Ibrayim Yusupov - Tanlawli shigarmalarinin 1 tomi
.pdf
151
SAQLAŃ ǴAMZATOVTÍ!
Rasul Ǵamzatovtıń 60 jıllıq merekesinde russhası oqılǵan qosıq,
Maxashqala, 8-sentyabr 1983jıl
Saqlań Ǵamzatovtı!
Kim aytqan ózi,—
Shayır xalqı bizde kóp dep oǵada?
Qosıq qarday qaplasa da jer júzin,
Bunday shayır kele bermes dúnyaǵa.
Xalıq shayırsız termes ómirdiń gúlin,
Olsız jan ruhın tutanbas hasla.
Jerde—ashıq, kókte—juldızdıń tilin
Kimler túsindirer shayırdan basqa?
Saqlan onı gúreslerde sharshawdan,
Kúnshiller kózinen, asqınlawlardan,
Dańq—ataqtıń biyiginde muzlawdan,
Pásliktiń qapırıq, qabızlawınan.
Biraq Ǵamzatovtı saqlamań hárgiz:
Búrkit párwazında mártlik ushıwdan.
Zaman táshwishinde aqsham uyqısız
Qabırǵasın sótip qosıq jazıwdan.
Balalıq páklikten, danalıq aqıldan,
Saqlamań ıshqıdan, kúyip-jansın ol.
Olla matematik shıqpaydı onnan,
Meyli, "Pátimatik"5 bolıp kalsın ol.
5 Pátimatik R, Ǵamzatovtıń "Muhabbat ilimi" degen qosıǵında
"Men matematik emespen", al "pátimatikpen" degen házil sóz bar.
(Shayır bul jerde óziniń zayıbı Pátimat Saidovnanı názerde tutqan) I. Yu.
152
Insan kayǵısınıń ǵam qanjarınan
Jıǵılsa ol Daǵıstannıń shólinde,
Xaqnus kibi qayta turıp ornınan,
Qosıqlar jańlasın shiyrin tilinde.
1983jıl Maxashqala.
SHÓLDIŃ IYISIN ALSA TURMAS
Qırıq ay qolda ósken kiyik,
Shóldiń iyisin alsa turmas.
Dúzde júrgen sharwa xalqı
Sháhárde baylasa turmas.
Baǵ ishinde pisse badam,
Tatar nesip etken adam.
Nama tanımaǵan nadan
Búlbil sayrasa da turmas.
Miriwbetli bolsa kewil,
Qayǵı-dártiń bolar jeńil.
Baǵ ishinde ashılǵan gúl,
Qazan urıp, solsa turmas.
Bultlar kóshse bálent tawdan,
Kóz jasınan seller jawǵan.
Izi kelispegen dáwran,
Jatıp tús kórgenshe bolmas...
153
GAZITSEŃ
"Sovet Qaraqalpaqstanı" gazetasınıń 60 jıllıǵına baylanıslı oqılǵan házilnama qosıq
Oktyabrdiń nápesinen tuwılıp, Leninlik tálimat kórgen gazitseń. Aynadayın tań nurına juwılıp, Jarq etip dúnyaǵa kelgen gazitseń.
Mollası xat bilmey terlegen jerde, Álifti tayaq dep bilmegen jerde,
Jańa otaw tigip gúrlegen jerde, Birden shadlı hawaz bergen gazitseń.
Áwel atqanıńda "Birinshi adım",
"Erkin qaraqalpaq" boldı laqabıń.
Gedey, dıyqan xalıqtıń maqset-muradın, Súrenlep jar salıp aytqan gazitseń.
Márt gúressheń bolıp óstiń ázelden, Náhán mush—bay zalım aybındı sennen, Jas Keńestiń jamay jawları menen
Talay tóbeleske túsken gazitseń.
Áwel Seyfulǵabit, sońıra Támendar, Dáslepki qol qoyǵan redaktorlar.
Árepshe, latınsha túrlenip xatlar, Sál úyretse, bárin bilgen gazitseń.
Jamay jawlarına kóp attıń oqtı, Feletonlap ursań sharası joq-tı. Tasırlatıp aydap qol stanoktı, Dáslep elli dana shıqqan gazitseń.
154
Juwan judırıq baylar, tur, aranı ash!
Miynetkesh xalıq ushın bul shıqqan quyash. Qallash-batraq tezden sawatıńdı ash!
Dep ashshı qınqıwlap júrgen gazitseń,
Jedelin kuwatlap jańa turmıstıń, Xalqıma sen soсializm qurıstıń,
Tıl bekkemlep, fashist penen urıstıń, Bárinde xalıq penen bolǵan gazitseń.
