Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 6
.pdfBilim menen bilimsiz, náhaq penen haqtı da, Aytqan: «Eger bilimli bolıp, aqıl bolmasa, Bilim zálel keltirip, teris qaytar baxtı da».
***
Házir biziń arada, bilimli kóp, sıpayı, Qıymıl menen háreket, sózi de dım turpayı, Iyelegen ilimniń eń joqarǵı shıńların,
Biraq nápsin qıyalmas, urıp qoyǵan Qudayı.
***
Pálen jasqa shıqtı dep, ilimpazdı birewler, Kókke deyin kóterdi, kózi láhát, girewler, Aq-qaranıń parqın bir, bilgenleriń bul jaqta, «Jandı naysap baxıtı, Astaǵfurulla!» derler.
***
Lawazım hám ataqtı kóz-kóz etip jurtlarǵa, Aldı, zattı esheyin, pulın bermey mutlarǵa, Lawazımda otqanda alǵan para, qılmısı, Ashılǵanda, kóriler, edi isi sotlarda.
***
Házir endi áneydey, bir húrmetli ilimpaz, Jemge toyǵan qorazday, kekshiyedi ábden saz, Ápiwayı puxara jek kóredi, jinindey,
Deydi: «Ol bir paraxor hám nápsiqaw bir nasaz!».
***
Baxıt degen hár qıylı, bolaberer eken-aw,
Kóp paraxor bilinbey, aman shıqtı, bolmay daw, Tap házirgi waqıttan qıraǵılıq bolǵanda, Olardıń da kópleri, qalmas edi, aman-saw.
***
Burın eldi omırıp, mıyqıldıqtan batqanlar, Tap óziniń múlkindey, xalıq múlkin satqanlar, Mıń bir tásil isleyip hám jazadan qutılıp, Ketkenlerge mıń nálet aytar, náhaq, jatqanlar.
***
Dáwirinde jalatay, jalmawızlar qutırdı, Pıshaǵı may ústinde isi boldı utımlı,
Hátte adam bastırıp, qoyǵan waqta basqanı, Orınına qamatıp, ózi jaqsı qutıldı.
***
181
24.11.2013j.
Qanaatdur insannıń bar baylıǵı, kórki de, Qanaatdur basında, abırayı, bórki de, Qanaatsız bendeler nápsi qulı boladı, Qanaatdur ar-namıs, hújdanı hám erki de.
***
Qanaat ol adamnıń, adamıylıq sıpatın, Kórsetedi kimligin, ata baba hám zaddın, Qanaatsız, miynetsiz, mal tabıwǵa ótkende, Qanaatlı miynetten kórer, baxtı, ıǵbalın.
***
Qanaatta hiylelik, tásil degen bolmaydı, Qollasa ol haqlardı, durıs sózdi qollaydı, Qanaat bar jerlerdiń payızı bar ózgeshe, Nápsi menen támege, haslan orın qalmaydı.
***
Qanaatlı «Írısqım bolıp tur kem!» demeydi, Gór ógizdey alqımǵa kelgeninshe jemeydi, Qanaatsız Qudayın umıtıp bir ketkende, Qanaatlı «Shúkir!» dep, táwbe etpey júrmeydi.
***
Qansha alǵan menen de bul dúnyaǵa toyım joq, Bunıńdayın tamasha, bunıńdayın oyın joq, Qanaatsız bendeler, utılıwın bilse de,
«Jeter endi, alqınıw, qoydım!» degen oyıń joq.
***
Qápes, zindan, túrmeler qashan oylap tabılǵan? Barma onıń negizi, ne nárseden alınǵan,
Insan dáslep pák bolıp, keyin ketken qanaat, Insap penen iymandı, qorǵaw ushın salınǵan.
***
Ózi joytıp insabın, ózi jáne sol zatqa, Nızam, zańdı shıǵarıp, móhirlegen ol xatqa, Nızam menen zańlarǵa qarsı isti isleyip, Daq saladı muqaddes, insan degen bul atqa.
***
Keyingi payıtta mıńlar qalıp, millionlap, Alınadı paralar, tólelerde hám qaplap, Qoyǵanlar da, shermende bolıp atır xalıqqa,
182
Abıraydı qaytara almay atır, milliardlap.
