Ibrayim Yusupov - Bulbil uyasi, qosiqlar ham poema

91

Miyrim joq-aw ırasında,

Bul insannıń balasında.

Mańırap júr ılaq genem,

Qay putanıń arasında?...

Iyul, 1991-jıl.

ABBAZ BENEN XOSHLASÍW

Dúnyadan bir ketken adam

Qayta aylanıp kelmes bolar.

Jaqsı bolıp ótken adam,

Tirilerge teńles bolar.

Aytqan sóziń irilikte

Naqıl bolıp júrilipti.

Adamdı adam tirilikte

Onsha jaqsı bilmes bolar.

Erk quyashı nurın shashtı,

Quwsırılǵan jaǵıńdı ashtı,

Kitabına halıq talastı,

Máńgilikke mórles bolar.

Sóziń súysinter eldi kóp,

Kettiń ornıńdı belgilep.

Kim ayttı sizdi óldi dep?

Jaqsı shayır ólmes bolar.

1970-jıl. Yanvar

BOLMASA

Qus balası bolıp ilinbes sanǵa,

Búlbildiń xosh hawaz sesi bolmasa, Sazdı shertken menen kelmes namaǵa,

Kewildiń bir ándiyshesi bolmasa.

Ádet qalar, bálkim qásiyet qalmas. Elge xızmet etpey jigit sınalmas. Kóp jasaǵan menen aqsaqal bolmas,

Parasatlı aqıl-esi bolmasa.

Birewler qartaysa ziyneti asar, Eline sán berip, tórge jarasar. Birewler urǵashı maymılǵa usar, Mázi adam súwret túsi bolmasa.

Kimler jas qaytsa da aqılı tolǵan, Kimseler zuwqıldap til-jaǵı qalǵan. Atqa «shuw» degennen basqası jalǵan,

Jası úlkenlik áwselesi bolmasa.

93

Júrer jollardı da shıqtıq, minalap.

Basıp almayıq dep onı abaysız. Hár adım atqanda dize qaltırap, Júrekke as batpas, uyqımız jaysız. Lekin jasaw zárúr, jan degen tatlı,

Májbúrmiz minalı joldan barıwǵa. Ájel quzǵınları qara qanatlı, Tayar tur ómirge pánje salıwǵa. Jerde tirishilikke tuwǵızıp qáwip,

Gúrsiner Nevada, Semey shólleri. Ájeldiń binarlı urıǵın tawıp, Alǵıs alar «ilim pidákerleri». Uyaǵa talasqan eki lashınday, Adamlar ayawsız bir-birin jular.

Podshipnigi maylanbaǵan mashınday, Astımızda jer hawlıǵıp aylanar, Ashkózler shanaǵı tereń qurdımday, Baylıq ústemlikti awsar bir tınbay, Juwhalanıp teńiz suwın simirip, Nápsi órbir shegirtkeniń qurtınday, Jawrap Missisipi, Áyiw dáryalar,

Jaǵısların taslap qashadı Aral.

Gazge uwlanǵan hindler qańǵırıp barar, Chernoblde tallar dir-dir qaltırar.

Iship dáryadaǵı záhárli suwdan, Jaǵısta qan qusıp óler negrler. Ájel qısnaǵına vertolet quwǵan,

Qashıp barar sayǵaq hám kenguruler. Paxtadan «aq altın» alıw qastında, Záhár shashqan samolettiń astında Bawırı shanshıp, ıńırsıydı balalar, Jolda ólip atqan torǵaylar qalar...

Dinamit jarılar, laynerler janar, Terrorlar, mafilar - jawız haywanlar, Plaxaǵa qaray aydap bir-birin,

Yaǵnıy ózin-ózi qıynar adamlar...

Al, ol dúńke aǵash ólim shaqırıp, Mudam qanǵa shóllep turar desedi. Biraq sel jamǵırlar ómir shaqırıp, Ol aǵashtan nart shıbıqlar ósedi. Sol nartlar japıraǵın ılaqlı eshki Jep atır artınan kelip arqayın.

Ol aǵashqa kelip otırar keshte. Muwsapiyt jolawshı júzi sarǵayıp, Hám úshkilsiz pishken uzın lipasın Sál qımtap, aǵashtı sıypap qoyadı. Shıramıttım túsin, saqalın, shashın, Shirkewdegi súwretlerge bayaǵı: Quddı kókten túsken Iysa payǵambar

94

Haqqında ańız sóz túsedi eske.

