Mámleketlik tilde is júrgiziw

jazıladı: bul jaqqa, bul jerde, sol jaqqa, sol jerde, sol jaqta, sol tárepte, bul manda, geyde bular awızeki sóylewde: buyerde, soyaqqa, soyerde, bumanda, somanda túrinde birigip aytıladı, biraq, imlada bulardıń tolıq túri jazıladı;

2) bir sózi hár túrli almasıq, waqıt, orın mánili atawıshlar hám basqa da sózler menen dizbeklesip, qospa ráwish jasap kelgende bólek jazıladı: bir kúni, bir jerde, bir jaqta, bir waqıtta, bir jón, bir qatar, bir talay, bir tárepleme, aqırı bir, bári bir, taǵı birde, jáne birde hám t.b.

§58. Sóz aqırında kelgen ba/be (ma/me, pa/pe) soraw janapayları ǵoy, ǵana, emish sıyaqlı janapaylar ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: isleyseń be, oqıysań ba, barasań ba, isley me, oqıy ma, aytıp pa, ayta ǵoy, kele ǵoy, sen

ǵana, aytqan emish hám t.b. Al, soraw janapayları túbir menen qosımtanıń arasında kelgende qosılıp jazıladı: oqıymısań, baramısań, jazıpbısań, kórippiseń hám t.b.

Ańlatıw. Tildegi qaysı jaqqa – qayaqqa, qaysı jerde – qayerde sıyaqlı ráwishlerdiń eki túri de jazıwda qollanıla beredi.

§59. Idiomalıq hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń sıńarları bir-birinen bólek jazıladı: qoyan júrek, dáw júrek, at ústi, kóz ushında, kóz saldı, qol urdı, kózdi ashıp jumǵansha, demniń arasında, iyt ólgen jerde hám t.b.

§60. Hár, hesh, bir, gey, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq sózler menen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár adam, hesh nárse, bir nárse, bir kisi, gey kúnleri, hámme waqıt, qaysı

(qay) kúni hám t.b.

§61. Geypara elden elge, awıldan awılǵa, tabıstan tabısqa, jıldan jılǵa, órden ıqqa, ózinen ózi, birinen biri, biri birinen sıyaqlı seplik formalı sózler hám aytsa aytsın, kelse kelsin, ishse ishsin, jese jesin, islese islesin sıyaqlı qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı.

DEFIS ARQALÍ JAZÍLÍW

§62. Jıynaqlawshı máni bildiriwshi atlıqlardıń juplasıwınan jasalǵan qospa sózler defis arqalı jazıladı: er-turman, qasıq-

tabaq, bala-shaǵa, azıq-awqat, qatıq-sút, aǵa-ini, kempirǵarrı, ata-ana, qız-kelinshek, qurt-qumırsqa, qoy-eshki, nárseqara, qarashay-balqar, buryat-mongol hám t.b.

§63. Ayqınlawısh – ayqınlanıwshı mánisinde juplasıp kelgen qospa atlıqlar: vagon-úy, general-mayor, premyerministr, vice-prezident, lyotshik-kosmonavt hám t.b.

§64. Mánileri birgelikli eki sózdiń juplasıwındaǵı atlıq, kelbetlik hám ráwishler: úgit-násiyat, tálim-tárbiya, til-

ádebiyat, fizika-matematika, kilovatt-saat, ózbeksheqaraqalpaqsha hám t.b.

§65. Belgili bir aralıq yamasa keńisliktegi baǵıt-baǵdar, orın mánilerinde qollanılatuǵın qospa atlıqlardıń sıńarlarınıń arası defis penen jazıladı: Qońırat-Beynew (temir jolı), Nókis-

Shımbay (asfalt jolı), Volga-Don (kanalı), Tashkent-Nókis

(hawa jolı) hám t.b.

§66. Sıńarları sinonimlik qatnastaǵı jup sózler: kúsh-quwat, ar-namıs, aman-saw, qayǵı-hásiret, saw-salamat, uwayımqayǵı, hal-jaǵday, urıs-keyis, saz-sáwbet hám t.b.