***
Bir tógilse abıray, tógiledi támeden,
«Táme keyni qorlıq» dep esheyinge demegen, Jeter-jetpes puxara táme menen isi joq, Lawazımlı paraxor, támesiz bir júrmegen.
***
25.11.2013j.
Támegóylik insannıń mańlayına qaradur, Óliden de támegóy «alsam» deyip baradur, Pıshıqtayın barqılla jaltańlaydı, turadı,
Bir nápsiniń dártinen mayırılıp qaladur.
***
Támegóyler mısalı, emiziwli baladay, Kóz jawtańlap, bárqulla tamsanıp turaday, Buyırmaǵan nárseden alaman dep talpınıp, Kózsiz ózin suwlarǵa, otlarǵa uradı-ay.
***
Pikir etiń, oylańız, basqa bále arttırǵan, Eki kózi tórt bolıp, túrmelerde jatırǵan, Burın hákim yaki bir úlken iste islegen,
Nápsi biylep boyların, azdırǵan-aw aqıldan.
***
Ornı tolmas biyorın, etken qáte-qılmıstıń, Juwapkerli minnetin, lawazımlı jumıstıń, Ańlamaǵan, sáwselim basshı bola almaydı, Qashıradı mánisin, jámááttiń hám istiń.
***
Jigitler bar jasınday, ketejaqtay atılıp, Isler ózi on jigit, jumısların qatırıp, Iskerlikke jarasa, nápside bar birtalay,
Iskerlikten ne payda, ketkennen soń tutılıp?
***
Birewlerge talanttı, uquptı da beredi,
Jurtlar: «Naǵız isker bul, bir sózli er» der edi, Kóp maqtaǵan basshıda shaytan waswasasına, Erip, para ústinde, uslanǵanın kór, endi.
***
Qarap tursań insaptan qalmaǵan ba hesh kimde?
183
Insapsızlar kópbeyip baratqanday búginde, Imam, mufti bolǵanlar, qol urıp, haramǵa, Gáp keltirip atıptı, musumanlıq degenge.
***
Úlken awıl-aymaqtıń, el saylaǵan imamı, Bar tapqanın jambasqa, alqımına uradı. Húrmet penen izzetten jurday bolıp ayırılıp, Bir nápsiniń jolında, bolǵan júzi qaralı.
***
Talı bilim bir mola «Hár demime pálen sum, Bereseń!» dep, shárt qoyǵan, kiyip alıp, kápir ton, Dindi betke nıqap qıp, alǵan iymansızlar bar, Beske etpes qanaat, alsam deydi bárha on.
***
26.11.2013j.
Jigit bolsań ańlaǵıl, eń birinshi ózińdi, Oylap aytqıl hár qashan, kóp ishinde sózińdi, Halıń bilmey, biyikke asılǵannan payda joq, Oysızlıqtıń ahırı, shıǵaradı kózińdi.
***
Hákim yaki úlken bir lawazımda adamlar, Aqıl-esli, sawatlı, talǵam kúshli, bir janlar, «Isker jigit insaplı, nápsige hesh jol qoymas», Deyip júrseń, ishinen shıǵar ahmaq, nadanlar.
***
Óziń kópke basshı bop, qızıń yaki ulıńda, Insap-iyman bolmasa, oǵırı bir qıynda, Atıń satıp, jaramas, turpayı is islese,
El ishinde qalmaydı, húrmet penen sıyıńda.
***
Onıńdaylar az emes, ulı menen qızları,
Bir bop ketken, parqı joq, qısı menen jazları, Ákesi abırayın satıp, kópti búldirip, Júrgenlerdiń «alıwdan» basqa joqdur wazları.
***
Geybir basshı jigittiń, keyingi bir payıtta, Aytaberseń shetinen, qolaysız hám ayıp ta, Qálegenin jumısqa alar, úyde hayalı,
Hám jaqpaǵan adamın, taslar isten alıpta.
