı bosaǵasın

Ullı niyet penen atlarda...

EKI DÚNYA

Kúshlilerge qorek bop kelgen Qaraqalpaqstan edi bul.

Teń jartıdan ekige bálgen Pútin ǵana bir nan edi bul. Sol jaǵalıq—Xiywa xanında, Biy, atalıq biyligin súrgen. On qaralpaq—orıs soramında, Sóytip bir pan eki bólingen.

Mine, endi bul qıyın jerden Usı nandı biniyad etkenler,—

Awır miynet azabın kórgen Hám qorlıqtan shıdamı pitkenler Oń jaǵısqa—orıs soramına Jıynalısıp arjaq-berjaqtan, Ashıq bolıp azatlıq tańına,

Eń sheshiwshi shayqasqa shıqqan.

Ámiw boyı —Xorezm oypatında

Uzaqtan sezip jańa dúnyanı, Shamshıraqtay janıp turdı bunda Petro—Aleksandrovsk qorǵanı. Qorǵan kublasında hallaslap, Ámiw qádimgishe aǵadı.

Biraq, bir kúsh xalıq kewlin xoshlap,

Oyatpaqta eski jaǵanı. Gezermenniń esigi ashılıp, Qolǵa kızıl tuwlar uslandı. Rabochiy soldat qosılıp,

186

Demonstraсiya baslandı. Garnizonda baslandı topalań,

Ofiсerler qalǵanday jetim.

Kuwatlawǵa ótti kóp adam Soldat deputatlar sovetin.

Dekabrdiń dáslepki suwıǵın Tanawınan pısqırıp atlar,

Álle qanday yosh penen búgin Dúsirlesip barar soldatlar.

—Joldaslar!—dedi sol bir zamatta,

Jiyren atlı orıs azamatı,— Qırq kún burın Petrogradta Jeńgen sovet hákimiyatı.

Bul xabardı pochta nachalnigi Bizge aytpay jasırıp kelgen.

Adam keldi Tashkentten búgin,

Ol jerde de Sovetler jeńgen!

"Jasasın isshi hám diyqanlardıń Kósemi Lenin!"—dep súrenledi. Hám áyyemgi Ámiw boyların Jańlatıp bul súren gúwledi. — Húkimet Sovetlerdiń qolında. Kimler qarsı, quralın taslasın!

Jamay jawı biraqta sonda Qural taslap, iymedi basın: Arǵı júzden jańa dúnyaǵa Xanjóneid tikti de qastın, Arqa súyep Angliyaǵa, Shaptı oń jaq—orıs kolastın.

Bergi júzden Buxara ámiri Jalańlatıp islam qılıshın, Jas Sovetke topılıp bári, Tumlı-tustan jasadı qısım.

Ataman Filchev Zayır kazakların Kulakların atqa mindirdi.

187

Shımbayǵa barǵan húkimet aǵzaların Jawızlarsha qıynap óltirdi. Baylardıń hám iyshan-ulamanıń

Xan maqsımı, Bala biyleri Qaytqan dáwlet, tayǵan zamanıń

Tikleymiz dep qural súyredi. Eki dúnya shayday ayqastı, Kók teńizde soǵısqanday seń. Eski Jayhun tolqınlap tastı Awdarıspaq tolqını menen.

"Áy, trubach, jańlat jańadan Qızıl gúres marshın tezirek!" Mart quyashı, báhár samalınan Zawıqlanıp sháwkilder júrek. Torǵay shomılar erimik qarda. Puwlasıp atır túngi muzǵala. Alda kútip turǵan sawashlar da Kewillerdiń shırqın buzbaǵan.

- Babajan-aka, bir nasbay atıń! —

Dep Allayar maxorka orar. At taǵası toń ǵasırlatıp,

Taw jolında eskadron barar.

Oń kaptalda tas órkesh narday Shógip jatar múlgip Qarataw. Aldı bette kóp qara ǵarǵa Ízǵıp ushar jıraǵa tayaw.

Sol qol jaqta jarqırap uzaqta Dárya aǵar seńi sıǵasqan. Úsh jıl burın ekewi berjaqqa

Qashıp ótken edi-aw bul tustan...

Babajan ańlap dos isharatın, Hárrik murtın dúzep qoydı da, Bir tepsinip yawmıtı atıp, Qaptallastı ol Allayarǵa...

