Ibrayim Yusupov - Tanlawli shigarmalarinin 1 tomi
.pdfIBRAYÍM YUSUPOV
TAŃLAWLÍ SHÍǴARMALARÍNÍŃ EKI
TOMLÍǴÍ
I TOM
Qosıqlar, poemalar
2
JÚREKLERGE JOL IZLEP
Kewlińdi tabıwdı oylap, Bir sózdi bir sózge baylap, Qara túnde kálem shaynap,
Aq qaǵazdı qaralayman.
Ármanım sol tursam—jatsam: Sóz qusın ushardan atsam, Sizge az-kem sóz unatsam, Basqa baxıt soramayman.
Házir dúnya tum-tusınan túrtip buzılıp atırǵan |
|
|||
hárreniń uyasına usaydı. Jaqınlaǵandı shaǵadı... |
|
|||
Adamlardıń sirkesi suw kótermeydi. Qayta qurıw, |
|
|||
jańasha oylaw hámmeni siyasat iylrimine aydap |
|
|||
ákelip |
úńiltip |
qoyıptı. |
Gazetadan |
bas |
kóterilmeydi, televizarǵa pildey úńilemiz, jumıs islewden de qollar shıǵısıp baratırǵanday...
Biraq, obalına ne kerek, sonda da adamlar qosıq oqıwǵa waqıt tabadı. "Qosıqtıń dáwleti qayttı, onı oqıwdı qoydı" degen bul tiykarsız gáp. Sebebi qanday qıyın waqta da insaniyat ruhıy azıqtan waz keshken e mes. Sonlıqtan jaqsı qosıq jerde qalıp atırǵan joq, Shayırdı qıynaytuǵın eń baslı másele
—onı qáytıp jazıwda.
"Qaraqalpaqstan" baspası bunnan on jıl burın
meniń qosıq hám poemalarımnıń e ei tomlıǵın shıǵarǵan e di. Endi sizlerge usınılıp otırǵan bul
eki tomlıq — tiykarınan sonnan bergi jaǵında jazılǵan shıǵarmalardan ibarat. Bunı aytıp
otırǵanımnıń báyisi |
— qırıq |
jıl |
qálem |
tartqanda, basqaǵa alań bolmay, tek |
qosıq |
penen |
|
tirteklesip jasap kiyatırǵanımdı aytqım |
keledi. |
|
|
(Ómirinde bir gúrriń jazdım, "Seydan ǵarrınıń |
|||
gewishi" degen. Bir |
qansha pesalar jazǵan boldım, |
||
|
|
|
3 |
|
|
olardıń |
da |
kóbisi |
qosıq |
penen |
jazılǵan |
shıǵarmalar).
Payǵambar jasına shıǵıw múmkin, lekin bul payǵambar boldıń degendi ańlatpaydı. Sol degendey, kansha jıl qálem tartqanıń, neshe tom qosıq jazǵanıń shayırlıq táǵdirińdi sheshpeydi. Gúlmurat shayır zamanında ádewir jazǵan da shıǵar, birak ol "Qayrawda jalǵız ǵaz" degen bir qosıǵı menen-aq klassikaǵa kirip, jańa áwladlar menen til tabıstı.
Adamgershilik jámiyettiń ruhıy kádir-kımbat ǵáziynesinde atı altın sıya menen jazılıp qalǵan ullı shayırlar da kóp, shayırlıqtıń jolı da kóp, qosıqtıń túri de kóp. Xalıq tili hám poeziyanıń sırı sheksiz, bul sırlı bulaqlardan iship qandım
dep hesh bir shayır da aytpasa kerek. Shayır ómirinshe jazıp, ómirinshe oqıp, úyrenip baradı. Shayır kóp mashaqatlar shegip júrip ózine jol salıp aladı, ómirinshe sol ózi salǵan joldan nesibesin shópleydi.