184
***
Bárin bolmas aqıllı, bárin bolmas isker dep, Basshı bolıp otırǵan, máńkiw menen sam-sam kóp, Sırttan kórseń hazarsız, tap qumırı qus yańlı,
Al nápsige kelgende, tawdı-tastı qoyǵan jep.
***
Bir basshı bar, kóbirek ózi mápin oylaydı, Qollasa ol, jalatay, jalmawızdı qollaydı, Jalataylar, jallmawız, jolın tawıp jaǵınar, Durıs sózdi aytqandı, shuqlastırıp qoymaydı.
***
Bir basshı bar, úyinde xızmetkerler jıl boyı, Qulı bolıp xızmet, etip júrer udayı, Mekemeniń qay jerde ekenligin umıtıp, Pensiyaǵa úyinen shıǵıp keter malayı.
***
Insapsızlar kánde de, qanaat bir etpeydi, Mıyqıldıqtan batsa da, oǵan dúnya jetpeydi, «Ara-tura sen de bir, shúkir etkil» deseńiz, Dúnya turǵan jerlerde oǵan sóziń ótpeydi.
***
27.11.2013j.
Gey bir basshı háreket, qılıǵına hayransań, Jer sıypalap, jeyiwge tappay atqan yańlı nan, Toy-mereke jıyının, jámááttiń moynına, Uyalmastan qoyadı, shıǵıp kete jazlar jan.
***
Bir Qudaydan keyin men, alımsaqtan qorqaman, Berseń qoldan, bermeseń, alar, qoyın qaltadan, Jismi-janı, niyeti «alsam-ólsem!» dep, turar, Qılmıs islep qamalıp, kelse isler qaytadan.
***
Paraxorda wáde hám ıqrar degen bolmaydı, Nápsi ushın hátteki ákesin de aldaydı, Mısal ushın, ataqlı professor, alımsaq, Studentke almasa, ońlı baxa qoymaydı.
***
Para degen, bilimge aralasıp ketken soń,
Mıń bir túrli jol menen sawatsızlar ótken soń,
185
Qanday ilaj isleyseń, eń joqarı, ataqlı, Ilimpazlar atına, shikast, nuqsan jetken soń.
***
Úlken ataq iyesi toqsan jasqa kelgende, Jasqa orın beriwdi, oylamaydı, ólgenshe,
Juqa jerge shıqqan bir, sızlawıqtay, shıyqanday, Quwanarek, tegine, para almay júrgende.
***
Talıbilim bolǵan soń, qánekey bir márt bolsa, «Janım pidá ilimge!» degen, aǵla ant bolsa, Al biraq ta, joqarǵı orınlarda otırıp,
Eń jamanı támeden arılmastay, dárt bolsa.
***
Súyegine pitken zat, ólgeninshe ketedi, Paraxordıń basına, nápsi bir kún jetedi, Bolmas hasla yadında Payǵambarı, Qudayı, Eń keyingi demde de: «Alsam!» deyip, ótedi.
***
Jinayattı isleyip, dálil keltirgen menen, Kisi haqı barabar, adam óltirgen menen, Paraxordı sudıń da hám Allada keshirmes,
Shúkirlik hám táwbesin ábden jetkergen menen.
***
28.11.2013j.
Bir basshı bar, balların para menen baǵadı, Mıń bir tásil, jol menen qorqızadı, aladı, Lawazımdı mańlayǵa «Máńgi baxıy jazılǵan», Deyip oylap, júrip-aq, bir kún sorlap qaladı.
***
Shıǵır tisi siyaqlı, waqıt tınbay zırlaydı, Qudiret joq, irkerlik moysınbaydı, qılmaydı, Adam tanı, basıńda baxıt qusı turǵanda, Máńgi-baqıy dáwlet te, máńgi baxıt bolmaydı.
***
Burındı ǵoy bilmedim, tap házirgi kúnleri, Jaqın kelip qalǵanday, aqır zaman únleri, Dúnyanıń teń yarımı, ash-jalańash, urıstan, Qırılısıp atıptı, biri menen birleri.