Jalań ayaq muzdan ótip sonda,

188

Úyine kelip bajban ǵarrınıń, Úsik alǵan ayaqlarına Sherebe jaǵıp, aldı da tınım, Júrip ketti.

Tórtkúlge jetti...

Onnan berli úsh qattı dárya. Úsh jıl paxta zavodta ótti, Ter sorǵalap shańlı сexlarda. Qolda jumıs,

Qasında mıltıq,

Keshte jıynalıs partyacheykada. Baspashılar kelse, "urısqa shıq!" Prodotryad sostavında da,— Barlıq iste ekewi bir júrip,

Sapta birge iyin tiresti.

Úsh mártebe sawashqa kirip, Aq bandaǵa qarsı gúresti..,

Áh, ne kúnler baslarǵa túsip, Qıyın gúres barar ne degen!

Awızlıq penen atlar suw iship, Er suw kesher etigi menen.

Keshe "Vernıy" teploxodına

Taypaxta tiyep sharshap kelgende,

Tún jarpında jáne revkomǵa Jigitlerdi shaqırdı endi. Shekesinen qanı sorǵalap, Basın tańgan Telegin otır. Jóneidxan Nókisti qamap, Jáne elge búlik salıp júr. Ortalıqtan járdem sorawǵa Buzıp shıqqan bular qamaldı. Qutqarıwǵa Nókisti qamawdan

Kettik, mine, taǵı tań aldı.

Barar áne aldıńǵı sapta

189

Shańqan atlı Shaydakov batır.

Erligin onıń eller bul waqta

Ertek etip aytısıp atır. Ertek emes, kózimiz kórgen Bul orıstıń dáwjúrekligin.

"Onı bunda Lenin jibergen"

Degendi jurt aytısar búgin. Jaǵasında Ámiw, Araldıń El joq onıń dańqı barmaǵan.

Ol degende aq bandalardıń

Dizesinde dińke qalmaǵan. Qaraqalpaq, qazaǵıw —ózbek Bári onıń erligin biler. Shaydakovtıń átiretin izlep,

Qansha jerden adamlar keler...

Bir kúni eser Konoplev degen

Basshı bolıp kelip bul jerge, Hiyle qurıp satqınlıq penen,

Buyrıq berdi bolsheviklerge. "Qarsılaspań Jóneidxanǵa!

Biz aytamız qashan urısıwdı..." Degenińde Shaydakov sonda Ayttı onıń betine tuwrı:

"Bul buyrıqta ne sır barın men

Bilmey turman. Aytarım tek te:

Revolyuсiya qolǵa kirgizgen Mınaw turǵan ádiwli shekke Qılap etip kim ayaq bassa,

Jol qoymayman men oǵan hasla!" Dep qasqıyıp "qızıl voenkom" Shıǵıp ketti buyrıqtı taslap.

Eser menshevikler asqınıp, Jazdırmadı biylikti biraq ta, Jas Sovetti jáne bassınıp, Burdı joldı burınǵı jaqqa. Taǵı tuwdı qáweterli kún,

190

Biraq, bolshevikler saspadı. Zavodtaǵı rabochiylardıń Sanalısıp toplay basladı. Babajanlar hám Allayarlar Júzlep, onlap kelip сexlardan,

Qızıllarǵa qosılıp olar,

Sonda qaytpay gúreske barǵan...

Ordinarist jas qazaq jigit

—Allayar!—dedi alda dawıslap,— Komandirge!...

Atın tepsinip.

Jetip bardı shılımın taslap.

Al, Shaydakov qarap tawlarǵa, Biraz únsiz júrdi de oyshań, —Qayda boldıń sen, márdikarda?—

Dep soradı ol Allayardan. —Sızranda... isledim depoda. Peterburgtan qayttım qaytıwın.— Qısqa juwap berdi dep ol da,

Bir sawaldan bir sawal tuwıp, Biraz waqıt sóylesti olar.

—Aman qaytsaq bul atlanıstan,

Sen Tashkentke barasań, Allayar...

Áskeriy sır!...—dep kúldi murtgan.

Hawa ashıq, Jerde sońǵı qar.

Tawǵa órmelep eskadron keler:

"Urı saydıń" ústinde ǵarǵalar, Azan-ǵazan ushıp júr ele.

En biyikte bir shayqus ǵana Aylanadı,

Toqta... bul ne, haw?!

Al, endi mına sumlıqqa qara,

Jawızlıqtıń túri de kóp-aw!