Sol dep paraz etsek, oylaǵan shıǵar: «Azap penen shegelenip krestke,

Asıqpay ólgennen mınawıń abzal. Shart úzilip túsken gelleńdi kórip, Esińdi jıyǵansha keterseń ólip.

Gerainnen tartsań onıń ústine, Ólerińde janıń awırmas jáne.

Ne degen nnsanlıq, miyrim-shápaat, Ósip qetken eken ǵoy bul adamzat! ...»

Al, dárya boyında adamlar barar,

Ózi soqkan múlikke háwlirip qarar, Hár qaysısı óz basınan qáwip etip, Bildirmey óz moynın sıypalap qoyar, Olar endi ullı dárya boyında

Jańa oyshılına jańa zamannıń Júginiwdi niyet etken oyında, Aqılı kirgendey oysız adamnıń. Sonshelli peylinen azǵan bul insan, Sezgen bolsa kerek oyanıp hújdan:

«Kemege mingenniń janı bir» degen Naqıldı esletip tolqır okean. Jawızlıqtıń múlki sol dúńke aǵash,

Múmkin nartlap, daraq bolar qaytadan.

Aqıl aspanında nur shashıp quyash, Ullı haqıyqatqa jol tabar insan …

Nókis, mart, 1988-jıl,

NÁRESTE

Náreste, ol - adamnıń en úlkeni, Kim bolsań da sen balasań keshegi.

Shesheń bul tursında tuwmaǵan seni, Ǵarrılar da bala bolǵan desedi.

Náreste ómirdiń júregi, demi, Ele bult kórmegen ol bir altın tań.

Náreste - adamnıń tuńǵısh qádemi, Sońǵı qádimiń de aparar oǵan.

Ullı keleshek ushın iske, gúreske Tili shıqpasa da ol úyretedi.

Ol iye páklikke, qúdiretli kúshke, Quralsız dúnyaǵa húkim etedi.

Talpınǵan jas nárestege qarasam, Ómirge men qızday ashıq bolaman. Usı adamlardıń bári ıras-aq

«Bala bolǵan ba?» dep sawal qoyaman.

95

Joq, joq, bári emes! Tek te jaqsılar, - Haq kewil adamlar bala bolǵandı. Al ishkirne jawızlar she? Jaq, olar

«Bala boldıq» degen sózi jalǵandı.

Eger olar jurttay bala bolǵanda,

3

Júrmey me Songmide balalar ólmey.

Mıń-mıń bala botinkaları sonda Osvencimde jatbas edi aw kiyilmey …

8-fevral, 1970-jıl.

QOY, DAŃQPARAZ BOLÍWDAN UYAL...

Háy, jas oyshıl, násiyatım saǵan: Bolakórme óytip dańqparaz. Bolsa eger adam dańqparaz, Jerde jaqsı at qalmas onnan … Biraq ta sen shayır boldıń da,

Ózińe awır shoqmardı aldıń. Jurttan maqtaw dáme qıldıń da, Izinde kóp kúlkige qaldıń. «Ákel maǵan gúlińdi, xalqım,

Men shayırman" demekshiseń sen. Nawayınıń sózi emes, dańqıń Májnún bolıp izlemekshiseń,

Qoy, dańqparaz bolıwdan uyal, Nege kerek qanatsız qıyal! Onnan qayta báhár kelgende Jol boyına kógert bir túp nál. Jıllar óter, gújim erjeter,

Saya berer sharshaǵanlarǵa. Talay áwlad astınan óter, Siltew bolar adasqanlarga.

Tájiriybeli jolawshı turıp, Bunda oyǵa batar gey kúni.

«Rahmet bunı ekkenge» dep jurt, Uzaq jıllar yad eter seni ...

Hey, jas oyshıl, sen maǵan qara! Sonnan abzal dańq bar ma sirá? Qoy, dańqparaz bolıwdan uyal, Kimge dárkar qanatsız qıyal!

1957-jıl, Nókis.

* * *

3 Songmi - amerikalı imperialistler qıyratqan Vetnamlı awıl. I. Yu.

96

Skulptor boyaǵanda men,

Qara tawǵa shıǵar edim,

Ayaz qalanıń mármerinen

Súwretińdi soǵar edim.

Kóp áwladtı, kóp zamandı

Diydarıńa saǵındırıp.

Qoyar edim sur jılandı,

Ayaǵıńa tabındırıp.

1967-jıl.

BIRINSHI MUǴALLIMGE

Tólegen aǵaǵa.

Ǵarrılıq miyzanınıń qırawı shalǵan Shashıńızǵa qarap oyǵa talaman. Úsh túp aq sókittiń astında qalǵan

Kishkene aq jayǵa kirip baraman.

