Ibrayim Yusupov - Bulbil uyasi, qosiqlar ham poema

121

Avgust, 1988-jil.

ǴARǴA TAMÍR TUWÍSQANLÍQ

TUWÍSQANLÍQ

Tariyxlarǵa gúwalı sóz, Hár bir dártke dawalı sóz, Kiyeli sóz, duwalı sóz,

«Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq!»

Ar-namıs, hújdanı sherik,

Malı menen janı sherik,

Tamırında qanı sherik.

Xanalas sóz «tuwısqanlıq».

Bir oshaqqa ot jaqtırǵan, Bir jaylawda mal baqtırǵan, Toy, lazımǵa at shaptırǵan Ǵarǵa tamır tuwısqanlıq.

Bir tandırǵa nan japtırǵan,

Mútáj zatıńdı taptırǵan,

Biymezgil esik qaqtırǵan

Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq.

Ullı rus bawırmanım,

Alǵan istiń awırmanın.

Asqar tawım, meniń janım

Aybatlı sóz tuwısqanlıq.

Jańa áwladı Berdaqlardıń

Taras dańqın ardaqlar dım.

Baxtın qaraqalpaqlardıń

Bálent etken tuwısqanlıq.

Ózbekti óz aǵam etken,

Ullı baxıt inam etken,

Bir qazanda as demletken,

Bawır basqan tuwısqanlıq.

Suwımdı saǵalas etken. Elimdi aralas etken, Túrkmenge namalas etken

Ǵardashı kóp tuwısqanlıq.

Qazaqlarǵa tay soyǵızǵan, Qırǵızlarǵa qoy soyǵızǵan,

Úy tiktirip, bas qoyǵızǵan Dástúri bir tuwısqanlıq.

122

Zaman jańadan kúsh bergen,

Jaylawǵa keń óris bergen, Alıp ótken jeńislerden Qúdiretli kúsh tuwısqanlıq.

Asılǵanda jaw jaǵadan, Shaqırǵanda ana - Watan, Tuwılǵanday bir anadan, Jawǵa shapqan tuwısqanlıq.

Jer qozǵalıp, bolsa apat,

Sháhárlerdi qılsa opat,

Jańa Tashkent bolıp abat,

Qala salǵan tuwısqanlıq.

Dáryanı dáryaǵa qosqan, Kosmostıń túńligin ashqan, Bir semya awqamlasqan,

Máńgi jasa, tuwısqanlıq!

1972-jıl.

ULLÍ QÍTAY MAQALÍ

Dúnyanıń barlıq xalqı ayaq qosıp

Bir waqta jerdi tepse, jer silkiner.

Dúnyanıń barlıq xalqı urt toltırıp Úplese, dawıl turıp, kún gúrkirer.

1950-jıl.

ÓZBEKSTAN

Sáyir etip men sáhár waqta, Kirdim bir ájayıp baǵqa. Japıraq jamılıp awlaqta, Búlbillerge sır sırlastım, Samal menen sıbırlastım.

Búlbil aytar: - usı bostan Meni tarttı ozal bastan. Sol ushın da bir tınbastan

Sayray-sayray esim keter, Háwes artar onnan beter.

Samal aytar: -men sahradan

Uyıtqıp shawıp kelsem mudam, Bul bostan naz etip maǵan,

Juwasıtıp alar janım, Sáwir bolar boranlarım.

Gúl júzinde shıq malınar,

123

Alma aǵashtıń zarı bar:

«Úz miywamdı!» - dep jalınar,

«Sınıp ketpey turıp belim,

Miywamdı úz - deydi - meniń».

Shártek qayıstırǵan júzim

Shirege más etip ózin,

Qáreliler qara kózin Súzgende, ál qızıl ánár Íshqı otında kúyip-janar.

Suw boyında májnún talı Sarhawızǵa shashın malıp, Bir shiyrin oylarǵa talıp, Láyli túskendey esine, Telmirer ay sáwlesine.

Nawayınıń urpaqları, Qollarında tilla tarı, Qızǵın múshairaları,

Jańa ǵazzel, jańa muqam,

Bul májliske kirdim men hám…

Sonıńday ájayıp bostan,

Táriyp etsem tawsalmaspan. Perzentim dep qushaq ashqan,

Ózge emes, óz janımsań, Gózzal Ózbekstanımsań!

