Ibrayim Yusupov - Tumaris ham basqa poemalar

Ibrayım YUSUPOV

TUMARIS HÁM BASQA POEMALAR

2

AKTRISANÍŃ

ÍǴBALÍ

(Tań nurı)

Liro-dramalıq poema

Birinshi dramaturgimiz qaraqalpaq teatrın dúziwde belsene is kórsetken talantlı akter

Ábdiraman Ótepovtıń esteligine arnayman.

Avtor

PROLOG

Hey sen, qońıratlı qız, janım Arıwxan, Qızıl qapı aldında irkildiń, nege? Sıǵalap turǵandı qoy tal arasınan, Jeter tartınǵanıń, kir ishkerige.

Kir deymen, qımbatlım, qolıńdı uzat, Qánekey, bir batıl qádem ur, - tamam, - Tek sóytseń bolǵanı, wádem haqıyqat, Ájayıp bir dúnyanı ashayın saǵan.

Sen ushın jat emes bul qızıl esik, Biykar gúdiklenip ishten janasań, «Qoldan kelmes iske umtılar» desip,

«Kúlip jure me» - dep gúmanlanasań.

3

Joq, bul jerde saǵan «arman tur» demes. Jaslar bunda qurar zawıqlı keshe.

Bul Jáleke baydıń xáwlisi emes

Hám shashıńnan súyrep urmas báybishe.

Bunda joq, Jálekeniń Áyten geshshesi, Seni qanǵa boyap, shalmaqshı bolǵan.

Izlep kelip, kirmey qaytqanı nesi?

Nege qamsıǵasań janım, Arıwxan?

Sen jetim qız ediń, sen shorı ediń, Biraq awılımızdıń sáni boldıń sen; Qaljıńbas jigitlerdiń sen sorı ediń, Juwaptı sharlar ediń, ótkir sóz benen.

Sen tezek teriwge shıǵıp arqashqa, Geyde qanday jaqsı qosıqlar ayttıń. Tózdiń sen ıssıǵa, suwıqqa, ashqa, Sulıwlıǵıń qarıydardı molayttı.

Anań erte óldi, miyrimsiz ákeń. Seni sattı bayǵa on tórt jasıńda.

Kisi esigi degen toń tezek eken, Eritiw qıyın boldı ǵam-ǵussasında.

Biraq, awılımızda hesh qız, hesh qatın Aldıńa túspedi aqıl, shıraydan

Hám ashıq mineziń, shoq tábiyatıń Kuwdı ǵam-qayǵını sen júrgen jaydan.

Lekin, tal shıbıqtay tawlanıp sonda, Awıp júk astında sen ósken sayın,

Azap sonsha battı zil berip janǵa,

4

Jurtqa ermek ushın sen boldıń qayım.

Geyde aydıllıńnıń jiyegin tislep,

Kettiń kózden tasa jiydelik betke,

Bastıń óksigińdi ózińdi kúshlep, Tiri janǵa muńıńdı shaqpadıń hátte.

Sóytip júrgenińde, tań atqan edi, Tań attı, nurlı tań, bir ájayıp tań. «Qápestegi búlbil, azatsań» dedi Hám máńgi qutıldıń qullıq torınan.

Náletiy aq otaw dawıldan qıyrap, Bay jábirinen azat bolǵanıń seniń,— Kuslar dizbeginiń artınan qarap,

Esinde me: «Lenin» dep gúbirlengeniń?

Awıl muǵallimi seni jetelep, Tórtkúlge ákelip oqıwǵa berdi. Azatlıq tańında suńqarday túlep, Kózleriń erkinlik nurların kórdi.

Sen máńgi azatsań, joldas Arıwxan, Hey, kóp azap kórgen qaraqalpaq qızı. Hyp alıp erkinliktiń altın tańınan,

Kúl sen, kún shıǵıstıń gáwhar juldızı.

Ash qızıl esikti, bas, ayaqtı bas, Baxıtın qarsı alıwı kerek hár adam. Tartınba erkinlik alǵan qarındas, Jol ashıq, jol ashıq, jol ashıq saǵan!

5

Birinshi taraw

LENIN KLUBÍNDA

1

Xor

Turǵıl, qarındasım, jatpa muńayıp, Tursań, jarıq jolǵa alıp baraman.

Tur, erkin jollarda qádem urayıq. Jurseń jarıq jolǵa alıp baraman.

Kóp waq jılan shaqtı bizdi,

Endi azatpız, xalayıq.

Kel, qurdaslar, baxtımızdı,

Bizler kútip alayıq.

Oktyabr quyashı jaqtırttı joldı, Hámme azatlıqqa talaban boldı, Túrgel, eski jolda tek te sen qaldıń. Tursań taza jolǵa alıp baraman.

Ákeń sattı baydıń qızıp malına, Bay zalım jetpedi arzı-halıńa, Bul jolda qaraydı kim obalıńa? Júrgil, jaqtı jolǵa alıp baraman.

B a ǵ j a n

Raxmet, Ábdiraman, hár sóziń dúrdey, Júrekti tolqıtar tıńlasań birdey.

Ele qápestegi quslar az emes.

Alsın olardaǵı erkinlik náfes.

6

K ó p sh i l i k

Baǵjan durıs aytadı, qosılamız biz de, Raxmet, Ábdiraman, raxmet sizge.

Á b d i r a m a n

Bilemen, girbiń joq bul sózińizde, Sóytse de, adamdı maqtamań kózge. Qosıq - bul ómirdiń máńgi joldası, Ol - dárya, júrekten alar saǵasın ...

Mına jańa báhár, azatlıq zaman.

