Ibrayim Yusupov - Bulbil uyasi, qosiqlar ham poema

61

Qayta qurıw aynasınan

Qarap kórsek ózimizdi,

Juldız izlep ay qasınan,

May basıptı kózimizdi.

Nápsimiz ashılıp keńnen, Peylimiz dım tarayıptı. Endi mine ózgelerden Izlep júrmiz bar ayıptı.

Bir-birewge ayıp taǵıp,

Aytıs penen ótermiz biz.

Dárya ele tolıp aǵıp,

Jaǵısına qaytar teńiz.

Teńiz qashqan menen bizden, Biz qashpaymız úyimizden. Arba júrip keter ele,

Iske ótip alsaq sózden...

3

Jaratılıs ádil qanday! Obal-sawap, insabı mol. (Sum bolǵanda adamlarday. Tutar edi-aw basqasha jol;

Kúshlilerdiń ıǵın shalıp,

Ázzilerin qorlar edi.

Jaqsısın ózine alıp,

Jaqınların qollar edi) ...

Jaratılıs ádil qanday! Úleserde baylıqların,

Anań bólip bergen nanday, Alalamay bólgen bárin:

Birewlerge asqar biyik Taw berse de jer bermegen. Maral mańırap, aqsha kiyik

Juwırǵanday shól bermegen.

Bir jerler xosh tábiyatlı,

Qırǵawıldıń qanatınday.

Biraq jemisi joq tatlı

Gúlabı, tor nabatımday.

Birewler balıqqa jerik,

Birewlerde-Adriatik...

Birewlerge jamǵır berip,

Kún bermegen jadıratıp.

Eń bay eller mútáj hátte

62

Boyan tamır, gazli kánnen.

Yaponlardıń «topıraq sat» dep,

Jalınǵanın esitkenmen...

Siz benen biz mákan qılǵan

Bul topıraqta bári-de bar. Egin ekseń órre turǵan, Shóplerinde dári-de bar.

Nar qamıslı kóllerinde

Oynar sazan, bórgeleri.

Jantaǵınıń gúllerinen

Pal jıynaydı hárreleri.

Keń jázira dalasında Malına jay órislerin. Qara taldıń sayasında

Bir jelpinip shay ishkeniń...

Miynetiń de, lázzetiń de

Basımızdan keshirgenbiz. Jeti ireńli súwretin-de Ruwhımızǵa kóshirgenbiz.

Tegin emes tuwǵan topıraq, Beze almaydı adam degen.

Tereń tamır urǵan daraq, - Watan degen, uatan degen!

4

Ózgermeli dáwir degen, Jerge de bir náwbet keler. Bizler dúzemegen menen, Dúzeledi bul jer ele.

Keler óz iyesi onıń, -

Jańa áwlad - aqıllı jas.

Kóp sóylemes bizdey bolıp, Bizdey osamaslıq qılmas.

Jerdiń qádirine jetip, Kóteriser tóbesine, Bizdey ólermenlik etip,

Kúl tartpaydı kómeshine...

Kayta qurıw kábileti

Jer-anada mol boladı.

Az ǵana jıl sabır etiń,

Bul jer ele zor boladı.

Zer qádirnn bilip zerger,

63

Sonday zaman kelgen gezde, «Ijraǵa az-maz jer ber»

Dep jalınar dúnya bizge...

Sentyabr, 1988-jıl

TUWǴAN JER

Kúndizi quyashlı, túni juldızlı

Bir eldiń ıshqında kewlim biyqarar. Óz kóksinde biniyad etken ol bizdi,

Oǵan perzent bolıp, taptıq itibar.

Jáhan globusı tursa aylanıp, Jiberseler meni kózimdi tanıp,

Barmaǵım-ol jerdi jańılmay tanıp, Mingen atım oǵan jol tawıp barar.

Topıraǵı totiya, suwları sherbet,

Ómir boyı oǵan beremiz ziynet.

Jer ıshqı, yar ıshqı, nan, azat miynet,

Jalıqtırmas adam áwladın zinhar.