§67. Óz ara antonimlik qatnastaǵı jup sózler: jaqsı-jaman, azlı-kópli, úlken-kishi, alıs-beris, erteli-kesh, kún-túni, uyqılıoyaw, uzınlı-qısqalı hám t.b.

§68. Bir yamasa eki sıńarı da óz aldına mánige iye bolmaǵan jup sózler: emin-erkin, aǵıl-tegil, mázi-mayram, sam-saz, tumtus, lám-mim, shay-pay, nan-pan, suw-puw, malpaq-salpaq, olpı-solpı hám t.b.

§69. Juplasıp kelgen shamalıq hám toplaw sanlıqlar: bireki, bes-altı, on-on bes, ekewlep-úshewlep, qırq-eliw, tórtbesten hám t.b.

§70. Morfologiyalıq forması birdey eki feyildiń juplasıwınan jasalǵan qospa feyiller defis arqalı jazıladı: ayttıqoydı, isledi-tasladı, ketti-qaldı, jazdı-aldı, ishtimqoydım, isleymen-taslayman, aytasań-qoyasań, ushadıketedi hám t.b.

§71. Tákirarlanıp kelgen jup sózlerdiń sıńarlarınıń arasına tómendegi jaǵdaylarda defis qoyılıp jazıladı:

1) sıńarları birdey, ataw formadaǵı tákirarlanıp kelgen

sózler: taw-taw, úyin-úyin, topar-topar, shoq-shoq, qap-qap, sóyley-sóyley, birim-birim, bólek-bólek, pada-pada, súriwsúriw, túrli-túrli, kem-kem, kele-kele, waqtı-waqtı hám t.b:,

2)sıńarları hár túrli formadaǵı sózlerden jasalǵan tákirarlanıp kelgen sózler: kem-kemnen, ashıqtan-ashıq, qaraptan-qarap, on-onlap, júz-júzlep, ayma-ay, kúnbe-kún, kózbe-kóz, júzbe-júz, qolma-qol hám t.b.

3)tákirarlanıp kelgen eliklewish hám tańlaq sózlerdiń sıńarları defis penen jazıladı: jalt-jult, gúldir-gúldir, ǵashır-

ǵashır, gúw-gúw, ǵırt-ǵırt, tars-turs, úwh-úwhlep, tasır-tusır, sholp-sholp hám t.b.

§72. Arab cifr menen kelgen qatarlıq sannıń-ınshı-inshi qosımtalarınıń ornına defis qoyılıp jazıladı: 31-mektep, 9- klass, 1991-jıl, 1-sentyabr, 8-awıllıq mákán jıyını hám t.b. Qatarlıq sandı bildiretuǵın arab cifrı birneshe bolıp kelgende, dáslepkilerinen keyin útir, eń sońǵısınan soń defis qoyıladı: 7, 8, 9-klaslar. Al, belgili bir waqıtlıq aralıqtı bildirip kelgen cifrlardıń arasına sızıqsha, keynine defis qoyılıp jazıladı: 2017

– 2021-jıllar. Qatarlıq sandı kórsetiwshi rim cifrinan keyin defis qoyılmay jazıladı: XXI ásir, IV bap, II bólim hám t.b.

BAS HÁRIPLERDIŃ JAZÍLÍWÍ

§73. Menshikli adam atları (familiyası, óz atı hám ákesiniń) bas háripten baslanıp jazıladı: Nájim Dáwqaraev, Biybigúl Ámetova, Genjebay Ubaydullaev hám t.b. Eger adam atları menen birge ulı, qızı sózleri qollanılatuǵın bolsa, onda sol sózler ózi dizbeklesip kelgen sózden bólek kishi hárip penen jazıladı: Nurmuxamedov Marat Kóptilew ulı, Tájimuratova Gúljan Asan qızı, Aypara Xojan qızı Ernazarova hám t.b.

§74. Kóp sózlerden quralǵan tómendegi menshikli atamalardın hárbir sózi bas háripten baslanıp jazıladı:

1)joqarı mámleketlik atamaları: Ózbekstan Respublikası,

Qaraqalpaqstan Respublikası, Amerika Qurama Shtatları hám t.b.