Gúrlep jatar Tashkentimiz,

Shıǵısta zor dárbentimiz, Dúnyaǵa belli kántimiz, Kúnbatıstan, Kúnshıǵıstan Jolawshılar kóp ıǵısqan …

Jaqsı isdur jáhán gezbek, Kóziń menen kórip, sezbek, Miyman ushın tuwǵan ózbek, Qonaq kútiw - bul hám óner, Gúldey ashılar kewiller.

Kel, biradar, sapar shekken! Jol bilmes dep taǵne etpeń.

Jurtın súygen bir ózbekten Kem súysem men bul úlkeni, Qaraqalpaq demeń meni!

Kelha miyman, tawlar jaqqa! Túseyik kiyik soqpaqqa. Misli qırmanlanǵan paxta Shıńlar ashıp aq siynesin, Alar kúnniń aqıl esin.

124

Ótseń Kitab, Altın kólden, Andijan ya Mırzashólden, «Paxta bayramına» kelgen Misli «Báhár» ansambli

Qulpırar aq altın gúli.

Altın topıraq Ferǵanadan, Qaytıp shıqpas barǵan adam.

Hár túp paxta, hár xanadan,

Óner eldiń nesibesi, Paxtakeshtiń kásip, isi.

Azat adam baxtı usında, Begabadtıń shaxtasında, Aqsham GES-ler jaqtısında,

Burıp dáryalar iyrimin, Farhad tabar óz Shiyrinin.

Bilgir ximik bulkáradan,

Shırshıqtıń dańqı taraǵan. Gaz burqıldap Buxaradan, Kernep gáwmis trubalardı, Oralǵa otın apardı.

Gires-gires kárwan, kóshler,

Shım-shıtırıq relsler, Vagon vagonlardı tisler, Uzaq jollar bolıp qısqa, TU - lar ushar tumlı-tusqa.

Tashkent tańı nurǵa tolar,

Azat miynet tańı bular.

Aǵar tasqın kolonnalar,

Tashselmashtıń smenası

Keler batıl qádem basıp.

Súńgip qalıń japıraqqa, Jaslar barar TashGU jaqqa, Bilim gúllegen bul baǵda Iske asıp turǵan bári - Uluǵbektiń ármanları.

Ullı sháhár ortasında,

Jas gujimler arasında,

Fontan atılıp qasında

Ozıq óner saxnası tur,

Misli ashılǵan qızıl gúl.

Saz qumartıp kelseń izlep, Frak kiygen sáteń ózbek.

Yoshıp, orkestrdi gózlep,

125

Shıbıǵın bir siltep endi,

Gúńirenter Betxovendi ...

Doslıq, baxıt, erik quyashaı Turar máńgi nurın shashıp, Ishi kúygen duz jalasın!

Ómirimiz bar baǵı-bostan, Saw bol, anam Ózbekstan!

1964-jıl, sentyabr.

NAWAYÍǴA

(Shayırdıń 500 jıllıq merekesinde oqılǵan qosıq)

Sen ármansań shólge pitken baq bolıp, Sayalı, miywalı bir daraq bolıp. Zamanlar dawılı shayqaǵan sayın, Jamalıń qulpırǵan zerbaraq bolıp.

Jeti ıqlım gúzarında bir gúmbez, Dáwirler apatınan jıraq bolıp, - Ol turar. Óter ózimshil patshalar,

Dúnyaǵa jaqsı-jaman qonaq bolıp. Turdıń jaqtırtıp gózzallıq álemin, Qarańǵıda janǵan shamshıraq bolıp, Áwladlar kewli ashıqdur diydarıńa, Janı jolıńızǵa japıraq bolıp.

Sahra gúllerin shashayın ústińe, Nawayını súygen qaraqapaq bolıp. Ibrayım der, ullı ruwhıń aldında, Bas iyeyin shákirtiń Berdaq bolıp.

19-sentyabr. 1968-jıl, Tashkent.