Saratanı - bulaw, salqını - dárman, Ómirimshe jalıkpay jırlawǵa barman. Bul eldiń ıǵbalı - mendegi árman, Jamalına juldız bolǵay intizar.

Jurtlar ıssı deydi bul jerdiń jazıng

(Jaz bolǵan soń, ıssı bolmaǵı lazım). Házir jurtqa jaǵıw qıyın, shabazım, Beyish qurıp berse de bir min tabar …

Jamǵır az desedi aprel, mayda.

(Az jawsa dım ájep diyqanǵa payda., Quyash bul úlkeniń ıshqında sháyda, Men hám quyash nurlarına qariydar.

Janǵa tiydi dese, bul jerdiń shańı, Jer bolǵansoń bolar shańı-tozańı. Sol shańǵıt astında gózzal dúnyanı Dúzip atırǵan xalıq bunnan xabardar.

Teńiz tartılsa da, kólleri qurıp, Suwları qashsa da, ańǵarın burıp, Kewlimde bir ullı dárya máwjirip, Onıń shóllerine aǵar da turar.

Oyanǵan sahradur onıń ján-jaǵı, Ortada ırǵalǵan miywalı baǵı, «Watan» degen ullı uǵım soqbaǵı Meniń ushın usı jerden baslanar.

64

Meyli, bul jer bolsın ıssı ya salqın, Bunda jasar meni tuwdırǵan xalqım.

Ózime qıymaǵan janımdı, bálkim - Bul elge ber dese - men oǵan tayar.

Sentyabr 1981-jıl hám may 1996-jıl.

ÓMIRBEK LAQQÍ

(Shımbay ápsanaları)

Bir gellege qonıp mıńlardıń baxtı, Paqır-puqaralar qıynalǵan waqtı, Ashshı kúlki menen jurtın jubatıp, Shımbay jaqta ótken Ómirbek laqqı.

Onda úy bolmaǵan, ılashıq bolǵan, Biraq qayda barsa jol ashıq bolǵan.

«Ómirbek kelipti» dese bir úyge, Shiydiń jırtıǵına talasıq bolǵan.

Ol qazıwǵa barsa qashar uwayım,

Jeńilleser Kegeyliniń ılayı.

Ol oraqqa shıqsa, kúnlikshi xalqı Shadlı kúlkilerge batar udayı.

Onı kórse baydıń júzi qubarar, Molla, iyshannıń sálleleri shubalar,

Murtın tawlap juwap ursa Ómirbek, Men-men degen qız-kelinler tubalar.

Onıń ózi - quwanıshtıń belgisi,

Sóytip atqa shıqqan eken bul kisi.

Totıqqan paznanı iske salǵanday, Ǵam kewildi jarqıratqan kúlkisi.

Kel jigitler, gápti onsha sozbayın, Bir qazanǵa kúydireyin sóz mayın.

Hám sol mayǵa salǵan gúrish piskenshe, Bes-altı awız orsaqı sóz qozǵayın.

Paydakúnem Ómirbek

Dem ishinde jigitlik dem-dem eken, Jigit boldı sóytip biziń Ómekeń. Qoltıǵında qayqılıqtıń qanatı,

Úyge tiyer paydası sál kem eken.

Sonda oǵan ata-anası sóyledi:

«Sen, júwermek, qayqılıqtı qoy - dedi Payda quwar basqalardıń balları.

Al sen mázi sobırayǵan boy dedi.

65

Sen júripseń zákiwan bop ján-jakta, Sendey ballar kúnde barıp sallaqqa. Ishek-qarın alıp sawda qılsa da.

Ata-ananıń awzına as salmaqta.

Dep anası ızalı til qatadı,

Bul sóz onıń shımbayına batadı.

Tań azannan turıp alıp Ómirbek,

Bazar betke qaray adım atadı.

Aralap júrsin be ol bazarıńdı!

Satıp aldı bir qap ishek-qarındı.

Paydasına satpaq bolıp ep penen,

Gá maqtadı, gá «alıń» dep jalındı.

