Ibrayim Yusupov - Tumaris ham basqa poemalar

101

Hám mashinasın da jetekke alıp,—

Otlı, saxyara menen quyınday ushıp, Burawlawshılardıń qosına barǵan?

Sol emes pe sonda jumsap bar kúshin, Dostın bir ólimnen qutqarıp qalǵan?

Onnan berli talay tasılıp júkler,

Talay dóńgelekler zırıldap tozǵan. Birak, tozıw bilmes doslıq kewiller,

Birigip ketken edi tabıs penen nan.

Jolda túnegende qalap seksewil,

Birge jatıp, barın birge tatqanı.

Juldızlarǵa qarap jatıp jas oyshıl,

Sonda talay qıyallarǵa batqanı:

Sonda qıyal menen óz dalasına Gazshılar qalasın ol salǵan edi. Ózi árman etken sol qalasına «Mariyagrad» dep at qoyǵan ediyu

Endi joq ol arıw—jigittiń yarı,

Joq sol hawayı kóz, solǵan gúl—lala. Tek te qız ıshqısı, qız ármanları Jasar júreklerde, yadlar keń dala.

Yadlar... Tek yadlaw ma? Gáp be eken sol da!

Júrek jansıi onıń ármanı menen. Qabir basında tur jas qayıń, ol da— Bir belgi japalı jigit kewlinen...

XVII

102

Soсgı tislem nandı shaynap jibitip, Nikolay Azattıń awızına saldı.

Óz ózegi talıp, dizden hal ketip, Jıǵıldı da, qardı bir asap aldı.

Tınbasqa sert aytqan shıǵar qar mına, Eki júrekte qan tınbaǵanshelli! «Íras-aq ólemen be» dewdiń ornına, «Íras-aq óle me?» degen oy keldi.

«Múmkin úshinshi kún bizlersiz batıp, Bálkim tórtinshi tan bizlersiz atar, Juwsan jáne xosh iyisin taratıp,

Biz kórmegen gúller ashılıp jatar.

Gúllesin báhárler, ókinish tórkini Hárgiz onda emes, basqa nársede: Eń sońında kelip, búgingi kúni

Adasıp óliw degen qanday ersi edi»...

Dep mırs etip kúlip turdı ornınan, Joldasın arqalap ketti ilgeri.

«Bilmedim, bul netken tas janlı adam,»

Dep Ájel shegindi sorǵalap teri.

«Bes jıl tar okopta ańlıdım bunı, Men onı quwǵanda, ol jawdı quwdı. Usı kúlki menen úrkitip meni, Awır jaralardan ayıǵıp júrdi.

Qalıń taygalarda tústim izine,

Ańlısam aldırmay keler bul kisi. «Endi aldım» desem, qadalar kózime Usı bir mırs etken ashshı kúlkisi.

103

Shınjırday tutasqan bulardıń janı, Sóttim degen jerin taǵı jalǵanar. Talǵanın arqalar sawı mudamı, Biriniń juldızı birinde janar.

Ómirdi biykarlap júrgeli berli Bunday qıyınlıqtı kórmedi kózim. Hátte ólimnen de batır, jigerli

Bul qanday kók ójet adamlar ózi!» —

Degendey dalbaqlap ashıwlı Ájel, Muzlı pánje menen adamdı búredi. Bir túkirip adam alǵa órmeler, Adamdı arqalap adam keledi.

Úmit elesi me, shınlıq pa eken, Kim bilsin, bir sáwle jarq ete tústi.

«Oyan, áy jas oyshıl! Tirimiseń sen?» Dep adam adamdı julqıdı kúshli.

«Eń baslı másele: jıljıy ber, shıda»! Der Nikolay ózi jıǵılıp jatıp.

«Mında, mında!» degen dawıslar ǵana Esin jıydırǵanday onı oyatıp...

XVIII

Shóller, shóller! Uyqılap atqan ármanlar, Oyanıńlar, aylanıńlar shınlıqqa, Oyanıńlar, «ket»deń qurǵaqshılıqqa. Shóller, shóller! Kóp ásirlik ármanlar!

Qaysı jerde shól dástanı jaralsa,

104

Million jıllar muńınan ol gúwalıq, Suw ayaǵı qaysı jerde joǵalsa, Sol jerden siz baslanasız quwarıp.

Kúyip qus qanatı, janıp doynaqlar, Ústińizden el serpilip qashqanda.

Qaysınday patshalar, qaysınday shahlar Súw tamıza alǵan tańlayıńızǵa?