Pushkin menen Lermontov, Bayron menen Gyote
poeziyanıń |
súwretshilligi, |
kóp |
túrliligi, |
|
obrazlılıǵı, |
tereń |
sırlı |
|
filosofiyalık |
oyshıllıǵı jaǵınan milliy poeziyamızǵa oǵada kóp nárse úyretti. Al, Nawayı, Hafiz, Maqtumqulı, Abay, Toqay bolsa, olardı álbette ózimiz dep e saplaymız. Sóytip, házirgi zaman qosıq óneri jer júzilik poeziya tájiriybeleriniń sintezinen tuwılǵan óner bolıp tabıladı.
Sonlıqtan házirgi zamanda shayırlar qosıqtı túrli saqqa júgirtip jazıw múmkinshiligine iye. Hátte verlivr ("uyqassız qosıq") jolına jazatuǵın qarakalpaq shayırları shıǵıp atır. Biziń bazı sınshılar menen shayırlar ózleriniń kókiregi qabıl e tken jollardı ǵana moyınlap, ózine mas kelmegen jollardı biykarlawǵa urınadı. Bul durıs emes (ásirese házirgi plyuralizm dáwirinde).
4
Shayırlarımız arasında tek óz jolın ǵana sıylawday shekleniwshilik bizde ushırasıp turadı. Olay e tpew kerek. Jolıń ózińdiki, sol jolǵa qosıǵıńdı jaza ber. Biraq basqalardı "meniń jolıma kirmediń" dep ayıplama. Barlıq jollardı
da húrmetlew kerek, óytkeni báriniń de óz jolawshıları bar.
Jańasha oylaw házirgi waqta kórkem ádebiyatqa, onı bahalawǵa tereń tásir e tip atırıptı. Qosıqtıń
siyasiy |
mánilik |
ótkirligi |
qılqawadı. |
Onda |
turmıslıq shınlıq kúsheyip, qosıq ashshı sózli |
||||
bolıp |
baratır. |
Al, |
burınıraqta |
jazılǵan |
shıǵarmalardı bahalaw qatań túrde qaralıp, dáwir |
||||
tárezisine qaytadan tartılıp atır. Kúni keshege |
||||
deyin "alha, bul úlken shayır, dańqlı jazıwshı" dep, |
||||
sınshılardıń |
awzınan |
túspey |
júrgenlerdiń, |
|
kitapları altınǵa qaplanıp shıǵıp júrgenlerdiń kóbisi qayta qurıw dáwiriniń ırasgóylik biyiginen
qaraǵanda onsha onday e mes, jazǵanlarınıń kóbisi jańa áwladlar ushın kem tásir shıǵarmalar e keni málim bolmaqta. Bul jerde bas ayıp — ádebiyattı turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewden góre, stalinizm sińdirgei ideologizaсiyalaw siyasatı názerinen bahalaw bizdi kóp joldan urıp ketti. Bir waqıtlar boldı, qosıqta Stalin, partiya, watan, paxta degen sózler aralaspasa, onı qosıq dep e saplamadı.
Adamgershilik, muhabbat, tábiyat qubılısları haqqında shayır qosıq jazsa, olardıń ideyası nashar shıǵárma dep nazırqanıp attı.