2)eń joqarı mámleketlik xalıqaralıq shólkemlerdiń atları:

Birlesken Milletler Shólkemi, Dúnya Júzi Paraxatshılıq

Komiteti.

3)eń joqarı respublikalıq májilislerdiń atamaları: Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hám t.b.

4)joqarı dárejeli mámleketlik lawazımlardıń atları:

Ózbekstan Respublikası Prezidenti, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń Baslıǵı, Ózbekstan Respublikası Oliy Sudınıń Baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń Baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası Sudınıń Baslıǵı hám t.b. Bunday atamalardıń quramında kelgen ministr, birinshi orınbasar, prokuror, xatker, járdemshi, másláhátshi hám t.b. sózler kelse, olar kishi hárip penen jazıladı: Ózbekstan Respublikası Bas ministri, Qaraqalpaqstan

Respublikası Ministrler Keńesi Baslıǵınıń birinshi orınbasarı, Qaraqalpaqstan Respublikası prokurorı hám t.b.

§75. Mámleketlik joqarı dárejeli sıylıqlardıń atınıń hárbir sózi bas háripten baslanıp jazıladı: «Ózbekstan Qaharmanı»

(ataq), «Altın Juldız» (medal). Basqa sıylıqlar, húrmetli ataqlar, nıshan hám belgilerdiń atlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı: «Mehnat shuhratı» (orden), «Saǵlam áwlad ushın» (orden), «Qaraqalpaqstan xalıq múǵallimi» (húrmetli ataq), «Ózbekstan gárezsizligine 25 jıl» (estelik belgi), «Bilimlendiriw aǵlası» (nıshan) hám t.b.

§76. Kóp sózlerden quralǵan mákeme hám kárxanalar, mámleketlik hám jámiyetlik xojalıqlardıń, oqıw orınları atlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı:

Densawlıqtı saqlaw ministrligi, Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ilimler akademiyası, Jazıwshılar awqamı, Oraylıq bank, Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı hám t.b. Bunday menshikli atamalardıń aldında anıqlawshı sózi bolsa da, olardaǵı birinshi sózdegi bas hárip saqlanıp jazıladı: Qaraqalpaqstan

Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ózbekstan Ilimler akademiyası, Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı hám t.b.

§77. Úlken tariyxıy sáne hám bayramlardıń atlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanadı: Ǵárezsizlik kúni, Konstituciya kúni, Nawrız bayramı, Eslew hám qádirlew kúni, Qurban hayt bayramı hám t.b.

§78. Mádeniy xızmet kórsetiw hám sawda kárxanalarınıń, sanaat hám transport quralları, kitap, gazeta-jurnal hám t.b. atları bas háripten baslanıp jazıladı: «Tashkent» (miymanxanası), «Gózzal» (xızmet kórsetiw úyi), «Aral» (azıq-awqat dúkanı),

«Damas» (avtomashina), «Rubin» (televizor), «Aqdárya»

(roman), «Qırq qız» (dástan).

Teksttegi gáplerdiń hám qosıq qatarlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı: Barlıq jumısım usılardıń dasturqanı ushın. (T.Qayıpbergenov).

Ana tilim, sen – basqadan ayırmam,

Sen turǵanda, men de ádewir shayırman. (I.Yusupov).

Ańlatıw: Tuwra gáp avtor gápiniń qaysı orninda kelse de tuwra gáptiń dáslepki háribi bas hárip penen jazıladı da, al avtor gápi tuwra gápten keyin kelgende, kishi hárip penen jazıladı:

– Mine, usı jerler sizlerdiń jańa qonısıńız boladı, – dedi Shaqlı

Maral olarǵa (Sh.Aytmatov).

§79. Kóp sózlerden quralǵan qospa atlıqlardıń hárbir sóziniń birinshi háribin alıw jolı menen qısqarǵan sózler bas hárip penen jazıladı: BMSH (Birlesken Milletler Shólkemi), ǴMDA (Ǵárezsiz mámleketlerdiń doslıq awqamı), QR (Qaraqalpaqstan Respublikası), QMU (Qaraqalpaq mámleketlik universiteti) hám t.b. Eger dáslepki sóziniń birinshi buwının alıw jolı menen qısqartılsa, onda sol buwınnıń birinshi háribi bas hárip penen jazıladı: ÓzRIAQB (Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi). TashMI (Tashkent medicina instituti), hám t.b.