TOQAYǴA

Báhár keldi. Keldi demek poeziyanıń náwbeti, Shıq dostım qábirińnen, qızsın, shayırlıq sáwbeti.

Quyash qızsın ıshqı etip tatardıń Toqayına, Keteyik Qazan artı ya Qırlay toǵayına!

Bilgenmen ol jerdi men de onda tuwılmasam da, Jez tırnaqlar túsime enip júrgen anda-sanda.

Onda ele ertek sóylep qayıńlar gúwildeser, Japıraq ózgeshe sıldırlap, samal ózgeshe eser.

Onda ele kúshli jańlap xosh hawazıń tur seniń, Az shertilgen, erte úzilgen muńlı sazıń tur seniń.

Gózzal tatar muzasınıń mákanına bul waqta

126

Sazıń ıshqıńda jańadan áwladlar aǵılmaqta.

Júyrik qálem iyeleri tawap etip sózińdi,

Kózine súrme eter basqan balalıq izińdi.

Jáne de onda qudiretli lirańa bolıp háwes,

«

Shertsem» dep, tırmasıp atqan virsheplet4 hám az emes.

Al sen she? Kóp rahmet Toqay bolǵanıń ushın, Kara nan jep, shayırlıqtı aqlay alǵanıń ushın.

Tuwǵan el, ana tilińniń ármanların jırladıń, Bes qosıq jaza salıp, kókiregińe on urmadıń.

Túrkiy ziban shiyariyatın5 jańartıp alǵa aydadıń, Qosıqtıń qos materigin tutastırıp jalǵadıń.

Bayron, Lermontov Shıǵısqa tanılıp lapız benen, Pushkindi sóylestirdiń Saadiy, Hafız benen.

Qazan ústinde quyash nur shashıp tur, túrgeliń, Men hám ákeldim saǵan alıs dalanıń bir gúlin.

Sanduwǵashlar sayraǵan bul báhár shaǵlarında, Júr qáne, sayran eteyik ol Kırlay jaqlarında.

Baysheshekler balawızǵa toltırıp pal keltirsin, Jaman shayırlardı shúrále6 qıtıqlap óltirsin.

Nálet aytıp sen jasaǵan zamannıń jábirine, Eger sen tiriler bolsań, men jatayın qábirińe.

Aprel, 1968-jıl.

MEN ABAYDÍ YADǴA BILGEN XALÍQPAN

(28-may 1971-jıl, Alma-Atada Abaydıń 125 jıllıq merekesinde oqılǵan qosıq)

Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan...

Ámiw boyı tuwıp ósken topıraǵım,

Siziń menen bir putaqlas japıraǵım. Kewlim ashıq - aqshamı joq jarıq tań, - Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan.

Shıńǵıs tawda shıqqan Abay jırları,

Kóp jańǵırtqan qaraqalpaq qırların,

Berdaǵımnıń qosıǵına qosılıp,

Qulaǵıma birge shertken sırların.

4Virsheplet – eplemey shayır.

5Shiyariyat - kórkem ádebiyat, shayırlıq óner mánisinde.

6Shúrále – jeztırnaq. Toqaydıń poemasındaǵı obraz.

127

Kósh artında asıq oynap jasımda, Tariyxtan sál keshewillep qalıpban, Bilim bar dep eskermepben basında, -

Óleń sózge ózim biraq alıqpan, - Men Abaydı yadqa bilgen xalıqtap.

Birge bastıq tariyx jolın aqırın, Qansha uzaq jolı bolsa túyeniń. «Qaraqalpaqlar - dalanıń bas aqını» Dep aytqan ǵoy ullı Shoqan jiyenim.

Baxıt izlep bir qatepke júk basıp,

Babalardıń atı sharshap-shalıqqan. Dormbırańa duwtarım tur juplasıp, Jırrlasqanda jırıńa dım qanıqpan, Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan.

Mine búgin baxıt eli dalań tur, Keń dalanı keńeldirgen adam tur. Jeriń jaqın «jánnet» degen uǵımǵa, Abay aǵa ańsap ketken zaman bul.

Dilmashsız aq qazaqshaǵa qanıqpan. Kúy tıńlayıq, dombırańdı ala bar. Sen Abaydıń birer sózin umıtsań, Men aytayın, kel de mennen sorap al.

