XX asir qaraqalpaq adebiyati tariyxi

Seyfulǵábit Májitov 1928-jılı bul tragediyadan basqa «Jigit boldıq» («Sabaq»), «Sońǵı selteń» dramaların jazdı.

Avtordıń «Jigit boldıq» pesası tek ǵana dástúrlik drama bolıp qoymastan,belgilimánidesiyasiy-jámiyetlikbaǵdardısáwlelendiriwge baǵıshlanǵan sociallıq drama da esaplanadı. Onda jigit aǵası, qız jeńgesi, qızlar, jigitler, etikshi jigit obrazları arqalı qaraqalpaq xalqınıń ayanıshlı awır turmısı, biraq, «at ólse de, qáde ólmes» degen qatańprincipketiykarlanǵansalt-sanası,úrp-ádetdástúrleri, milliy mentaliteti, dáwir kartinası isenimli boyawlar menen kórkem etip ashıp berilgen. Pesadaǵı, ásirese, qız-jigitlerdiń sol dáwirdegi otırıspa-geshtekleri, ondaǵı chaynek aydaspa, qant kópir, kese alıspa, basqılasıw usaǵan dástúrleri oǵada sheberlik penen sáwlelendirip berilgen. Avtor pesada awzına biz tislegen etikshi jigit, aqpatshaǵa qarsı kóterilis, bir-birin súygen ashıqlardı darǵa asqanlıǵı haqqın-

daǵı waqıyanı aytqan Xiywadan bazarlap kelgen úy iyesi jigittiń gápi detalların qollanıw arqalı dáwir kartinasın, sol dáwirge tán turmıs qıyınshılıqların ashıp beriwde málim dárejede jetiskenliklerge erisken.

S.Májitovtıń «Sońǵı selteń» pesası 1928-30-jıllarda Qaraqalpaq mámleketlik teatrınıń repertuarında barlıq rayonlarda tamashalanadı. Pesada Keńes húkimeti tusındaǵı Xanmaqsım, Barlıqbaylar basshılıǵındaǵı kóterilisler sóz etiledi. Biraq, onda Xanmaqsım, Barlıqbay obrazlarına unamsız baha berilgen. Biz bilemiz, búgingi ǵárezsizlik dáwirinde Barlıqbay basshılıǵındaǵı Taxtakópir kóterilisi baspashılıq háreket sıpatında emes, al Keńes húkimetiniń alıp barǵan ayırım kertartpa siyasatına xalıqlıq narazılıqlar nıshanı sıpatında bahalanıp otır. Degen menen, biz bul fakttı sol dáwirdegi jámiyetlik dúzim ideologiyasınıń jekke dóretiwshiler sanasına islegen aqılıy hújiminiń salqını dep bahalawımız kerek.

S.Májitov 1935-jılı «Baǵdagúl» atlı bes aktli, altı kartinalı

muzıkalıq drama menen birge «Aygúl-Tayman» («Gúlim-Tayman») degen tariyxıy dramasın da dóretedi. Ásirese, onıń «Baǵdagúl» pesası tamashagóyler tárepinen qızǵın kútip alınıp, sol jıllarda 40 mártebeden aslam saxnaǵa qoyıladı.

Pesada Baǵdagúl hám Xojan obrazları arqalı qaraqalpaq xalqınıń 1916-19-jıllardaǵı óz azatlıǵı ushın alıp barǵan mashaqatlı gúresleri sáwleleniw tabadı.

Birinshi perdede jarlı Mátirzanıń turmısı súwretlenip, onıń haq kewilli ulı Samekeniń minez-qulqı, adamgershilik sıpatları ashıp kórsetiledi. Sameke jarlı jigit bolsa da, ádilsizlik hám adamdı xorlawǵa kónbeytuǵın minez-qulıqtaǵı ádalatlıq tárepdarı, aq kókirek insan. Ol sol ushın da qarındası Baǵdagúldiń hám jarlı

61

jigit Xojannıń taza pák muhabbatın qollap-quwatlaydı. Názigúl, Shámshet bolıs, Aymereke, Qannazar obrazları da dramadaǵı sátli shıqqan obrazlardan esaplanadı.

S.Májitovtıń «Gúlim-Tayman» tragediyası 4 perdeden ibarat. Birinshi perdeniń mazmunında jarlı diyqan qızı Gúlim menen jarlı jigit Taymannıń shın muhabbatı, bir-birewin súyiw, birge

ómir súriw ármanları, Gúlimniń ákesi Turekeniń Jaylıbek penen qudalıǵı, baydıń óz adamları arqalı jarlıǵa jawshı jiberip, esawan balasına Gúlimdi ayttırıp bolıp, haqıyqatında ózi almaqshı bolǵan haram niyetleri sáwleleniw tabadı.