Biz taxtın awdardıq patshanıń, xannıń, Eskilik—ordası edi jılannıń,

Ordası buzılǵan jılanlar biraq

Ele dem shekpekte artına qarap.

Jılan kim? Ol suwıq tek kórer kózge, Jat-jamay1 qasında jılan da sóz be? Jılannan kóp ese kúshln kahári, Jılan záhárinen ótkir záhári. Jılan—bir keseklik, basqa ne qılar?

Jat-jamay qanıńdı tespesten sorar. Temirdey soqqısınan awdarıspaqtıń2 Olar jer qabınıp, jutpaqta zaqqım.

Biraq olar berilmes jıǵılǵan menen.

Naqıl bar: «mantıqqan tal qarmar» degen.

Salın iyrim tartqan jawlar bul waqta, Jandalbası menen qarmalanbaqta. Jolatpa olarǵa qutqarıw kemesin. Tek tınbay ura ber, jıydırma esin.

1Jat-jamay – klass dushpanı.

2Awdarıspaq – revolyuсiya mánisinde (otızınshı jıllardıń termini I.Yu.)

7

Kimniń tisi shıqsa hadal miynetten, Bul ádil turmıstan qalmasın shette, Eger kim izlese xalıqtıń baxıtın, Ózin bul gúreske arnasın pútin. Qatnassın kúsh, jiger, uqıbı menen, Ya bilim, ya qálem, mıltıǵı menen; Ya jaw sırın kórgish kózleri menen, Bolshevikshe isi, sózleri menen.

Shayır qosıǵı, baqsı naması menen. Al, artistler? ...

K ó p sh i l i k

... gúres saxnası menen.

Á b d i r a m a n

Demek, solay bolsa, umıtpań onda:

Jaqında shıǵasız siz kanikulǵa. Úyli-úyińizge tarqalmań, biraq, Biz oyın qoyamız eldi aralap.

K ó p sh i l i k

Biz tayar, baramız hesh sepsimesten.

B i r q ı z

Tek te men barıwǵa tayar emespen.

K ó p sh i l i k (tańırqap)

Sen - biziń baǵımızdıń ǵoshshak búlbili,

8

Sánli saxnamızdıń eń sulıw gúli, - Bul sóziń durıs emes, ne boldı saǵan,

Nege bara almaysań, aytshı, Arıwxan?

A r ı w x a n

Gastrolǵa jan dep bara alar edim, Jurt kórip, men de el aralar edim;

Átteń, bara almayman, siz ayıp kórmeń, Búlbil ózliginen bardan bezer me? Meniń tuwǵan ákem qattılaw adam, Kanikulda barmasam baqırar maǵan ...

Basqa sóz aytpadı, tek usılay dep, Jupqa oramaldıń bir ushın tislep, Hesh bir táwellege qulaq salmastan,

Únsiz shıǵıp ketti sırtqa Arıwxan. Kópshilik tańlandı izinen qarap, Qızlar «Arıwxan» dep juwırdı. Biraq, Baǵjan joldı tosıp, irkip olardı,

Ayttı kópshilikke mına xabardı:

B a ǵ j a n

Múmkin qattı qollı shıǵar atası,

Biraq, bul, - menińshe jay bahanası, Bunnan on kún burın kórdim bir awhal: Sabaqtan shıqtıq biz tús awǵan máhál. Hám tez awqatlanıp jataqxanadan, Juwırdıq ekewmiz klubqa taman,

Jolımızdı tostı bir fayton arba,

Bir qaǵaz bar faytonshınıń qolında. Aqırında Arıwxan faytonǵa mińdi ...

Doslarım, arjaǵın bilmeymen endi.

9

Keshte jataq jayǵa kelsem klubtan, Kitap oqıp otır eken Arıwxan,

Sonnan beri kitaptan bas kótermes,

Aqsham uyıqlay almas, jadırap kúlmes, Jalınsam da «ayt» dep hár kún sayın men, Sabaq tarta almadım sır kelebinen.

J i g i t

Bilsem, bul hádiyse tegin emes hesh.

Q ı z

Iy, ádira qalsın, buzıldı desesh ...

Á b d i r a m a n

Qarındasım, nege olay deyseń sen? Buzıla bere me faytonǵa mingen?

Dos adam ólshemey sırttan ton pishpes,

Súrinseń, sóz ertip, izińe túspes. Qayta, onıń sırın bilińler qáne. Qoldan kelse dárman beriń dártine.

K ó p sh i l i k

Awa, biliw kerek bul sırdı tezden.

Á b d i r a m a n

Qız kewli - aq sandıq. Giltin teńizden,

Súńgip tapqan ashar ...

J i g i t

10

Súńgir edim men ...

Bul ájep is eken ne degen menen.

(Jigit juwırıp shıǵıp ketedi)

Ekinshi taraw

DÁRYA BOYÍNDAǴÍ KESH

1

Qolında kitabı, kózleri oyshań, Kóshede asıqpay barar Arıwxan, Qızǵısh birtartarı ot qusap lawlap, Jelbirer kórgenniń kóz nurın awlap, Jolıqqanlardan ol shetlep baradı, Minekey, artına bir jalt qaradı. Jigit sál jasqandı onnan albırap, Sóyledi Arıwxan jigitke qarap:

A r ı w x a n

Men saǵan bir ermek bolǵan qusayman, Nege ergishleyseń izimnen, Ayman?

A y m a n

Ol ne degenińiz? Ergeni nesi?

Jol bolǵan soń ... joldan júrmey me kisi? Málel bergen bolsam men sizge, ayım, Basqa kósheden-aq kete qoyayın ...

A r ı w x a n