Álbette shıǵarmanıń ideyalılıǵın hesh kim biykarlamaydı. Degen menen ádebiy shıǵarmalardı hádden, tıs siyasatlastırıp, onıń insan júregine, aqıl-sanasına obrazlı tásir e tiw jaǵın barınsha ázziletip, mazasın qashırǵanbız. Onıń ústine biziń kóp ǵana ádebiyat izertlewshilerimiz, sınshılarımız
|
|
5 |
|
|
|
|
|
usı ıńǵayǵa jıǵılıp, oǵan kórkem ádebiyattı da |
|
||||||
jıǵıp berip otırdı. |
|
|
|
|
|
|
|
Men ózimniń shayırlıq jolımdı hesh kimge de |
|
||||||
tańbayman. Biraq, házirgi járiyalılıq dáwiriniń |
|
|
|||||
tili menen aytqanda, shayır da óz "platformasın" |
|
||||||
járiyalawǵa haqılı. Shıǵıstıń hám Batıstıń qol |
|
|
|||||
jetken shayırlıq ǵáziynelerin bir kisidey izlep |
|
|
|||||
tawıp oqıymız, úyrenemiz, súysinemiz. Olardıń |
|
||||||
jollarına da kálem sınawlar bolıp turadı. Biraq |
|
|
|||||
jeme-jemege |
kelgende |
ózim |
qolım |
jetken |
|||
súwretshillikti |
Berdaq, |
|
Ájiniyazlar |
ólmes |
|||
shıǵarmaların dáretken qádimgi "qosıq" jolın |
|
||||||
jetilistiriw ushın jumsawǵa háreket qılaman. Bul |
|
||||||
jolda ásirese Maqtımqulınıń jolın "qosıqtıń |
|
|
|||||
akademiyası" dep qarayman, oǵan sıyınaman. |
|
|
|||||
Qaraqalpaqta "qosıq", ózbekte "qushiq", turkmende |
|
||||||
"ǵoshqı" |
turk hám ázerbayjansha |
"ǵoshma", |
qazaqta |
|
|||
"óleń", qırǵızda "ır" dep atalatuǵın bul lirik |
|
|
|||||
forma tuwısqan túrki tillerdiń oǵada ájayıp ortaq |
|
|
|||||
kerkemlik tabısı dewge boladı. Bul xalıqlardıń |
|
|
|||||
júregine |
jol |
tawıp |
barıwda |
"qosıq" |
— |
||
alternativsız lirik janr der edim. |
|
|
|
|
|
||
Al e ndi, "Batıs batıslıǵın qıladı, Shıǵıs |
|
||||||
shıǵıslıǵına baradı" degen de maqal sóz bar (onı |
|
||||||
ingliz jazıwshısı Djozef Kipling aytqan bolsa |
|
|
|||||
kerek). Biraq bul maqaldı "Batıs penen Shıǵıs hesh |
|
||||||
til tabısa almaydı" degen mánide túsinbew kerek. |
|
||||||
Bálki bul jerde usı eki dúnyanıń hár qaysısındaǵı |
|
|
|||||
ózinshelik qásiyet itibarǵa alınıwı lazım e keni |
|
|
|||||
názerde tutılǵan. Bunı poeziyadan da kóriwge boladi. |
|
||||||
Máselen, ózlerimizge ádewir tanıs slavyan tayıpalı |
|
||||||
tillerdiń poetikası menen túrki tillerdegi |
|
|
|||||
shayırlıq haslında e kewi e ki túrli ózgeshe úlken |
|
||||||
dúnya e keni dawsız. Sonlıqtan qansha sheberlep |
|
||||||
awdarıwımızǵa qaramastan, ashıǵın aytqanda, e le |
|
||||||
Pushkin |
menen |
Lermontovtıń, |
Shevchenko |
menen |
|
||
6
Kupalanıń qosıq hám poemaların túrki tilles xalıklardıń kórkem oylaw sanasına qorǵasınday quyıp sińdirdik dep aytıw qıyın. Eń jaqsı jolı—
bul poeziya alıpların óz tillerinde |
— túp |
nusqasınan oqıp kóbirek lázzet alamız, |
olardı |
qattı sıylaymız. Al e ndi Blok, Esenin, Raynis, |
|
Tuvimlerdi túrki tillerge awdarǵan menen, olardı |
|
kúshli shayırlar sıpatında moyınlatıp bereket |
|
taba almaysań, awdarma jónli shıqpaydı. |
Óytkeni |
olar haslında óz xalıqları oqıytuǵın tereń milliy shayırlar. Sol sıyaqlı Maqtımqulı, Berdaqlardı da slavyan yaki batıs tillerge awdarǵan menen, olardıń keń jámiyetshiligi bulardı óz shayırlarınday