-Al, alayıq neden bala, qarınıń?

-Qaptan... - dedi, qazıp sózdiń qarımın.

-Qarınıńdı nege bereseń? - dese,

-Pulǵa, dedi, berer jeri báriniń …

-Qarınıń taza ma?- dep soraǵanǵa

Dedi: Basıń bas pa yaki shalǵam ba?

Bunsha aqmaq bolǵanıń ne, yashullı.

Qarın bola ma ol taza bolǵanda?...

Ishek-qarın qaldı sóytip, «paydaǵa» Kesh bolǵanda qaptıń awzın bayladı. Jas sawdager mol paydaǵa quwanıp, Mine, úyge arqalanıp aydadı.

«Búgin ózim tanıttım-aw talayǵa. Epsiz emes ekenmen - dep - qalayda",- Ay-hay, biziń paydakúnem jas jigit, Keler baǵıp belshesinen ılayǵa.

Ayaǵı tayıp ketip esi jarımnıń, Íńq etti ishine tereń qarımnıń. «Ólá paydanıń astında, Ómirbek!"

Depti astında jatıp bir qap qarınnıń...

1962-jıl.

Ómirbek hám Erejep tentek

Laqqını bir sınamaqshı boldı da. Ómirbekti shaqırdı biy aldına.

- Má teńge! Bazarǵa barıp kel! -dedi

Bir «waq-waq», bir «way-way» alıp kel!-dedi. Biydiń sózin kim tárk etken bundayda!

«Qup ájep» dep shaptı Ómek Shımbayǵa. Kóp qızlardı quwırdaqqa toydırıp,

66

Qayttı atın dizgin ushı quydırıp, Joldan hárre, shayan uslap aldı ol,

Hám qorjınnıń bir basına saldı ol, Gúrjilewli bos qorjındı kóterip, «Amanatıń mine» dedi jótelip.

- Qane, qane kóreyik-dep biy sonda,

Quwanıp tez qolın urdı qorjınǵa. Waq-waq, qolım... Bul neń, mańlayı qara?

Mınawıń hárre ǵoy, háy zanǵar! - dedi. - Qolıńızdı suǵıńqırań biy jora. Teyireginde „way-wayı" da bar-dedi...

(Erejep tentek qıpshaqtıń biyi, Ómirbektiń zamanlası. I.Yu.)

1962-Jıl.

TÍMÍRÍQ

28-iyul 1989-jıl

Shóptiń bası sılt etpeydi tımırsıp, Iytler suwǵa gúmp beredi ıńırsıp. At tepsinip, mal móńirer shıbınlap, Tútinliktiń ashshı iyisi qońırsıp.

Sıtırlamas júweriniń arası,

Shımshıqlar da sharshaǵanday shaması. Túngi hawa háwirindey tandırdıń, Zeriktirer shegirtkeniń naması.

Kúni menen shomılǵanı esinde, Suw kórgendey sandıraqlap túsinde,

Tırjalanash qara botalaq balalar, Uyqlap atır peshaxana ishinde.

Saratannıń qızın samal áketip,

Ashıw-ızasana bizdi tap etip ...

Olsızdaǵı órteń shalǵan bul dúnya,

Janayın dep tur ma deymen lap etip …

Shımbay, Azat awılı, 1989-jıl

OSSUARLAR

Bir alım kelinshek eplep erinbey,

Áyyemgi qorǵannıń tekshelerinen, Sút uyıtıp ketken gúzelerindey, Tas qutılardı alıp atır birimlep.

Qaqpaǵın kóterseń, - mázi quw súyek Sawdırasıp jatır! Al sırtın kórseń, -

67

Arameyshe Jazıw. Hám de eńirep,

Jılasqan hayallar tiri me deyseń.

Qara naǵıs jaǵa, qınama báshpent, Qolań qara shashlar jazıp taslańǵan. Qollar kóteriwli, jılasar eńk-eńk, Bir ullı azalı qıykıw baslanǵan.