Tegimiz bir eris-arqaw shalısqan. Miyrim sútin bir emishekten emisken, Tar qursaqta tay ǵunanday tebisken,

Xanalasım qazaq eli, sharıqlań! Men Abaydı aǵa tutqan xalıqpan.

28-may, 1971-jıl. Alma-Ata.

KÓKSHE TAW

Arqada bir el kórdim Kókshe degen.

Tawların qız júgindey tekshelegen. Bundaǵı ósken adam, ózge jerde- «Jánnet bar» dep maqtasań kóksemegen. Kel janım, sol Kókshege mingizeyin, Tóbeńdi kókshe bultqa tiygizeyin. Mennen basqa súymegen aq júzińdi Tawdıń jupar jeline súygizeyin.

Jurt kórmey-aq Kóksheni kóp aytadı, Birew kelmey, birewler kep aytadı.

Gúmis kólge shomılıp shıqqan adam Jartı ómirge jasarar dep aytadı.

Kel janım, shayır tili jetpegendi

128

Kókshe taw kórkem etip aytıp bersin.

Seksen kóldiń birine bir súńgip al,

Mensiz ótken jasıńdı qaytıp bersin.

Kóksheniń sulıwlıǵın kóp aytadı, Birew kelmey, birewler kóp aytadı. Buwrabayda bir túnep shıqqan adam Ashıq bolmay ketpeydi dep aytadı. Kel, sáwlem, tarttım saǵan kók kemeni,

«Jumbaq tasta» qaldırma jekke meni.

Sıylay bil basqalardıń barlıǵında, Ashıq bolsań súyegór tekte meni.

Bul tawda qoylar bulttay kóshedi eken,

Baxıt dáni biyday bop ósedn eken. Kókshe tawdıń qımızın qanıp ishse, Dawası joq dártke em túsedi eken, Kel janım, himmetińnen bayıǵayın, Qazaqtıń bal qaymaqlı shayı tayın. Bal barmaqtı batırıp quy qımızdı, Óziń jazǵan dártińnen ayıǵayın.

Bul Kókshe taw Sákenge sırlas deydi, Qazaqtıń muzasına Parnas7 deydi. «Oq jetpeske» órmelep shıqqan adam

Shıntlasa shayır bolmay qalmas deydi. Kel janım, Ayna kólde kúteyin men, Sulıwlıqta sadaǵań keteyin men. Tırmasıp shayırlıqtıń kók shıńına, Ólgenshe seni jırlap óteyin men.

Tas sınıǵın ákettim Sırımbetten,

8

Bunda dańqlı jiyenim Shoqan ótken. Onı tapqan apamnan aynanayın, Qazaqqa sonday uldı sıylıq etken. Jazǵı keshte shomılım zer quyashqa, Aqsha kiyik turadı tik jar tasta.

Aq qayıńlar biy biylep atırǵanda, Ańsap kórgen ashıqlar oynamas-pa! Kel, súyeyin muhabbat kóli bolıp, Ketegórme kólde suw peri bolıp, Awıl sırtı awlaqta sırlasayıq,

Sen Aqtoqlı men Aqan seri bolıp. Bul jerge kelse bizdey kisi kelgey, Muhabbatqa qay jannıń kúshi kelgey? Kim seniń ıǵbalıńdı kúnler bolsa, Ilayım «Oq jetpesten» ushıp ólgey.

Kekshe taw. 10-sentyabr, 1972-jıl.

7Parnas – grek mifologiyasında shayırlıq yosh tawı.

8Ataqlı demokrat ilimpaz. Shoqan Wáliyxanovtıń anası qaraqalpaq qızınan tuwılǵan (I.Yu.).

129

MAQTÍMQULÍNÍŃ JOLÍNA

Ál hasıl malına bazar taba almay, Segbir tartqan kárwanbısań, neseń sen?

Kókirekte sher bolap sırtqa shıǵa almay, Jılap ketken ármanbısań, neseń sen?

Seller qutırmasa Átirekte saydan,

«Qut qashtı» dep, gerkez qashar ol jaydan,

Shabılmaǵan qılısh, mártke zar maydan, Súrilmegen dáwranbısań, neseń sen?