Pesanıń bas qaharmanı Gúlim súymegen adamǵa qosılıp, ómir súrgennen góre, bir kún bolsa da súygenine qosılıp, ólip ketkenin artıq sanaydı. Muhabbattaǵı hám jámiyettegi teńsizlikke kóngisi kelmeydi. Bul ármanın iske asırıwdı oylaǵan ol súygen jigiti Tayman menen toy qızǵan waqıtta qashıp ketedi. Bul iste olarǵa Gúlimniń tuwısqan sińlisi Ayım járdem beredi. Olardıń bul háre-

ketin neke qıydırar máhálde sezgen Jaylıbek toydıń izin topalańǵa aylandırıp, bunday xorlıq ushın Turekeden ósh alıp, kishkene qızı Ayımdı zorlıq penen Gúlimniń ornına alıp ketedi. Turekeniń bir qız ornına eki qız joǵaltıw waqıyası kem-kem usılayınsha tragediyalıq sıpat iyelep, qos qızın zamannıń qasqırlarına aldırǵan qızlardıń anası Anar bawırı qan jılap zar qaqsaydı.

Bunday kórinisti ózine xorlıq kórgen Jaylıbek bay Taymanǵa pıshaq urmaqshı boladı, Tayman pıshaqtı zorlıq etip tartıp aladı. Biraq, báribir Jaylıbektiń adamı Berdi baydıń baqırǵan dawısınan setem alıp kelip, Taymanǵa sırtınan pıshaq uradı. Tayman jıǵılıp, jan tapsıradı.

Tayman Gúlimniń aldına oǵan shın berilgenlik, haq súyiw menen muhabbat qurbanı bolıp baratırǵanlıǵın sezedi. Biraq, buǵan ókinbeydi. «Men seniń ushın jan bersem, ármanım joq, seniń baxtıń ashıl-

sın» deydi ólip baratırıp. Basqa ilajı qalmaǵan Gúlim de «Tek seniń tiriligiń, maǵan qosılıw úmiti meniń janımdı saqlap júrip

edi. Sensiz bul jerdiń ústiniń keregi joq, janıńnan jay ber» dep, Taymannıń ústindegi pıshaqtıń ush jaǵın júregine qaratıp, bar kúshi menen soǵan ózi taslanadı. Eki jastıń bir-birin súyiw jolında tragediyalıq opat bolıwı ádalatsızlıqqa, zulımlıqqa tiykarlanǵan adamgershilikti ayaq astına basqan sol waqıttaǵı ádilsiz jámiyetlik dúzimge qattı narazılıq penen qarsılıqtı kórsetedi.

Muhabbat temasına jazılǵan bul dramalıq shıǵarma qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatı menen ádebiyatınıń tariyxında belgili orın tutıw mene birge, sol waqıttaǵı qaraqalpaq dramaturgiyasınıń ósiwshilik dárejesinen de derek berip turadı.

62

AYAPBERGEN MUWSAEV tıń ómiri hám dóretiwshiligi

(1880-1936)

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri A.Muwsaev 1880-jılı Qońırat begligine qaraslı Sorkól degen jerde tuwılǵan. Shayırdıń ákesi gedey diyqan qatlamınıń wákili bolıwı-

na qaramastan, azlap eskishe sawatlı bolǵanlıqtan xalıq arasında «Molla Muwsa» dep atalǵan. Bunı shayırdıń ózi de shıǵarmalarında «Atam molla Muwsa, joqdúr ǵardashım, kemlikten aǵardı saqalıwshashım» dep bildiredi.

Ayapbergen shayırdıń ózi de eskishe sawat ashqan, shıǵıs ádebiyatların, eski qol jazbalardı erkin oqıp, xat jaza alatuǵın dárejege

iye bolǵan. Ol shıǵıs xalıqları ádebiyatı úlgilerin jaqsı bilgenlikten olardıń ayırımların awıllarda qıssa qılıp oqıp júrgen.

Ayapbergen shayırdıń shıǵarmalarında «Ǵárip ashıq», «Góruǵlı», «Yusip-Axmed», «Yusip-Zuleyxa», «Sayatxan-Hamra» dástanlarınıń bas qaharmanlarınıń atları jiyi-jiyi tilge alınıwı da usıǵan bayla-

nıslı. Ayrıqsha, Ayapbergen shayırda Nawayı, Maqtumqulı, Kúnxoja, Á jiniyaz, Berdaqlardıń shıǵarmaları menen jaqınlıq jaqsı seziledi. Ayapbergen xalıqtıń awızeki dóretpesin jaqsı ózlestirgen shayır. Onıń qosıqlarında naqıl-maqallar, aforizmler jiyi-jiyi ushırasadı hám shıǵarmalarında sheberlik penen paydalanıladı. Q araqalpaq ádebiyatshıları Ayapbergen shayırdıń úyinde bolıp, onnan kóp ǵana ertekler, naqıl-maqallar, qosıqlardı jazıp aladı.