"dastanıp jatıp" oqıydı dep ayta almayman. Al, Samed Vurgun, Ǵafur Ǵulam, Mırza Tursınzadaday Kúnshıǵıstıń sońǵı zamanlardaǵı úlken shayırları
da, qansha sheber awdarsa da máselen, keń rus jámiyetshiliginiń kórkem sanasına tereń sińise almaydı. Óytkeni, bul jerde shın mánisinde "Batıs batıslıǵına, Shıǵıs shıǵıslıǵına baradı" yaǵnıy
ekewi eki túrli urandaǵı kórkem oylaw sistemasınıń jemisleri. Olar bir-birinen úyreniwi, birin-biri bayıtıwı, sıylasıwı múmkin. Degen menen kórkem
súwretlew, |
oylawdaǵı |
bul |
kontinentlik |
|
ózgesheliklerdi názerge ilmew, olardı zorlap, "báriń |
||||
bir tilde |
sóylep, |
birgelki |
oylań" |
degendey |
unitarlıq |
siyasat |
e ndigiden |
bılay |
ketpeydi. |
Sonlıqtan shayır qosıq jazǵanda e ń baslı maqset etip óz xalqına sózin. unatıwdı názerde tutpaǵı
lazım. Bul "basqalarǵa unaw shárt e mes" degendi ańlatpaydı. Basqalarǵa unaw — óz xalqıńa unaw arqalı jol tawıp bara beredi. Qaysı dáwirdiń qanday ullı shayırın alsań da, bári de usı talapqa
hámel qılǵan, yaǵnıy dúnyalıq biyikke óz milliy mádeniyatına jaranıw arqalı ǵana kóterilgen.
7
Qosıq — xalıqqa, zamanǵa xızmet qılıwdıń, zamanlaslarıńnıń kewil-kúyin, qayǵı-dártin, arzıw-
ármanların |
jırlaw |
arqalı, |
adamgershilik |
sezimlerdi ulıǵlaw, adamnıń ishki ruhıy halatın, |
|||
tábiyat gózzallıǵın |
súwretlew |
arqalı |
óz máqsetine |
erisedi. Bul jaǵınan men házirgi qosıqlardıń awhalına biraz jaǵdayda ınjılaman. Óytkeni, házir, jámiyettegi siyasiy keskinliklerdiń saldarınan, qosıqqa — poeziyaǵa publiсistika basıp kirip aldı. Yaǵnıy biz kóp jaǵdayda siyasat minberinen sóylenetuǵın sezlerdi uyqasqa túsirip, qosıqqa aylandırıwǵa kóbirek úrdislenip kettik. Bunnan álbette qosıq jámiyettegi siyasiy hádiyselerge biypárwa qarawı tiyis dep juwmaq shıǵarmaw kerek.
Bul |
jerde |
qosıqtıń |
kórkemlik-obrazlılıq |
||
nızamlarınıń |
buzılıwı |
tuwralı |
gáp |
ketip |
|
atırıptı. |
|
|
|
|
|
"Sheńgelge qonǵan búlbildiń shımshıq qurlım sáni bolmas" dep jırlaydı Berdaq. Bul ájayıp obrazlı tımsal sóz benen shayır ne demekshi boldı? Xalkıń saǵalayaqta jasawshı, huqıqsız, e zilgen, úlken dúnya menen qatnasıwdan mahrum etilgen az sanlı el bolsa, onnan shıqqan úlken talantlardı da hesh kim esitpeydi, moyınlamaydı, olar úlken ruhıy
mádeniyatlardıń |
|
májlislerine |
shaqırılmaydı |
|
demekshidur belkim? Al usınday mánide qosıq jaz |
||||
dese, bizler kóbinese |
onı |
bayanlama tili menen |
||
"dáliden duwrı |
xabar" |
e tip, |
obrazsız, |
jadaǵay til |
menen aytamız da koyamız. Ájiniyazdıń "Bizge bir istanat taqtı da ketti" degen bir qatar qosıǵına sovxoz direktorı Berdibay Qurbanovtıń bas shayqap
tereń máni berip otırǵanın kórgenim bar... |
|
|||
Meniń |
bir |
úrdisli |
ádetim |
usınday, |
jazıwshılıqtan biyǵárez adamlardıń qosıqqa máni
beriwine kóbirek |
júginemen. "Mına |
bir qatarıń |
yamasa qosıǵıń |
bizge unadı" |
degendi onday |
8
adamlardan e sitken kúni men ózimdi ishimnen oǵada baxıtlı shayır dep sezemen, bul maǵan yosh beredi...