Yashmaq tislep, gúlyaqalar taǵınıp,

Aq júzińe qara jawlıq jamılıp,

Ayralıqtan bawırı ottay qamınıp,

Zarlap ketken jananbısań, neseń sen?

Zergersiz zermiseń, baǵmansız bostan,

Qálemsiz kókirekke pitilgen dástan,

Shólde Ǵarib Shasánemge tabısqan

Gózzal kóshki - áywanbısań, neseń sen?

Ustası dúnyaǵa bir kelgen ǵalı,

Satıp ala bilmes dúnyanıń malı

Sáti túsip ońnan turmay samalı.

Atılmaǵan qırmanbısań, neseń sen?

Jeti ıqlım giltin zeyinge salıp,

Gúl japıraǵın qazan ayazı qarıp,

Jáhillik dártine dárman aqtarıp,

Tapbay ketken danamısań, neseń sen?

Shadlı dáwran kelip, gúllep diyarıń

Zer - zergerin taptı, kárwanbazarın,

Jańa áwladlarǵa tolıp gúzarıń,

Sheshek atqan bostanbısań, neseń sen?

Ibrayım der: shın shayırlıq jolısań,

Adam kewliniń sen solmas gúliseń,

Qosıqtıń qudayı Maqtımqulısań,

Xalqıń menen qayta tuwǵan sheshenseń.

1968-jıl.

XOSH KELDIŃ TÚRKMENIM, SAPA KELIPSEŃ!

Sháyda búlbil qonıp taza gúllerge, Íǵbal miywaların moldan teripseń. Kewliń ılǵal etip, biziń ellerge

Xosh keldiń túrkmenim. sapa kelipseń!

130

Sapar ánjamında sarwi rawanıń, Góruǵlıday gúrlep súrgen dáwranıń. Qurbanıń bolayın áziyz miymanım, Xosh keldiń qardashım, sapa kelipseń.

Dos sálemi shiyrin ziban - tillerden, Nar, mayalar shırpınısqan shóllerden, Qara qumlı, murǵı-zarlı kóllerden, Xosh keldiń túrkmenim, sapa kelipseń.

Átirek, Gúrgen, Báhri Hazar jaqlardan. Murǵap mánzilinen, feruz baǵlardan, Boz dumanlı Balxan, Kópet daǵlardan Xosh keldiń áziyzim, sapa kelipseń.

Júgirik jáyranlardı artıńa salıp, Rayxan gúllerdiń juparın alıp, Tuwısqan diydarın ańsap quwanıp, Xosh keldiń túrkmenim, sapa kelipseń.

Xanlar bizdi jawlastırıp ta kórdi, Aldap, túrli jolǵa burıp ta kórdi, Biraq buza almadı dos kewillerdi,

Ázelden qardashım, sapa kelipseń.

Ata-baba bir jaylawda mal baqtı, Muwsa, Súyew bir duwtardan tar qaqtı. Keste tiksek birge búktik barmaqtı, Namalas naǵısım, sapa kelipseń.

Ibrayım der, arjaq hám berjaq bolıp, Bir muqamǵa duwtar hám ǵıjjaq bolıp, Sen Seyidiy bolsań, men Berdaq bolıp,

Shadlı saz shalıwǵa sapa kelipseń!

1967-jıl.

XOREZMGE

Xalqıńdı men xanalas tuwısqanım dep súyemen, Jerińdi men bawırlas mákanım dep súyemen. Xorezmniń topıraǵın qayda júrsem saǵınıp, Kindigimniń qanı tamǵan watanım dep súyemen.

Sen áyyemgi gózzallıqsań, shahlar saǵan talasqan, Babalarım bul Xiywanıń tasın birge qalasqan. Waqıt penen óshegisip óń bermegen boyawıń, Gúńgirlegen gúmbezleriń, minarlarıń álaspan.

Sen alımsań jurttan burın jeti ıqlım jaratqan,

Kúnbatısqa algebranıń sırlı esabın sanatqan. Dúnya ilimi aspanında ay tuwǵanday jarq etip,