Jez qonıraw tańǵı uyqını qashırıp Sıyıp otıraman eplep partaǵa. Shawqım súren hápzamatta basılıp

Siz payda bolasız jáne ortada.

Shaqırsańız altın balıq til qatıp,

«T» dan tay shapqılap, «Ǵ» dan ǵaz ushtı. Hárip zorlıq penen qaǵazǵa jatıp, Kewilge ájayıp bir sáwle tústi.

Ne aytsańız bizse sol boldı zakon,

Nurlı diydarıńız kewil toǵı edi. Besti beske qossań payda boldı on,

Siziń bilmeytuǵınıńız joq edi!

Shıbıǵıńız ushında kartalar sóylep, Dáryalar teńizge aǵa basladı. Maymıllar adamǵa aylanıp túrgep, Pil mamont quwıp, ot jaǵa basladı.

Al biz óziń jaqqan ottın shalası, Jańamız, Ózińiz adam ettińiz. Ata balası emes, Watan balası Bolıw álipbesin siz úyrettińiz.

Búgin kórip siziń aq shashıńızdı «Biz de kelipbiz aw birazǵa" dedim. Qansha úlkeysem de, kórgende Sizdi, Doskaǵa shıqqanday albırar edim.

Birew dana bolar, birew jurt sorar,

97

Juldızǵa jol tartar, al birazları. Siz ushın bayaǵı balalar olar, Bas kiyimin alar aldıńda bári.

Biz tayar! Keleshek bizdi shaqırdı,

Úyge tapsırmanı sorap alıń siz. Biz ushın siz ele jurttan aqıllı, Ele Áplatunnen beter alımsız.

1969-j.

** *

Ózi qızıq adamlar Qızıq kórer dúnyanı. Ózi buzıq adamlar Buzıq biler dúnyanı.

Ózi qızıqshıl adam Oylap júrer tek ǵana:

Dúnya degen toy - bayram, Qızıqtan turar dep ǵana.

Buzıq adam mudamı

Sumlıqtı oylar aqıl dep.

Dúnyanıń barlıq adamı

Buzıqlıq islep atır dep ...

Mart, 1988-jıl.

EKI QUWANÍSH

Men atımdı túsip basqaǵa berdim. Er-turman, dorbası, qamshısı menen. Sen dárhal quwanıp juwırıp keldiń, Kózińde shadlı jas tamshısı menen.

Sen bayǵus quwandıń ház etip kúlip, «Piyada qaldırıp jazaladı-aw dep.

Men bayǵus quwandım: jayawlap júrip, Kóp jaqsı qosıqlar jazaman-aw dep ...

Mart, 1988.

POSHSHA TORǴAYDÍŃ ÓLIMI

(Elegiya)

Jol boyında bir túp juwsan túbinde, Jatır, áne, jayıp jansız qanatın. Jańa ǵana keń dalanıń kóginde

98

Sayrap turǵan edi-aw lázzetke batıp.

Shańǵa shomılıp, awnap alıp asıqpay, Biraz waq jer tıńlap jatar edi ol.

Bir waqları ılaqtırǵan asıqtay, Ál hawaǵa ózin atar edi ol.

Kóz astında qubılar qır dógerek, Keń dalanıń kórkine kóz qamasıp. Diń aspanǵa óz júregin shegelep, Shır-pır bolıp baslar edi namasın.

Tuwǵan jerge hám ómirge biyikten Hár waq ıshqı eter edi jańadan. Hátte úrkekligin umıtıp kiyik te, Sıyqırlanıp turǵanday bul namadan.

Sıńqıldısın qoyıp móldir bulaq ta, Selew shópler jasıl shashın jayǵanday. Pútkil álem aylanıp bir qulaqqa, Tekte torǵay dawısın tıńlap turǵanday.

Yoshlanǵanda ózin usılay umıtıp, Esi ketip kókte sayray berdi ol.

Bir waqta sel burshaq oqlarǵa tutıp,

Bálentten quldırap túsip óldi ol.

Qızǵaldaq qan jılap, juwsanlar ańqıp, Qosıqshı azası gursintti shóldi.

Óldi ol. Biraq ta qosıqtıń dańqın

Qol jetpes biyikke shıǵarıp óldi.

1968-jıl.

NERVALAR

Wa, nervalar, bayǵus nervalar,

Júreklerdiń ayawsız tarı! Ráhátlenip sizdi urǵılar Adamlardıń jez tırnaqları,

Bar táshiwishin biymaza adamnıń Ústińizge alǵansız sizler.