Kim bilsin: bir gezde usı jerlerdi,

Gúnnlardıń láshkeri wayran kılǵandı.

Islamǵa kirmegen essiz erlerdi Xutayba gúwenlep qolın shalǵandı...

Aza túsken úyde bar qansha nashar, -

Túwel otır tabıt aynalasında, Hámmesi betlerin osıp jılasar, Qorqıw, qayǵı, ǵarǵıs kóz qarasında.

Qulaǵımdı teser zarlı sanalar,

Egilip, tunshıǵıp jılasar bári.

Botasız árwana - sorlı analar,

Kerderi jurtınıń tul hayalları.

Ah, bul tarqatılǵan shashtıń órimi Hám bul zarlaw janǵa tanıs aw sonday: Esimde, qońısı úydiń kelini

«Qara xat» kelgende jılaǵan usılay.

«Doynaqtan mayırılǵan júyrik qulınım»

Degen ses qulaqqa kelip turǵanday. Jaradar bop kelip ólgen ulınıń Azasında anam jılaǵan usılay.

Biymálim soldattıń qábirin qushıp, Rus hayalın kórdim usılay jılaǵan, «Ulım» dep eńiregen ana dawısı Házir de Vetnamnan esitiler maǵan...

«Qoy shúkir etiń» dep jubatqan menen Qoymas Kerderiniń tul hayalları. Urısqa nálet aytıp jılańlar ábden,

O, siz. Tók qalanıń ossuarları!

Iyul, 1968-jıl, Moskva

SÁWBETLI AQSHAM

Á. Nuraddinge

Tal astın tazalap tósek sal, jora, Ol jer óz aldına hawalı bolar. Úsh kópshiktiń birin óziń al, jora,

68

Ekkisi qonaqqa dawayı bolar.

Sensiz kewlim bóktergisi awıq-tı. Doslar gúrrińlesken aqsham zawıqlı. Búgin qurdas asqan túye tawıqtıń Júweri gúrtigi mazalı bolar.

Gápke shorqaq, bıdım-bıdım keleseń, Biraq sózge tereń máni bereseń. Qatınǵa súykenbey júrseń óleseń, Sondayda arqańnıń qozarı bolar ...

Sóz aytsań gápińdi baltaday saplap,

Kúliwiń bar ıqlas penen hallaslap.

Kátqudalıq etseń ákeńe usap,

Shesheńe de tartqan tamanı bolar.

Besjap boyı balalıqtıń mákanı, Tabanlarda bir soqpaqtıń tikeni. Jasta - urnıqqır, házir - tek til ekeni, Bunnan Ulbiykeniń xabarı bolar...

Ómir súrip bul ǵániymet dúnyada, Dos arttırǵanlardıń baxtı zıyada. Biraq seniń ornıń bólek oǵada, Doslardıń da jaqsı-jamanı bolar.

Jigit qamshı basıp júrmel torıǵa, Shıqqanda atlanıp dáwran jolına, Dos záńgiles tolar ońlı-solına, Uzaq aydasarı shamalı bolar.

Birewleri jolıńda jan órtegen, Xoshemeti jumsaq jońıshka gúlteden. Et baylaǵan sayın ıǵbal mártebeń, Kúnlep ishten kúyip azarı bolar.

Birazı adımın abaylap basıp, Dáwlet júrip tursa, qushaǵıi ashıp, Súrinseń zıp berer qayıstay qashıp, Túlkisi bar jerdiń saǵalı bolar.

Biri óttiń suwı túsken taǵam-dı

Isin kórip, kóp uslarman jaǵamdı...

Sóytse de, «yar-doslar» degen qoǵamdı

Jamanlasań qattı zıyanı bolar...

Kútimin bermeseń daqıl dánlemes,

Ózińnen de bardur, olardan emes. Tiride bir-birew qádirin bilmes, Ayta berseń túrli tamanı bolar...

69

Aqshamlassam dedim, kewlim saǵındı, Unatarman olpı-sopı jaǵıńdı.

Bileseń ǵoy baratırǵan aǵımdı, Endi tek durıs sózdiń zamanı bolar.