Aldıńǵılar tájiriybesin quwatlap,
Kim teris pikir bolsa hújdanın sotlap,
Dáwir menen barlıq waqta teń atlap, Shın teperish bolıp júrgen gazitseń.
Xabarshılar keter xalıq arasına, Kurılıslar jaqqa,atız basına. Waqıt mashinaday zuwlap asıǵar, Qashan kórseń isi qıstaw gazitseń.
Hár kásip ózinshe qıyındı bálki, Biraq dım japakesh jurnalist xalqı. Istiń obal-sawap, qımbatı, parqı, Hújdan bezbenine salǵan gazitseń.
Shaqqan rabselkor ballar shıpırlap, Xatlar keler ushqan qustay tıpırlap.
Mashinkalar shegirtkedey shıtırlap, Quwırmash quwırǵan qızday gazitseń.
Linotipshi qızlar qustay qonaqlap, Quyar háribińdi qoladan mıqlap.
Korrektorlar oqır urıstırıp, shuqlap,
Shıqqanıńsha zır juwırtqan gazitseń.
155
Isiń iyne menen qudıq qazǵanday, Soǵıp bolǵan zattı qayta buzǵanday.
Biraq ta kim islep ketse azǵantay, Qaytıp keletuǵın qızıq gazitseń.
Bir túyekke qosıp isti gáp penen, Aytısıp, jarasıp KKTAG penen, Zagon shıńǵıtısıp poligraf penen, Telpek dirildespe qurǵan ǵazitseń.
Tawıqtay sheplegen hárip qarasın, Aqsham emip Bekbaydıń kóz shırasın, Arzayımǵa jeteletip balasın,
Paxta terimindey kıstaw gazitseń.
Ne bir mashaqatlar joq deyseń sende,
Bir hárip qıysaysa shataǵıń kánde,
Berlinnen aman saw qaytıp kelgende,
Atekeńdi iske salǵan gazitseń.
Sap-saw nervalardı sımday tozdırıp, Dım qızbaǵan Esenbaydı qızdırıp, Bir dúzgen maketin jeti buzdırıp, Shınıquldı sharǵa qılǵan gazitseń.
Biraq sende bar birlikli mártebe,
Búgin urıssań, umıtarsań ertege.
Awız birlik, sıylasıǵıń bir tóbe,
Sonıńday uyımshıl dana gazitseń,
Redaktor keler-keter hár waqta,
Dáwir menen sen qalarsań biraqta. Keleshekten sóylep qaraqalpaqqa, "Pravda" dan is úyrengen gazitseń.
Yanvar, 1985-jıl.
156
POSEYDONNÍŃ ǴÁZEBI
Allegoriya
1
Oypatlar—gúl, tawdıń bası qar edi, Bulaqlar say quwıp sarqırar edi.
Dárya piyri Anaxita arıwdıń Ózinen de sulıw qızı bar edi.
Kók teńiz bar ayaǵında dáryanıń, Altın qayıq minip soǵan barǵanın, Kızıq ertek etip aytar qızına.
Tımsallap óziniń jaslıq dáwranın.
Suw astında Poseydonnıń baǵı bar, Terseń hasıl marjan baqanshaǵı bar, Teńiz patshasına miyman bolǵanın
Anaxita kempir ele saǵınar...
Poseydonnıń bar ájayıp úsh ulı, Hawayı kózleri tartar kisini. Házir jigit bolıp erjetken shıǵar, Oǵada kórikli edi-aw kishi ulı!
Ertekten balalap ertek dóredi, Ǵaybana ıshqıdan janıp júregi. Hawayı kóz teńiz shahzadasın kız Endi hár kún túslerinde kóredi.
Muhabbat kız janın jaktı da ketti. Suw tulpardı urlap, shaptı da ketti. Taw bulaǵı bolıp tómen jumalap,
157
Asaw dárya menen aqtı da ketgi.
Kóksin tasqa urıp jaraladı ol, Shaptı, duw-sıyına qaramadı ol. Jolbarıstay awıllardı shuwlatıp, Shapqan qashını da tıńlamadı ol.
Tarnawlar sótilip tubalar edi, Biraq jurt áspeksiz suw alar edi.
Dıyqan eli apat suwdan albırap,
Abat suwdan iship quwanar edi.
Segbir tartıp, eglenip dem almadı, Degish urıp oń jaǵanı jalmadı, Samal tarap suw tulpardıń jalların, Aǵısın toktatar bóget bolmadı.
Aqtı qalıń eldiń arası menen Aziyanıń ıssı dalası menen. Máqsetine jetip, tabıstı barıp, Teńiz patshasınıń balası menen.
Ashıqlıqtıń ash tolqını esirip, Shalqar teńiz keń dalada kósilip, Mıń jıl eki ashıq mawqın basalmay, Ashshı suw, dushshı suw jattı esilip...
