Ibrayim Yusupov - Bulbil uyasi, qosiqlar ham poema

51

Muz túserde tuwlap ol hasıl balıq. Qızıl suw teńizge gúwlep jetkende, Dáryanıń kóp uzaq órine barıp, Uwıldırıq shashar edi kóklemde.

Gúmis shabaqların dúrletip aydap,

Kók teńizge keler edi masayrap...

Endi hálden tayıp, jigeri qaynap,

Teńiz táńirisinen mádet kútkendey.

** *

Teńiz táńirisi joq. Bar bolǵanda-da, Bálki bul jaǵıstı umıtar edi.

Sayran etip alıs okeanlarda, Bizge degen kewlin suwıtar edi.

«Úlken xojalıǵın» jiberip xodqa,

Múmkin óter edi xozraschetqa...

Bir «kól» qurıdı dep kim berer sotqa?

Kóldeneń tabısqa qunıǵar edi...

** *

Tubalasa irkip kúshli aǵısın,

Dáryalar teńizge jete almas eken. Teńiz taslap óz máńgilik jaǵısın, Táǵdirine tásil ete almas eken.

Balıq oynar shalqar suwdıń tusında, Teńiz alıp ketken barlıq qusın da. Adamnıń eń ázzi jeri usında:

Óz watanın taslap kete almas eken.

** *

Suwǵa ne. Bári bir qayda tolǵanda, Jańa jaǵıslardı jatırqay bilmes.

Qay jerde suw bolsa, shaǵala sonda,

Qurǵaqtıń qımbatın qádirley bilmes.

Qalsa Onıń tuwǵan jeri qala ma?

Muhabbatı, jaslıq ómiri qala ma? Ata-babasınıń qábiri qala ma? Insanday saǵınıp kádirley bilmes.

** *

Qumshawıt jaǵısta oyǵa talaman. Shańǵıt kóz ashtırmas, júziń kórinbes. Eski ultan menen ketip baraman,

52

Qayırılsam artımda izim kórinbes.

Kemeler qawsaǵan qayırda tozıp, Kórseń, júrek sızlar, dártleriń qozıp. Qansha qarasam-da moynımdı sozıp,

Kóz ushında kók teńizim kórinbes.

** *

Házir dárkar emes maǵan toy-bayram, Awlaq júrip, qıyal súrgim keledi.

Bul apat islerden aqıllar hayran, Sebeplerin serlep bilgim keledi.

Tasıwdan awıllar jawraǵan gezde, Burın qurban bergen dárya, teńizge.

Qaytıp berer bolsa Araldı bizge,

Jandı qurbanlıqqa bergim keledi.

** *

«Zárredey payda joq seniń janıńnan», Dep kúlgendey gúwler duzlı samallar. Gúzgi kún sıǵırayar asırlıp shıńnan, Tamırı jalańash jatar tomarlar.

Keshe tolqıp jatqan qayırdı qara!

Qanlı urıs bolǵanday qıp-qızıl sora. Bir ǵarrı úsh eshki menen awara,

Alıstan awız suw tasır hayallar.

** *

Toy tarqaǵan alań yanlı átirap, Jaǵısta awıllar jetim qalǵanday. Suwsız balıqshınıń isi patırat, Kemesi kóshkisiz ketip qalǵanday.

Alıs okeannıń balıǵın awlap, Traulerden tógip, poezdlar jallap, Sol «altın balıqqa» isler kombinat,

Júzdi sarıplap, birdi payda qılǵanday.

** *

Sonday márt edi bunda adamlar,

Dawıl hám tolqında sınnan ótkendey. Xosh kewilli, eden edi adamlar, Bekire kespelep qonaq kútkendey.

Qısta muzdan muzǵa sekirer edi,

Dawılda kók tolqın ókirer edi.

53

Shadlıǵın ruwxın bekirelerdi, Endi bárin birew urlap ketkendey.

** *

Sabır-taqatı joq, shurt minez bolǵan, Kimler óz elinen shıǵıp baratır. Kimler Sarı qamıs deyme qaylardan, Balıq izlep azap shegip atır.

«Taslap ata mákan Úrge, Shegeńdi, Qońıratqa barıp salı ektik endi». Qaydaǵı bir Poladzada degendi

Jáne álle kimdi sógip baratır...

II

Bir mármer dacha tur góne jaǵısta, Keshki jolawshınıń qıyalı yańlı,

Altın plyaj edi bul awlaq tusta, Peruza aspanlı, márwert tańlı.