Basqalarǵa jaqsam diyip men yoshıp, Kópten berman túrli muqamǵa qashıp, Sen súygen jollarǵa jazbappan qosıq, Bunıń da bir kúni sorawı bolar.

Al jora, ayta ber, tıńlayın seni,

Awılǵa kelmedim birazdan beri.

Háwij alıp qayta qurıw isleri,

Is penen sóz, hújdan sınawı barar.

Xalıq ádil quwatlap bul siyasattı, Shınlıq jolbarısı oyanıp qattı, Ótiriktiń órelerin qulattı, Menmenliktiń endi zawalı bolar.

Awılda ózgeris bar-dı bir qansha?

Salındı deyseń be sovxozdan monsha? Awa, kóp kirledik, juwsaq ta qansha, Birden aǵarıwı shamalı bolar...

Kópten bul awılda aǵa bolmadı,

Eltiri ton desek, jaǵa bolmadı,

Kóbisi hiylesiz xızmet qılmadı,

Múmkin endigiler sanalı bolar ...

Ǵáremetti mázi basshıǵa artıp,

Sizler hám júrsizler shópdeyin qalqıp. Biz de «shayırmız» dep, Nókiste shalqıp Júrmiz. Hámme buǵan gúnalı bolar.

Suwımızdı baylap, shólge ashqansha, Teńiz qaytıp, bizdi taslap qashqansha,

Warq-sharq penen qol shappatlap biz sonsha,

Biyparwalıq endi hazarı bolar.

Adam peyli azsa qurǵın turmısta,

Kótere shań-sháwker, dástúr quwıspa, El eńbegin emiw, para alıspa, Miynetsiz bayıwdıń ılańı bolar.

Jádigóy jılpıldap túsimli jerde, Dúmshe molla bolıp shompıydı tórde. Jańanı quwatlap kútpegen jerde, Eskiliktiń egiz tuwarı bolar.

Qansha ullı bolsa xalıq inabatı,

Dástúri hazarsız, sulıw sawlatı.

70

Biziń úrp-ádettiń hár saltanatın, Artsań qırıq eshektiń obalı bolar.

Qamshısın umıtıp ketkendey dúzde, Biziń kóp jigitler juwırar izge. Hámme alǵa shulǵıp baratqan gezde, Bul islerdiń elge zıyanı bolar.

Xabarıń bar dáwir kóz qarasınan, Tóbeńe názer sal tal arasınan! Juldız aǵar dárya kibi tasıǵan,

Zamannıń sonday qen gúzarı bolar.

Ómir óter, biz qalarmız jasqada, Juldızlar sáwbetin buzbas hasla da. Bul turmıstıń kún kóristen basqa da, Ruwhıy lázzeti mazalı bolar.

Izzet-húrmet saqlap kisi kisige, Hadal miynet jumsap xalıqtıń isine, Hiyle qılmay hújdan tárezisine, Jasawdıń biymillet dáwranı bolar.

Atlar kisnep, tay tebistiń jumsaǵı, Arqashta otlaǵan shaǵın qumsadı. Balalıq shaq-pák hújdannıń tımsalı, Sońıra hár kimniń óz gúzarı bolar.

Doslar ańsap kelip qurǵanda bázim, Dım pákize boldı bul bergen háziń, Tepkiri bir súyem ata qorazıń Shaqırǵansha gúrriń qızarı bolar...

Aprel, 1987-jıl.

KESHKI IŃIRDE URÍQLÍQTAN...

Keshki ińirde urıqlıqtan

Bir top torǵay ushtı ketti...

Seniń qız bolǵan shaǵlarıń

Yadlarıma tústi ketti...

Qayda barsań, jurdim birdey

Qoshantayday erip saǵan.

Erkelettiń óz inińdey,

Awzıńdaǵını berip maǵan.

Umıtpayman sol shaǵıńdı: Kiyimińdi durısladıń. Ádiraspan monshaǵıńdı Sińliń taqsa urıspadıń.