2
Suw tulpar shabısın tawısqan jerde, Jasıl oypat shólge awısqan jerde Jas shıraqshı tuńǵısh ret yar súydi, Dárya teńiz benen qawıshqan jerde.
Aytıwlı periyzat bir dilbar edi,
158
Ayaǵın tolqınlar aymalar edi. Hátte arıw qızı Anaxitanıń Onı kók teńizden qızǵanar edi.
Kız sholanda jumıs atqarar edi,
"Kız quwıwda" kashıp, at shabar edi. Aqsham quyarlıqta yarı shom baylap, Kemeler jolında ot jaǵar edi.
Aq jelqomlı jıllar ótti jarısıp, Jaslıq ótti tolqın menen alısıp, Teńiz juwıp bosaǵasın awıldıń, At ornına qayıq minip barısıp,—
Shaǵalalar sharqıldasıp kúledi, Awıl aynalası aydın kól edi. Qundızlar jıltıldap, aqquwlar sıńsıp, Shaǵal máslik qurǵan abat el edi...
Teńiz patshasınıń erke balası, Ózgerip bir máhál kewil sanası. Shıraqshınıń sulıw kelinshegine Ashıq bolıp, qozdı júrek jarası.
Salqın janlı qızı dárya piyriniń Jigit júreginiń tereń iyrimin Háwijge keltirip, boyın qızdırıp, Qandıra almadı muhabbat miyrin.
Súymedi dáryadan kelgen aǵıstı, Kúni-túni ańlıp awlaq jaǵıstı,
Sol kelinshek suwǵa tússe, suw qızıp, Tolqın tolqın menen záńgi qaǵıstı,
Ayttı sonda Anaxitanıń qızı:
159
"Kalay-qalay bolıp baratır izi?
Men ańsap kelemen alıs tawlardan, Ne ushın jılımas yarımnıń júzi?
Suw tulpardı shawıp tınbay jelemen, Mıń jıl boyı bir sen ushın kelemen, Sol opasız adamzattıń qızına Kewliń ketip júrgenin men bilemen.
Sen bilmeyseń adamzattıń kimligin, Hádden asqan mákkarlıǵıń, sumlıǵıń, Sol bir eki ayaqlı maqluqlar ushın Jabajaqsań maǵan kewil túńligin."
Teńiz patshasınıń ulı sóyledi:
"Bilmeymen, boyımdı ne ot biyledi, Suwıq qushaǵıma quyash kirgendey,
Júregimdi órtep, uyqı bermedi.
Jaǵısqa telmirer arzıw-ármanım,
Endi muz qatsa da suwımas qanım. Kúnshıǵısta eki qatın bir erge
Jayǵasıp kelgen ǵoy burınnan, janım"...
"Ah, solay ma ele? Qarap tur endi..." Dep dárya sulıwı ashıwǵa mindi: Awdarılıp shıraqshınıń qayıǵı,
Ózi aman qalıp, hayalı óldi.
Óksip qushaqlap sol óli dilbardı, Ármanlı kók tolqın qushaqqa aldı, Kóz jasına juwsh jansız siyneni, Terendegi óz baǵına apardı...
Shıraqshı jer tewip, esinen tandı,
160
Jaǵısta ot jaǵıp, joqladı yardı. Ayralıqtan qáddi qamıstay sınıp, Jas balası menen ekewi qaldı...
Qorlanıp qız janı dárya piyrinin, Ashıwǵa almasıp ıshqı, miyrimin, Ketip barar suw tulparın jetelep, Teńiz jattı ishke tartıp iyrimin...
3
Kórińler dúnyanıń isine qarap,
Bir sumlıq is qıldı adamlar biraq:
Úsh patsha ushırasıp dárya boyında, Úsh altın kesada shayqaldı sharap,
Qanlı sharap tolǵan úsh sıyqırlı jam,
Jańlap hawaz berdi mármár saraydan.
Biri kúldi: "saǵadaǵı—suw isher...
Ata-baba durıs aytqan dep sanayman..."
Ekinshisi ayttı: "dárya—ǵáziyne, Kóp ishtiń dep saǵan etpeymiz giyne. Shóllerim bar meniń suwsırap atqan, Gúller kógertemen ziyneme-ziyne..."
Úshinshisi dedi: "Aytasız durıs, Siz sóytip atqanda bizge ne turıs,
Qumlarım bar túsine suw kirmegen,
Sol qumǵa suw aydap, baslayman júris..."
Úshewi der: "bir atanıń ulımız,
Maqullasaq birimizdi birimiz, Isimiz rawaj, qolımız bálent, Jurttan mártebeli hám de irimiz..."
Úsh altın kesada shayqaldı sharap,