Awır blokların zamannıń Kran bolıp kóteresizler, Umtılıwlar, bálentke ushıwlar. Qatal gúres qarsılaqları, Izleniwler, aytıs, ashıwlar

Sizge salmaq taslaydı bári. Bári-bári polat serpinli Prujinaday shıyratar seni.

Qısqa ómirge jábirdur bular, Wa, nervalar, japakesh nervalar!

99

Ashshı tiller, alarǵan kózler, Kezergen erin, sazarǵan júzler. Ishten shalıw, sırttan sayıwlar, Gedeyleniw yaki bayıwlar, Kisilik jarıstarıw, kúnlewler -

Bári qurt bop almanı gewler. Bári sizge dawager bular,

Wa, nervalar, dawkes nervalar! Eń bir sezgir lokaciyadan

Qıbır etken sesti uslaysız.

Bálent chastotada siz mudam Sezimtallıq penen isleysiz.

Álle qayda sınalǵan atom,

Álle qayda túsken bombalar;

Balası ólgen vetnamlı qatın, Keskilesiw alıs Kongoda ...

Pentagonlar, bonnlar dúnyası Bári-bári miydi burǵılar.

Bul zamannıń Eol arfası.

Wa, nervalar, shıqqısh nervalar!

Dúnya degen keń úydi talap,

Tarıltıwshı tar peyiller bar. Úyińizden bezbeymiz biraq, Mawasasız sawashlar barar.

Mawjıraǵan tábiyat qoynında

Sizge ház joq házirgi gezde.

Júrek soǵar ómir ıshqında, Ullı maqset júklengen bizge.

Márt júrekler - ómir motorları, Ivfarkta «joǵal» der bular.

Ásirimizdiń ayawsız tarı,

Harmańızlar, polat nervalar!

Iyul, 1968-jıl.

DAŃQ ARBASÍ

Dańq arbası gúpshekke zer jalatqan, Bógenegin kómkergen sap gúmiske. Dańqtıń júgin tartıw ushın jaratqan, Bolmaydı ol shańlı jolǵa miniske ...

Ayaǵıńdı puta tırnap, tas qıyıp, Órmeleyseń asqar tawdıń basına. Jol azabı qastın tiger qasqıyıp, Taw qarınan qıraw túser shashıńa.

Hámme qaytar mashaqatqa kóne almay, Tek sen kettiń shıńǵa ayaq basıwǵa.

Aqırında mindiń, jurtlar mine almay,

100

Eteklikte telmirisken asıwǵa.

Bultlar awnar ayaǵına bas urıp, Biraqta kún jerdegidey qızdırmas,

Túserlikte kiyatırsań másirip, Ayaq talıp, kirpigińe muz turmas.

Kiyatırsań túserlikte sen áste, Mánzilińe jetiwge az qaldı dá.

Kóbinshe sol kólik kerek emeste,

Dańq arbasın tartar seniń aldıńa ...

Jurt gúwlesip kótermelep baratqan Bul arbanıń jolı dımnan jińishke. Marapattıń mort aǵashınan jaratqan, Jaramas ol jumıs ushın miniske.

Baz birewler bunı jaqsı bilse de,

Tozdırar onı quwıp aydap dembe-dem. Yamshik jallap jol arbasın minse de, Pushkin jolǵa dańq arbasın minbegen ..

XOSHADÁS

T.Genjebay baqsıǵa

Ala moynaǵıńdı alıp qollarǵa, Párlerin titiretip ushır «Tarlandı». Asırımı bálent yoshlı jollarǵa

Súr márdana haǵlap «Qara jorǵańdı».

Qulaqtan ter alıp, kósile túser, Gá háwijge minip, pásine tuser.

Qayta bastan góne dártim qozǵalıp, Essiz balalıǵım esime tuser.

Esimde awılǵa baqsı kelgeni,

«Shasánem-Ǵáripti» aytıp bergeni, Baqsını dástanǵa salar aldında «Qane, ballar, barıp uyıqlań» degeni.

Gewish arasında, esik artında, «Shıqpayman» dep jılar aqır sońında Bir baxıtlı bala uyqıdan qalıp,

Tań atqansha baqsı tıńlaǵan sonda ...

Mardıyǵan jigitler, tuyana qızlar, Ayaq uyısa da, ótse de ızǵar, Otırısın buzbay sáhárge deyin, Baqsı tıńlar edi uyıp, enaǵar.

Háwijge mingende súygen naması,