Shóldiń saratanı háwirli waqta, Ne adamlar keler edi qonaqqa, Kók tolqın erkelep appaq ayaqqa,

Beyishtiń bul da bir tımsalı yańlı.

** *

Hámeldarlar jutıp beyish hawasın, Bunda dem alıwǵa kóp keler edi.

Arnawlı samolet, háńlegen mashın Sıylı qonaqlardı jetkerer edi.

Xrustal jamlarda shayqalıp sharap,

Salqın shardáreden teńizge qarap. Xanımlar shóllese «borjomiy» sorap, Xannıń qızınan-da ótkerer edi...

** *

Ráhátli kúndiz, payızlı aqsham, Súńgip shıqqanıńda salqın suw qanday! Bes kúnlik dúnyaǵa qutlı qonaqsań, Sezerseń eneden qayta tuwǵanday.

Biysáwbet adamlar kele almas edi, Ne bolıp atqanın bile almas edi. Kúni keshe ǵana bul ıras edi,

Endi kórgen tústey, tańǵı dumanday.

* * *

54

Biraq bul tús emes, boldı hámmesi, Jaqsılıq-jamanlıq shabırsıp ketti. Danq, dúnya, házlikke kóp awıp esi, Aǵamlar durıs joldan ǵabırsıp ketti.

Dáslep xızmet etken boldı berilip, Kem-kem kisiligi tuttı kerilip,

Aqırsında mingen muzı bólinip, Seń júrer aldında abırjıp ketti...

III

Ne ǵáletiy dáwir! Adamzatqa Jaqsılıq ushın jan ayamas zaman. Bir jaǵınan ózin aydap apatqa, Ayaǵı astına qaramas zaman.

Aqıllı, bilimli, sumlıqlı, sada,

Kók tıyını tússe, bolarday gáda, Kóz aldında kók teńizin joytsa da,

Juwabın hesh kimnen soramas zaman.

** *

Miyribanlıq jas sorǵalap betine, Uyadan bir máyek almaǵan zaman, Jerik bolıp aqquw kustıń etine,

Sıńsıwına qulak salmaǵan zaman.

Hár qızǵısh óz kólin qorır bul waqta,

Hár kim murap ózi suw ishken japqa, Bir sayǵaqtı tirkep «qızıl kitapqa», Mıń kiyiktiń basın jalmaǵan zamal...

** *

Ya insap, adamlar ne degen dana!

Wájleskende bir birinen ótkerer. Jábir kórip atsa tábiyat-ana, Sóylep-sóylep sóz tarashın jetkerer.

Birewler-iyesi miyrimli júzdiń, Birewler-iyesi toyımsız kózdiń. Birewler qurıwın tilep teńizdiń, Sonnan lázzet alıp, sulıwlıq kórer...

IV

Gúrsingen hawazıń tur qulaǵımda, Kóz aldımda aqsham jarǵa urǵanın. Jadırap kún shıǵıp, jel basılǵanda,

55

Qız minezli juwas bolıp turǵanın.

Tawlar shógip, jerge kirmegen shıǵar,

Juldızlar hám birden sónbegen shıǵar, Dúnya hesh waqta-da kórmegen shıǵar: Bir maydanda teńiz qurıp qalǵanın.

** *

Xosh, teńiz, súyiklim! Jaralı janday, Ólim halatında urasań hallas.

Meniń qayǵım amfibiya-adamday, Sensiz qırda jasap sawa bola almas.

Seni sum ájelge etken gripdar,

Úsh jawız qılmısker ele de jasar. Hesh waq qolǵa túsip, sotlanbas olar, Hesh prokuror oǵan ayıp taǵalmas.

** *

Ol úsh jınayatshı aramızda bar: Biri-biypárwalıq meluzaları. Gilkildep, tolqınsaq betinde jatar. Muzday suwıq jánlik, joqtay hazarı.

Sezdirmey deneńdi jaralar ásten,

Gúlshanlardı basar soralar ásten, Teńiz qurıp, dárya tubalar ásten, Onda bolmas miyrim, hújdan azabı.

** *

Ol úsh jınayatshı sanamızda bar: Biri-ózimshillik. tákabbır jar tas. Ayaǵına bas ursa-da tolqınlar, Turar ızǵarlanıp, júzin jılıtpas.

Shortan shabaq kórse, jutpaǵa tayın, Sóytip júrip, onı quwalar jayın. Ózinen zor shıqsań ǵana aǵayin, Osal kelseń, qaptalına juwıtpas...