§80. Jańa jolǵa gáptiń bólekleri ótkerilgende, eger olar menshikli atlıqlar bolmasa, olardıń aldına sızıqsha qoyıladı da, kishi hárip penen jazıladı:

Jergilikli hákimiyat uyımlarınıń biyligine tómendegi máseleler tiyisli:

–nızamlıqtı, huqıq tártibin hám puqaralardıń qáwipsizligin támiyinlew;

–aymaqlardı ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy jaqtan rawajlandırıw;

–jergilikli kommunallıq xojalıqqa basshılıq etiw;

–qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw;

–puqaralıq halat aktlerin dizimge alıwdı támiyinlew. (Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası).

§81. Gáptiń bólekleri qawıslı cifr yaki qawıslı hárip benen

berilgende, olar kishi hárip penen jazıladı: Sóz mánisiniń awısıwınıń úsh túri bar: 1) metafora; 2) metonimiya;

3) sinekdoxa hám t.b.

SÓZLERDI ÓTKERMELEW

§82. Kóp buwınlı sózlerdiń jazılıp kiyatırǵan qatarǵa sıymay qalǵan bólekleri jańa jolǵa buwın boyınsha ótkeriledi:

Gúl-jamal, Gúlja-mal, mek-tep, jol-barıs, jolba-rıs, Wa-tan, suwat, su-wıq, ki-yim, Nı-zamat-din, Nı-zamatdin, Nıza-matdin hám t.b.

§83. Buwın jasap kelgen sesti bildiretuǵın háriptiń jalǵız ózin burınǵı qatarǵa qaldırıwǵa yaki keyingi qatarǵa ótkeriwge bolmaydı: a-na emes, ana; ú-yi emes, úyi; á-debiy emes, ádebiy hám t.b.

§84. Bas háripleri alıw jolı menen jasalǵan qısqarǵan qospa sózlerdi bólip ótkermelewge bolmaydı: QR, AQSH, BMSH, ÓzIA, QMU, ÓzR t.b. Usınday sózlerge jalǵanǵan qosımtalardı ótkermelewge boladı: QMU-ǵa, TashMI-di, AQSH-tan hám t.b.

§85. Adam atlarınıń qısqartılıp alınǵan bas háripleri familiyadan bólinip ótkermelenbeydi: A.S.-Abdullaev emes,

A.S.Abdullaev; N.A.-Baskakov emes, N.A.Baskakov hám t.b.

§86. Cifr menen keletuǵın qısqarǵan sózler cifrdan bólinip alınıp ótkermelenbeydi: 50-kg emes, 50 kg; 100-m emes, 100 m. Sonday-aq «Tu-154» (samolyot), «Universiada-2016»

(jarıs), «Foton-774» (televizor) hám t.b.

§87. Bir buwınlı sózler jańa jolǵa bólinbey ótkeriledi: ant, dańq, tart, tórt, bes, syezd, pyesa hám t.b.

ÁDEBIYATLAR DIZIMI

1.Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N., Odilov Y. Davlat tilida ish yuritish (amaliy qoʻllanma).

–“Toshkent”: “Oʻzbekiston nashryoti”, 2020. – 528 b.

2.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниӊ стилистикасы.

–Нөкис: “Қарақалпақстан”, 1990.

3.Бердимуратов Е., Қутлымуратов Б., Каримуллаев Е. Қарақалпақ тилинде ис жүргизиў. – Нөкис: “Қарақалпақстан”, 1993.

4.Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. – Нөкис: “Қарақалпақстан”, 1994.

5.Dáwletov M., Abdinazimov Sh. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi. – Nókis, “Bilim”, 2020. – 540 b.

426

I.SHÓLKEMLESTIRIW HÚJJETLERI

HÚJJETLER ÚSTINDE ISLEW TÁRTIBI

429