Óz zamanlaslarınıń kewline jaǵıw, júregine jol tabıw — shayır ushın eń azaplı hám eń ádiwli is.
Xalıqtıń júregine barar soqpaqtı
Tapqanlar siltewish belgi qaqpaptı.
Mashaqatlar shegip, sol soqpaqtı men
Taw, dúz qoymay ele izlep jurippen...
Qosıqtı káytip oqıydı? Kewline jaqqan shayırınıń kitabın "kózdi jumıp" satıp aladı. Úyine barǵannan keyin "televizordıń aldınan pıshıqtı oyatpay", shay iship, awqatlanıp otırıp "Vremya" kórip aladı. Gazetalardı oqıydı. Áne seytip, ol e ndi satıp ákelgen qosıq kitaptı jatar aldında qolǵa aladı. Tórt-bes qosıqtı oqıydı (jol
júrip baratırǵanda qaltasına ilinse, samolette yaqi vokzalda otırıp ta tiyip-qashıp oqıwı múmkin). Kúnler ótip, toplamdı jáne qolǵa aladı. Kewline jaqqan sózler, qatarlar onıń ruwhına uyalap, oysezimin qıtıqlap yadında qalıwı itimal. Solay etip, ol bir qosıq kitaptı kóp waqıt oqıwı múmkin...
Men sóytip oqılatuǵın shayırlarǵa háwesim keledi, ózim de solarday baxıtlı shayırlardıń sansapatına iligiwdi árman e temen... Dıqqatıńız, sabır-taqatıńız ushın bárekella, doslar!
Ibrayım YUSUPOV iyul, 1990-jıl
9
DÁWIR SAMALLARÍ kitabınan
TÓRTLIKLER
Zamanım bar ayǵa, juldızǵa ushqan, Atomnıń qúdiretli sırlarıp ashqan. Óz aqılı menen ashqan sol sırdı Qaytıp jaba almay aqıldap sasqan.
-Ay! Sonsha sáwleni qaydan aldıń sen?
-Kúnniń bizge túsip shaǵılısıwınan.
-Quyash! Sonsha nurdı qaydan aldıń sen?
-Adamnıń adamǵa miyrim nurınan …
* * *
Insan kewli degen sonday jaman zat,
Ol qırsıqsa, akıl jibi shubalar: Juldızǵa jol tawıp atqan adamzat, Kewilge jol tappay bazda tubalar.
* |
* |
* |
Dúnya birewlerge—kinoteatr, |
|
|
Bilet alıp, kóredi de ketedi. |
|
|
Jurt buzıq dúnyanı dúzetip atır, |
|
|
Birewler buzsam dep qıyal etedi. |
|
|
* |
* |
* |
Júrt aqıllı, bárin bilip otırǵan, |
|
|
Áfandini "sada" desip-aq atır. |
|
|
Sóyte tura, ózi minip otırǵan |
|
|
Shaqapı birazlar kesip-aq atır,..
10
* * *
Dúnya az waǵında bárine jeter, Insap paqır azǵa kándát eter.
Dúnya bolǵan sayın, Nápsi degen Iyt Shınjırın julqılap qutırıp keter.
* * *
Ruhıy dúnyası boldı onıń "nol", Ishiw, jew hám payda quwıw—talabı. "Eti kalay eken bul qustıń?" dep ol, Búlbil sayrap turǵan jaqqa qaradı...
* * *
Úsh kúshik saqladım sada gezimde, Tarǵıl kópek boldı tumsıǵı qasqa. Úshewi de tislep aldı ózimdi,
Endi sert aytqanman iyt saqlamasqa...
TILEK
Mendegi eń úlken tilek: Ne qıyınlıq kórsek te, Jas balanıń jetimsirep, Jılaǵanın kórsetpe.
Ol bala kim?
Qaysı jerden?
Perzenti qay ananıń? Ómir, bizge kórsetpe sen Jılaǵanın balanıń.
Óz anasın, óz mámmesin
Joqlap bala jılasa, Adamzattıń hámmesiniń