***
186
Baxıt qusı basıńda, bolsa náhán lawazım, Kóp jerlerdi jaylasa, danqıń menen hawazıń, Biraq úyde ul-qızıń aytqanıńdı etpese, Birdey bolıp qaladı, qısı menen hám jazıń.
***
Sırtta abden sıpayı, dana bolıp kóriner, Orınsız sóz aytpaydı, sóylewge de eriner, Al úyinde tártipsiz, ul-qızına baqırıp, Sira jónge salalmay, bolıp qalar qara jer.
***
Óziń úlken jumısta, júrgen menen xoppıyıp, Paydası joq, ul-qızıń islep júrse kóp ayıp, Hám keltirse atıńa, nuqsan menen máleldi, Ketken jaqsı, jumıstı erkiń menen tez qoyıp.
***
Ul-qızına tárbiya bere almay júrgenler, Qalay basshı boladı, kewil soqır hám gúńler? Qolınan is kelmesi bilinip-aq turadı,
Biraq qalmas qátere hám siz-bizlik degenler.
***
29.11.2013j.
Biziń úlken baxtımız-qızlarımız, hayallar, Bar arada uyat hám iybe jáne hayalar, Kóp ellerde hayallar iybesizlik isleyip, Keltiredi, keleshek zúriyatına zıyanlar.
***
Mısal ushın batısta, shegiwler ersi emes, Hayal-qızlar shegedi, ketkeninshe aqıl-es, Al bizlerde hayal-qız shegip tursa aytadı,
«Zúryadınıń dushpanı, aqılı joq, ahmaq, pes!»
***
Kórip taqat etpeyseń, kóp ellerdiń kanalın, «Oylamayma-deyseń-áy-zúriyadınıń kámalın», Erkegi de, hayalı tır jalańash júredi,
Kórip bolmas, nápsiden basqa maqset muradın.
***
Tıńlamaydı ananı, tıńlamaydı atanı, Uwız-iyi qurısıp, shırmalıp kep jatadı, Kórip turıp basqası, párwa etip atqan joq,
187
Ol da barıp qasına, tır jalańash jatadı.
***
Sóytip úshew-tórtewi, jalasadı ólgenshe, Aqıl-esten ayrılıp, jan alqımǵa kelgenshe, Usındayın hayasız, kórsetiwdi efirge,
Bergenlerge: «Mıń nálet bolsın-deyseń-ólgenshe!».
***
Biziń bette dástúrde, qız balalar erjetse, Ata-ana uyqısı, shala boladı hátte, «Iybeli bol, aqıllı, ata-eneń sıyla!» dep,
Mıń bir márte zinharlar, hátte, kiyewge ketse.
***
Qız kópshilik aldında ırjańlasa, qız emes, San ashılıp burrańlap, tırjańlasa, qız emes, Qızdıń qolda quralı-iybe menen uyatdur,
Yalǵan-yashıq sóyleyip, quwjıńlasa, qız emes.
***
01.12.2013j.
Qayda jánjel-daw bolsa, bir jaǵında nápsi bar, Nápsi bolǵan jerlerde, keter, namıs penen ar, Nápsi misli órmekshi awı yańlı bir nárse, Túsip qalsań, shıǵıwǵa tabalmaysań bir mursal.
***
Tuńǵıyıqta jatırǵan, náhán jayın sıyaqlı, Jutar tawdı-taslardı, jutar almas, qıyaqtı, Isli bolıp atqannıń yarımınan kóbisi, Nápsi urıp jollardan, qáte basqan ayaqtı.
***
Bir jigit bar, baylıǵı hesh kimlerden kem emes, Biraq júrer súlder bop, árwaq yańlı bir eles, Barı-joǵın, hesh adam elestirip atqan joq, Górtileklik peyili, ómirine bolǵan kes.
***
Bir jigit bar, is ornı, úyi eki arası,
Tuwrı barıp keledi, qıysaymaydı qullası, Qońısınıń mereke, toyına hesh barmaydı, Bolmas bunday adamnıń, ahmaq, maqaw, alası.
***
Bir jigit bar ózinshe menmensinip júredi,
188
Ushırasqanda pańsıyıp, miniń tawıp, kúledi, Al qońısı-qobası, «Bul bir dáli, ońbaǵan, Teris qaytqan, biydawlet!» degen sıpat beredi.