...Jańa turmıs tasqınları baslanıp, Qızǵan waqta eki dúnya sawashı. Tozǵan qarta ústinde lampochka janıp, Jarqırar kósemnin keń peshanası,

Óz iyesin ózi toydıra almay, Jeter zarıqqanı bul ana—Jerdiń,

Jaynasın, jańarsın jer de adamday, Jer—máńgilik múlki mpynetkeshlerdiń

Sibir dalaları, Túrkstan shólleri Jańarsın, temir jol, suw aparılsın. Shól táńirisiniń ǵaziyneleri Naсionalizaсiyalap alınsın!

Degen ótkir máni dáryaday yoshıp, Ilich dekret jazar, ol kórer bárin, Onıń qarapayım polat perosı Oyatar shınlıqqa shól ármanların.

Azat miynet jolı—Turksib bolıp, Oyatılǵan ármanlar jolǵa shıǵadı. Jańa kanal bolıp, qaqbaqlap tolıp, Olar Mırzashólge haǵlap aǵadı.

105

Buwday teńizi bolıp ırǵalar olar Altay, Qazaqstan dalalarında.

Munay—bulaq bolıp burqırar olar Túrkmen shóli, Kaspiy jaǵalarında.

Jayınday tuwlaǵan asaw tolqınlar Turbinlarǵa soǵıp, shólge nur shashtı. Jaylaw bolıp Qızıl hám Qara qumlar, Hár juwsan túbinde qoy mańırastı.,.

Ilich turǵanda sol karta qasında Onıń sál qısılǵan ótkir kózleri Bárin kórip, bárin boljaǵan sonda,

Ústúrt keleshegin, Gazli gazlerin...

Tınıshlıq—xalıqlarǵa hám nan—ashlarǵa

Degen ullı uran—leninlik uran

Hátte Afrika qırǵaqlarında Sahra ármanların oyatıp turar…

Shóller, shóller!—Million jıldıń muńları Quwanıńlar, aylanıńlar shınlıqqa! Oyanıńlar, «ket» deń kurǵaqshılıqqa,— Planetanıń ashılmaǵan tıńları!

XIX

Pidjakti iynime salıp men jalǵız Dúzde seni oylaw—mendegi peshe.

«Shólde turmıs dúzip bolmaydı» dese, Janım, bul jalǵan gáp, isenbe hárgiz!

Jaqsı niyet penen kórsetseń ziynet, Gúllener dúnyanıń shól-dalaları.

106

Azat bolǵan waqta adam hám miynet,

Dórer «ájayıptıń ájayıpları».

Sonda ziban kirip bul ana—jerge, Sonda saǵımlar da suwǵa aynalar. Jantaq baslarına gesirtke órgen Shóllerge Nókistey qalalar ornar.

Esimde, bul jaǵıs bala gezimde Suw ıshqında kúygen shólistan edi, Shıǵır dawısın esitiwdiń ózi de Bunda simfoniya yańlı tań edi.

Házir bul jer — sháhár! Iri panelden

Shaqırıp erteńgi «cheremushkasın», Kóshe boylarına «jup uyqas» penen Egilgen gújimler bılǵar qurashın,

Saqshıday qumlardı aldınan orap, Baǵ—háremler turar, shalqır dáryası. Atı qosıq ushın qolaysız, biraq Nókis—naǵız dala poeziyası!

Iske asqan shól ármanın kóremen, Kórip quwanaman sıymay xanama.

Búgin bar yoshımdı shaqıraman men Dala gúli bolǵan jas astanama.

Áyyemgi ertektey tek este qalıp, Ayawlı ármanday joǵalar waqıtta, Oktyabr tańınan dárman, nur alıp, Qolı jetken asqar tawday baxıtqa,—

Astırtı—aq altın, Ústúrti—kánge,

107

Qırı—malǵa, kóli—balıqqa tolǵan, Kewli—shadlıq, doslıq sezimlerine Tolǵan qaraqalpaq xalqı atınan,—

Bir gezleri aqsham shaǵallar ulıp, Gúmgúm kózi ǵana janǵan shóllerge Gózzal qala salıp, gúlistan qılıp,

Dalanı oyatqan kommunistlerge,—

Istiń awır shegin, baslamasın da

Óz moynına alıp, yosh bergen elge,— Leninniń eń sadıq soldatlarına, Leninniń pidáker perzentlerine,—

Ózimdi óziniń qatarına koskan

Dańqlı «shól hám báhár bolsheviklerine» Alǵıs aytıp jazsam eń yoshlı dástan, Shayır ekenligim sonda kóriner!

XX

Jańa dúnya bostanları gúllengen Altın oypat—awılımnıń sırtında, Qańbaqlı dalańǵa shıǵıp geyde men, Uzaq waqıt qarawlayman qır, qumǵa.

