Ibrayim Yusupov - Kewil kewilden suw isher

62

Atıń bar tórt buwınnan,

aytarda tilge awır. Óziń kirttay-ak xalıqsań,

dástúriń pilge awır.

BIR DÁBDEBELI ILIMPAZǴA

Egerde men patsha bolsam, jazalı qulǵa

Kitabıńdı oqıtar edim oǵan,

satıp turıp alǵızıp pulǵa.

TAYAQTAǴÍ JAZÍW

Jaman joldastan tayaq jaqsıdur.

1969-j.

WÁSIYAT

(Mark Shexterdan)

Gruzin soqqan qanjarday

Qayısıw bilme, qattı bol. Asqar tawdıń muzınday Taza muhabbatlı bol.

Ketpesin doslar janıńnan,

Ashıq tursın esigiń. Tatsın dastúrxanıńnan Hár qonaq óz nesibin. Sıylay bil qarındasıńdı, Anańa húrmet qılagór. Durıslıq alsın basıńdı, Ólseń de durıs bolagór. Mayısa berme solqıldap, Mártlikke beliń buwılsın. Tamırıńda tolqınlap,

63

Suw emes, ot juwırsın.

* * *

Kúnley kórme kisini, Shappa ańsat baxıt ushın. Sál nársege isinip, Búrkeme jurttıń jaqtısın Qartayǵanda jer shuqlap, Júziń tómen bolmasın. Artıńda qalǵan sóziń de Jurt mápine jarasın.

"Dańq, mártebe quwǵan joq Bul—húrmetke ılayıq!"

Ol —el ushın tuwǵan" dep, Aytar bolsın xalayıq.

ANA TILIME

Jıraw seni báygi atınday baplaǵan, Sheshenler dawda shınlap seni taplaǵan. Alpamıslar uran etip urısta,

Berdaq seni qural etip saplaǵan.

Bayterekseń ósken góne tamırdan, Dilwarlıǵıń qıl suwırǵan qamırdan. Qaraqalpaqtıń kewil qusı sayrasa, Sóz qıysını ǵáziyneńnen tabılǵan.

Gúlparshınlar bawırı ottay qamınıp, Kızlar sınsıp muńın aytqan shaǵınıp, Sen arqalı xandı jumsap qatınlar, Ájiniyaz sayraǵan elin saǵınıp.

Nakılların, shaǵıp kórsem, maǵızdan, Juwabıysań zeyin suwın aǵızǵan,

64

Atam saǵan azamatlıq jan berip, Anam sagan miyrim sútin tamızǵan.

Írasgóyseń durısın aytqan ańqıldap, Sahrayısań qattı dawıs shańqıldaq. Jalǵan sóylep jaǵınıwdı bilmeyseń, Sıbırlasań ǵazlar úrker ǵańqıldap.

Men teńeymen seni jegen nanıma, Uwız benen ruhıń singen qanıma. Es bilgeli til jatırqap kórmedim, Biraq sen dım jaqınsań-aw janıma!

Sazǵa qossam hawalaysań alasar, Ilme sultan sulıwlıǵıń jarasar.

Qanday jaqsı aǵayinniń kópligi! "Jaqınbız" dep saǵan kóp til talasar.

Bolmasań-da aytarlıqtay úlgili, Sen — sahranıń sarı qanat búlbili.

Xanlar seni qosbasa da qatarǵa, Lenin seni esirkegen til bilip.

Ullı sazdan bir sharqana qaǵasań,

Doslıq dese sóz aǵlasın tabasań. "Kommunizm" degen sózdi aytqanda, Shadlı qosıq dáryasınday aǵasań.

Tallar senshe gúwildeskenin kórdim, Sennen shól samalı eskenin kórdim. Qara úyde Pushkin menen Berdaqtıń Qaraqalpaqsha sáwbetleskenin kórdim.

Ana tilim, sen—basqadan ayırmam, Sen turǵanda men de ádewir shayırman.

65

Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay, Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.

20-sentyabr, 1970-j.

XALÍQ SÓZLERI

Xalqım dana desem bolar,

Naqıl etken bile-bile:

Sóyley-sóyley sheshen bolar,

Kósem bolar kóre-kóre.

Naqıl kóptiń múlki bolar,

Adam sumı túlki bolar,

Iyt juldızǵa kúlki bolar

Ayǵa qarap úre-úre.

Korqqanlarǵa qos kóriner,

Joldaslıq jolda biliner.

Júrgenge jormal iliner,

Kóp kórerseń júre-júre.

Bádhasılǵa hámel jetse,

Puxarasın talar iytshe.

Qumırsqaǵa qanat pitse,

Hálek piter kele-kele.

Xalqım qalpı aytsın qalay?

Zamanlardı kórgen talay.

Birew ótken jılay-jılay,

Birew dáwran súre-súre.

Shayırlıq etse nadanlar,

66

Bálege qalar adamlar. Aqmaq aytar, aqıl tıńlar, Zeyin menen ile-ile.

Menmenlikke bastı shatpań, Shımshıq óz tasına batpan.

Eshek ozsam deydi attan, Jelmayaday jele-jele. Kúshigennen búrkit bolmas, Teńiz suwın sırqıp bolmas, Jartıwlı jún qırqıp bolmas, Ala qoydı bóle-bóle.

Adamnıń bir parası bar: Oqımay-aq sanası bar.

Ot jaqqıshtan dana shıǵar, Sózge qulaq túre-túre.

Qızlar belin qınasadı, Márt maydanda sınasadı, Qıymıldaǵan qır asadı, Eńbek etken eme-eme.