***
Jigit bolsań, hámeliń aspan tirep tursa da, Qudayıńdı umıtıp, ketpegil sen dım asa, Kewilińe menmenlik kelgen kúnnen baslayıp, Tań qalmaǵıl, talabıń alǵa qaray baspasa.
***
Kúsemestey zatı joq, kewil degen nárseniń, «Jatsam-deydi kósilip-tawıp altınnıń kánin», Baxıt kúlip, altınnan bina qurıp alsa da, Jetpey atqan sıyaqlı, tabar kemis hám minin.
***
02.12.2013j.
Bir jigit bar qatnastı adam saylap etedi, Hámeli bar adamnıń qulı bolıp ketedi, Puxaranıń toyına, barıw túwe, al endi, Ushırassa «Oń bolsın!» demey, tuwrı ótedi.
***
Jaramsaqlıq insannıń insanıylıq sıpatın, Túsiredi abıray, húrmet penen hám atın, Basqa telpek kiygenniń, jaramsaqlıq etkenin,
Deseń bolar: «Ol naǵız, mampıs, jaman bir qatın!».
***
Sın-sımbatı, lawazım hesh kimseden kem emes, Biraq jurtlar: «Bul jigit tuyanaqlı, márt» demes, Sebebi ol ózinen lawazımı úlkenge,
Gewish qoyıp, tabanın jalamayın bir júrmes.
***
Ózinen bir úlkenlew lawazımlı adamǵa, Bastan-ayaq, bilimsiz, paraxor bir nadanǵa, Bastan-ayaq bilimsiz, nadanlarıń jalpıldaq,
Mıń bir qılmıs isleydi, tuwrı kelmes hesh sanǵa,
***
Jalpıldaqlar hámedar aǵasınıń kisesi, Bolıp, jelip-juwırar, júrer, erte-keshesi, Bergeni de, alǵanı, ortadaǵı dál-dálshı, Qılmıs islep uslanıp, ketip atır neshesi.
189
***
Keyingi bir payıtta, qıraǵımız kúsheydi, Qadaǵalap turıptı, haram, hadaldı jewdi, Tasa jerde paranı alaman dep oylama,
Ayǵa barıp alsań da, deme haslan «Bilmeydi!».
***
«Segiz bolar ayaǵı-deydi-haslı jamannıń», Qádiri joq ol ushın, hátteki Kaabanıń,
Bir ayaǵı tiymeyin júrseń onnan alıslaw, Mıń bir márte shúkir et, eń baxıtlı bolǵanıń.
***
03.12.2013j.
Bir jazıwshı úyinde gires-gires kitap bar,
Bir shetinen sanasań, jetpes dedim, san, muqdar, Dúrdanalar ishinde otırıp ol jazıwshı, Oqımaydı, ya jazbas, aytıp bolmas, qıyın hal.
***
Maqtanadı birewler kitapların kórsetip, «Oqımayın shań basıp, jatır-aw bul ayt, netip?», Deyip, soraw qoysańız, berer juwap bılay dep, «Tuwılmaǵan aqlıqlar oqır,-deydi-erjetip».
***
Adamlar bar arada, kitap barı dúnyada, Enbes sira esine, joq esinde, ya yadta, Deseń bolar bulardı Gorillanıń bir túri,
Kóz mólerip, al-sal bop, turǵan tek te ayaqta.
***
Qudaydan soń dúnyanıń tiregi bul kitapdur,
«Zabur», «Tawrat», «Injil» di hám «Quran» dı atapdur, Ádep penen ikiram, insanlardıń qálbine,
Ótkenligi kitaptan, taqıyıq, anıq hám haqur.
***
Kópler kitap degende, ara-tura bir márte, Ashıp yaki kórmegen, keshte yaki bir erte, Berdaq kim dep sorasań, ań-tań bolıp turadı,
Kelmey turǵan qarıstay, jip yańli bir gúrmewge.
***
Oqımaǵan adamnan oqıǵannıń arası, Aspan menen jer shenli, aqıl-oyı, sanası,
190