Shól táńiriniń qorǵanına atlanǵan Awır artilleriya tobınday mısal, Gigant gazoprovod trubalarınan Jazıw kórinedi: «Buxara—Ural».

Dúnya hesh kórmegen ullılıqtaǵı

Bul polat qursawda tutqın etilgen,

Qudiretli kók stixiya oynaǵı

108

Adam húkiminde aǵar bul jerden.

Bul kúsh—Kuzneсk, Qaraǵandınıń Kómirin Oralǵa pısnap tasıǵan Awır sostavlardıń beline tınım

(Ol júk endi basqa jaqqa asıǵar).

Bul kúsh martenlerdi más egip hámde Alıp domnalarǵa kúndi ornatar. Ximiya tilsimlerin keltirip tilge,

Hár úyde ot jaǵıp qazan qaynatar...

Jigerlen Ústirtim,—respublikamnıń Úlken keleshegi, oyaanǵan aymaq!

Dáwri-dáwranlardıń, jańa zamannıń «Qus jolı» ústińnen ótedi jaynap.

Sen sol ullı jolǵa, tasqın arnaǵa Qaynar bulaq bolıp quy ǵaziyneńdi. Bar sen Oralǵa hám onnan armaǵan, Dala kochegarı, sóz saǵan endi!

XXI

Sonday ájayıp kún, Gúzdiń sáskesi.

Aspan shırshalaǵan badıyaday kók. Hátte iyneliktiń qanatınıń sesi Qaǵazday ǵaǵırlar, jım-jırt dógerek.

Bolıq jantaqlar tur malınıp sógi, Jolǵa tayarlanar gezende qańbaq. Órmekshiniń awı—názik órmegi

Sımday jalt-jult eter, turǵanday jańlap,

109

Dala shapqınshısı—dúbeley ǵana Uyıtqır óz-ózinen ǵalawıt tawıp. Sonday saltanatlı, Sonday márdana, Dala oyǵa talar, alǵanday zawıq.

Bir ájayıp payıttı kútip turǵanday Ziyrek parasatlı bir ǵózzal kewil. Sır giznep, ashıǵın kútken hayalday

Nurǵa tolıp tasqan dala edi bul.

Al men she? Men nege sonsha ıntıǵıp,

Nesin saǵınaman bul keń dalanıń? Ne isleymen jalǵız sahraǵa shıǵıp, Ne tileydi meniń sahrayı janım?

Qushaqlaǵım keler súyip kózinen

Bul qushaq jetkisiz sheksiz dalanı. Dúrlep ushqan qırǵawıldıń izinen Kózlerim telmirip qarap qaladı.

Insan Jer—ananı súyiwi lazım!

Biraq keń dalanı súygenimdey men,— Berns—arpa ańızın, Hafız—Shirazın,

Geyne—Reyn suwın súye aldı ma eken!

A, sen be? Ássalam, ustaz alasar!

Otırmısań ele oylarǵa talıp? Bilemen, kóp qızıq oylar sende bar, Sende bar sabırlı juwas danalıq.

Liykin jetpes meniń sabır-taxatım Kóz jumıp kún boyı oyǵa talarǵa. Alıslardı awsar tıpırshıp atım,

110

Samalday ushsam der keń dalalarǵa...

...Minsiz gorizontta úndew belgidey Shanshılǵan vıshkaǵa ketip qıyalım— Tursam, kók aspandı jalaǵan tildey Burq etip aspanǵa shıqtı bir jalın.

Ol gá jipek oramalday jelbirer,

Gá almas qanjarday shaǵılısar kúnge, Gá kógis, gá ashıq ireńge kirer,

Gá nurlı fontanday súńgir tereńge.

Hám ol ashıq kókte joǵalar jıldam, Kúshinen qaltırar ayaqtıń astı.

«Bul ne? Ammonal ma dúzde jarılǵan, Qurılıs ushın gewlep qoparǵan tastı?

Atom dep qorqıwǵa hesh ireti joq, Bunda poligon joq, bul qawipsiz dala. Ya kosmosqa jáne ushtıq pa eken?» dep, Hayran bolıp tursam shúmip qıyalǵa,—

Motor dawısı esitildi qasımnan.

Bar shabısta eki mashina keler.

Toqtaǵan biriniń kabiiasınan Kúlimlep bir tanıs adam úńiler.

«Shayır!—dep baqırar maǵan qol bılǵap, Oylap tawıspaqsań ba dala oyların!...

Dárhal suwǵa kirgen balıqlarday tap, Apaq-shapaq boldıq sorasıp bárin.

«Anaw Shól táńirisi adam ırqına Kónbeymen dep lawlap, hallaslamaqta.