** *

Ol úsh jınayatshı aramızda bar: Biri - osamaslık, oy joq basında.

Payda hám dańq ushın kesiwge tayar,

Ózi minip turǵan tal shaqasın da.

Tek búgingi tabıs - eń bas ármanı, Keleshek-olardıń biypul qurbanı.

56

«Bizden soń suw bassın meyli dúnyanı» Dep jazar olardıń qábir tasına.

V

Bul úsh qılmıs qamalların buzıwǵa

Adamzat bir zor atlanıs qılajaq.

Jańasha oylawdıń kúni qızıwda, Shınlıq tolqınları háwij alajaq.

Basqa menen urısıp úyrengen Adam

Ózine urıs ashar, bayraǵı-hújdan. Bul, shayır aytqanday, «barlıq urıstan Ullı hám birden-bir urıs bolajaq».

** *

Hújdan azabında órtenip adam, Perzent anasınan keshirim sorap, Miyrim súti sonda iyip qaytadan,

Teńiz bolıp tolqır ana-tábiyat.

Haǵlap qudayımnıń dáryaları-da, Toǵaylar mawjırap tınısh tańlarda, Teńiz erkeler óz jaǵıslarına,

Sen hám biz ol toyda bolmaymız biraq ...

Aprel, 1988-jıl.

BEGLIGIŃDI BUZBA SEN

Bar bilgeni awzında.

Sawdıraq qaraqalpaǵım.

Jan sáwlesi kózinde,

Jawdıraq qaraqalpaǵım.

Kewili keń maydanday,

Tamǵa juldız jayǵanday.

Pisip turǵan naymanday,

Gewdirek qaraqalpaǵım...

Zaman barar ózgerip, Esitkendi kóz kórip. Arbanıń jaman jerleri Oy-shuqırǵa gez kelip, «Tartpaydı - dep - tabanlap,» Atıńdı urma, jamanlap. Bunnan da jaman jollardan

Janıwar ótken hamallap. Awmastırma yabıńdı Ayǵırǵa, qaraqalpaǵım. Adamsań ǵoy sabırlı, Qayǵırma, qaraqalpaǵım.

57

Tariyxtıń talay ótkelin

Sal minip keship ótkeniń Yadıńda ma? Sonda da Ayaqqa ıǵıp ketpediń. Jabıǵıńdı jel túrip, Úzigińnen sel kirip. Ańsaǵansań ǵoy quyashtı, Bult artına telmirip

Keldiń ǵoy sóytip kelege, Qızba, qaraqalpaǵım. Begligińdi ele de

Buzba, qaraqalpaǵım.

Hesh qashan sen hesh kimniń Bolmaǵansań erkesi. Hámme sennen úlkensip, Gújireyter eńsesin.

Insannıń peyli buzılsa, Shoshqanıń bolar gúrkesi.

«Ash adam urısqaq» degendey, Suw kótermes sirkesi. Ján-jaqta jánjál, arasat,

Qublası joq arqanıń. Bundayda aqıl-parasat

Dánin ek, qaraqalpaǵım.

Bir kózdi bir kóz jegendey,

Tákabbırsıp atlasıp,

«Qay balasań?» degendey,

Aǵayin ketti jatlasıp. Qızıwı ketip doslıqtıń, Suwısıp barar qatnasıq. Júzleri kúlip jıltırap, Ishleri turar sotlasıp. Erme jurttıń sózine, Julma gúldiń jarpaǵın. Bir yaratqan ózińe

Yar bolsın, qaraqalpaǵım.

«Alǵa bas, alǵa, alǵa!» dep, Artımızǵa qayırdı.

«Aq altın ber elge!» dep,

Teńizimizden ayırdı. Qurırda bayǵus Araldıń Dúnyaǵa dańqı jayıldı. Boztorǵayday shırlattı Shının aytqan shayırdı. Tar jolǵa tursań dus kelip, Dana bol, qaraqalpaǵım. Ózińe óziń kúsh berip, Pana bol, qaraqalpaǵım.

58

Jerdiń tilin bileseń, Haslı diyqan xalıqsań.

Maldıń tilin bilesen,

Sharwaǵa da alıqsań. Hadal miynet islewde Qashan harıp-talıpsań? Ózińdi óziń asırap,

Qol jaymaysań tarıqsań. Qonaq kórseń quwjıńlap, Suwǵa kirgen balıqsań.