Kirpikten kewilge jara Tusse, oǵan bar ne shara?

Biytártip ósken kız bala Bále tabar kúle-kúle.

Astarlap aytar mamanlar,

Bunıń mánisin kim aqlar?:

Atadan altaw tuwǵanlar Jetew bolar óle-óle?...

Qalawın tapsań qar janar, Júysiz ursań balta sınar,

67

Jigit jaslay dilwar bolar

Májiliske kire-kire.

Dúnya quwǵan bayır,—óter, El qıdırǵan sayıl óter,

Iz qaldırıp shayır óter, Sóz marjanın tere-tere.

JARASAR

Hár nərseniń óz túri, óz boyawı Úylesip alısqan gezde jarasar.

Aq boyawǵa júrmes kómirdiń dawı, Qara ireń qaramıq kózge jarasar.

Kók aspanǵa qarap kewlim súyindi, Jazdıń lifası der jasıl kiyimdi, Saǵınıp sarǵayıw xosh eter kimdi? Zapıran jamalı gúzge jarasar.

Báhárde dolanǵan qırmızı gúlim, Laplama kızıldan kóylegi onıń. Sarılıq túsirmes altınnıń qunın, Zerdiń puwın berseń jezge jarasar.

Appaq qar ústinde qarawıtar ǵarǵa, Qamshı órim naǵıs jarasar marǵa Tınıqlıq—aynaǵa, jaqtılıq—nurǵa,

Qara qallar aqsha júzge jarasar.

Ibrayım der; baydur boyaw bazarı, Qanday túr izleseń tabılar bári. Adam kewli degen tawıstıń pári, Qansha ireń berseń sózge jarasar.

68

TUMARIS

(Massagetler qıssası)12

"...Sen jalmawızdıń toyımsız kózlerińdi qanǵa toyǵızbasam, meni massagetlerdiń Quyash qudayı ursın". (Tumaristiń Kir patshaǵa aytqanı).

Gerodot. Tariyxnama, 1 t. 214-b.

"Massagetler Kir menen bolǵan sol bir qırǵın sawashta nayatıy mártlik kórsetti".

Strabon Geografiya, XI.8.

"Hayal uran bolǵan eken". Berdaq. Shejire.

I.

Tumarisa, wa anajan,

Sarsılasań basıń iyip.

Perzentinniń azasınan

Júrek-bawırın tur ǵoy kúyip.

12 Massagetler—bunnan eki yarım mıń jıllar ilgeride Oks (Ámiw) hám Yaksart

(Sır) dáryalarınıń aralıǵın jaylaǵan kóshpeli qáwimler awqamı. Olardan usı e ki dáryanıń Oksiana (Aral) teńizine quyarlıǵındaǵı batpaqlı atawlarda jasaǵan massagetlerdi házirgi tariyx ilimi karaqalpaqlardıń babaları dep tanıydı.

69

Eńkeytpe tilla jıǵańdı, Sır berip nasharlıq etpe. Qayǵı aldında qayısqandı Jaqtırmaydı massagetler.

Vos kelipti úmit atın, Ay-hay! Biraq, ókinbe sen.

Óz qátesin, óz uyatın

Juwǵan ol óz qanı menen.

Kóter bastı! Qayda seniń

Erkeklerdi basqan susıń? Jolbarıstıń jaw búyregin Julıp jegen ǵaybar kúshin? Qas batırdıń bas súyegin

Zeren etip, qımız ishken Sen emespe, eldiń kegin

Keskilesip alıp ósken! Arqar múyiz ay astında Kim kórkińdi saǵınbaǵan, Ógiz suwdıń jaǵasında1 Kim kúshińe tabınbaǵan!? Kiy jarqıldap sáwkeleńdi, Sır berip nasharlıq etpe. Kóp qayǵırıp júdegendi Jaqtırmaydı massagetler.

2.

Tumarisa otır únsiz, Tarqatqan ol qolań shashıń.

Boz orda misli hesh kimsiz,

Otır hámme iyip basın. Ǵıjlap turǵan oshaqtaǵı Seksewildiń qozı sóner.

Al kewilde perzent daǵı

Ot tiygenden órshelener.

Kesik qulaq nóker úyden

70

Shıǵıp ketti bir jaqlarǵa. Suwıq xabar ol ákelgen Qaldı gúwlen qulaqlarda.

Ol aytqan: "Patsham, bizlerge

Bul saparı Kún qas bolǵan...

Jaw albırap qashqan jerde Tayar awqat, mol dástúrxan Jayıwlı turǵanın kórip, Japırılıp tústik attan.

Jatır meslerde kópirpp

Bir ishimlik, ózi qatqan...

Ishtik simirip, jedik etti,

Kewil ósti, bas ǵuwıldap. Uyqı bastı, dińke ketti...

Jaw, sóytip, túsirdi aldap. Esimizge kelsek keshte, Ayaq-qollar matawlı tur. Bul qorlıqlı kúndi eske Alıw maǵan tawdan awır! Kók shatırda kóshki taqta Shah otırar ǵarq-ǵarq kúlip. Ústimizde toy qızbaqta, Biz jatırmız tiriley ólip. Bir waqları tiklep boyın, Turdı balań jaynap kózi.

— Patsha, qutlı bolsın toyıń! Bar meniń bir aytar sózim. Bosat meniń qollarımdı, Erkin esime eneyin.

Bilseń payda sırlarımdı, Qáleseń aytıp bereyin,— Dedi turıp tutqın balań.

(Men oyladım: jigit mınaw Endi óli arıslannan

Tiri tıshqan abzal bildi-aw).