«Aǵamlar ótsin dep» júrip, Esik bette qalıpsań...

Jesir úydiń qızınday, Jaraspaydı jaltaǵıń. Shıyratıp esken shıjımday, Shıyraq bol, qaraqalpaǵım.

Tartınshaq jolı jińishke,

Sarsılma, qaraqalpaǵım.

Aralasıp kir ishke.

Tartınba qaraqalpaǵım!

Noyabr, 1991-jıl Tashkent.

BUL JER ELE ZOR BOLADÍ

I

Qáweset bar: qaraqalpaqlar Kóp uzamay kósher degen.

Qaydaǵı bir jaqsı jaqqa

Barıp qonıs basar degen.

Oqıdım bir gazetadan,

Ǵamqorshımız kóp-aw, toba! Erinbestey esaplaǵan,

Sırtımızdan sızıp joba.

Aytıwınsha: kóshshek bunnan, Jańa qonıs jayǵa qarap, Aralǵa suw aparǵannan Anaǵurlım arzanıraq.

Esaplaǵan shotqa salıp...

Al buǵan ne shek qoyasań! «Shotın qoldan julıp alıp, Hásseni bir!..» dep koyasań.

Ayırımlar alaǵada

Bolıp sonday qáwesetke,

Kóship úlken qalada da

59

Óz awılın háwes etken.

Meyli, ózi bilsin hár kim

Bilgishlerdiń zamanı bul. Biraq artıq bolmas bálkim,

Sáwirlesek shamalı bir.

Ketken ǵazlar kólin joqlap,

Usı kúnde kelip júrgen. Oy juwırtıp soǵan shaqlap, Bir nárseni bilip júrmen.

Bardur boljaw qábilietim,- Bilgen nársem sol boladı: Sál azıraq sabır etiń,-

Bul jer ele zor boladı.

Sabır etiń sál azıraq,

Duzlı shańǵıt degen gáp be? Kómpis bolıp biz házir-aq Úyrenistik oǵan hátte.

Awız suwıń duzlaq bolsa,

Úyrengen óz duzıń bolar.

«Suw bar ma?» dep soza-soza,

Túye moynı uzın bolar…

Astı da duz, ústi de duz Jasap turǵan jerimizdiń. Ashshı ǵoy dep nalımańız Tamǵan mańlay terimizdi.

«Duz tatıp ket!» degendi de Tegin aytqan dep bolmaydı.

Sóylegende sózińniń-de Duzı bolsa shep bolmaydı...

Biraq jetpes óz jerińe, Qansha jaman degende-de.

Beyishtiń tap naq tórine

Katej qurıp bergende de.

Óytkeni bir qarabaraq - Shóp emes ǵoy adam degen.

Tereń tamır urǵan daraq - Watan degen, watan degen!

2

Qattı aǵıslı ullı dárya Kók teńizge quyǵan jerde Qos basarda ata-baba,

60

Súyenip siyseri belge, -

Niyet etken deydi tańda: Kim islese hadal eńbek,

Jarqılıq jer, sol adamǵa Árwanaday iyegór dep.

Jer ashıp dút qegeylerden, Suw aparıp, daqıl ekken.

«Kesew shanıshsa kógergendey»

Degen sózdi naqıl etken.

Usı jerde ósip-ónip,

Qara shańıraq el bolǵanbız.

Awır miynetine kónip. Islep qara ter bolǵanbız.

Bunda tapqan ırǵaqların

Qosıǵımız, ertegimiz.

Bul jer ushın bir waqları

Dirildegen telpegimiz.

Jaǵalasıp jaw kelse-de,

Bul jerdi hesh bermegenbiz. Kim qay tilde sóylesede, Til jatırqap kórmegenbiz.

Qara úy, me, kiyiz úy me, Xiywa tarash háwli me ya …

Sıbay qonıp tatıw kúyde, Bir shınarǵa saldıq uya.

Kewlimiz de, arımız da

Bir ǵórektey xanalasqan.

Malımız da, janımız da,

Qanımız da aralasqan.

Diyxanshılıq gúl jaynasa, Teńizinde aw maylaǵan, Sharwaları mal aydasa, Shayırları sóz aydaǵan, -

Jańa turmıs qushaǵında Shalqıp atqan el edik biz.

Abadanlıq oshaǵında

Ot sónbewin tiledik biz.

Toyıp sekirip soń biraq ta, Hádden asıp ketsek kerek. Bul ádiwli topıraqka

Kóp qıyanet etsek kerek.