Al, óziniń zamanlasları Qulmurat shayır, Sıdıq shayır, Jańabay shayır, sonday-aq S.Májitovlar menen dóretiwshilik qatnasta bolǵan.

Xalıq arasında A.Musaevtı «tókpe shayır», «suwırıp salmay, aqpa shayır», «qátip, qıssaxan», «qıssaxan shayır» dep bahalawlar keń tarqalıp ketken. Sóz dizbekleriniń mánisine tereńirek úńilip qarasaq,

bul xalıqtıń kórkem dóretiwshi adamlarına, sonıń ishinde Ayapbergenge bergen joqarı bahası ekenligi seziledi.

Álbette, xalıq hámme shayırlardı usılayınsha atay bermegen. Tek sózge sheshen, talantlı tapqır, kózi kórgenin tez sezip, dárhál kewilge túyip, qosıq etip taslaytuǵın ótkir sezimtal shayırlar ǵana usınday joqarı ataqtı jeńip alıwǵa miyasar bolǵan. Biraq, bulayınsha qosıq shıǵarıw ózi-ózinen payda bolatuǵın qubılıs emes, bul da shayırdıń izleniwine, dúnya tanımına, burınnan kiyatırǵan ádebiy dástúrlerdi qalayınsha ózlestirgenligine, sol dástúr tiykarında jatlıǵıp, tóseliwine baylanıslı kelip shıǵatuǵın shayırlıq úlken óner.

* Bul ádebiy portret prof. Á.Paxratdinov penen soavtorlıqta jazıldı.

63

Ádebiyatımız tariyxına ser salsaq, bul ónerdiń saǵası júdá erteden baslanatuǵınlıǵın kóremiz. Mısalı, XVIII ásirdegi ataqlı shayırımız Jiyen Amanlıq ulı óziniń «Posqan el» poemasın usınday improvizaciyalıq talant penen shıǵarǵan, yaǵnıy, shıǵarmadaǵı súwretlenip atırǵan waqıyalar sol máwritinde shayırdıń kózi menen kórilip, kewli menen sezilip, sol payıttıń ózinde juwmaqlastırılıp barıladı. Buǵan qosımsha shayırlardıń improvizator ekenligin anıqlaytuǵın bir belgi onıń saz áspabı (sol momentinde shıǵarıp, sol momentinde sazǵa salıp aytıp ketiwi) desek, Jiyen bul waqıyalardıń barlıǵın jol boyında ketip baratırıp-aq qobız benen tolǵap berip otıradı:

Posqan eldiń ishinde,

Qobızımdı qolǵa alıp,

Qayǵılı nama shalaman,

Nege qapa bolmayın,

Qobızımdı ne ushın,

Qayǵılı etip shalmayın1 .

Jiyen tutqan bul dástúr XIX ásirge kelip júdá joqarı basqıshqa kóterildi. Usı dáwirdegi belgili shayırlarımız bolǵan Kúnxoja, Ájiniyaz,Berdaq,Sarıbay,Ótesh,Omarshayırlarbuldástúrdiimprovizaciyanıń joqarǵı forması—shayırlar aytısına deyin rawajlandırdı. Bunı Kúnxojanıń qazaq shayırı Kúderi, Sherniyazlar menen aytısı, Ájiniyaz benen Qız-Meńeshtiń aytısı, Berdaq penen Óteshtiń aytısı, Sarıbay menen Gúlmurattıń aytısı, Omar menen Ermaǵambet shayırdıń aytısı, Omar menen Mamıq qızdıń aytısı usaǵan dástúrlik aytıslar tolıq dálilleydi. Bul aytıslardıń kópshiligi improvizaciyalıq ónerdiń talabına say aldın-ala oylap sheshilmesten,turǵanjerde,solmomentindebetpe-betsóylesiw, aytısıw arqalı bolıp ótken. Sebebi, aytıs-improvizator shayırlardıń sınǵa túsetuǵın maydanı esaplanǵan.

Álbette, hár qanday ilgeri ádebiy dástúrlerdiń ómiri de uzaq, ol miyras estafeta sıpatında áwladtan-áwladqa berilip otıradı. Hár bir áwlad onı ózinshe qabıllap, jańasha belgiler menen tolıqtırıw arqalı jáne de alǵa ilgeriletedi.

Ádebiyatımızda erteden ómir súrip kiyatırǵan usınday unamlı dástúrler XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basına kelip, burınǵıǵa qaraǵanda da masshtablı rawajlanıwǵa keń múmkinshilik aldı. Jańa

1 Jiyen jıraw. Posqan el. Nókis: QQMB. 1959. 34-bet.

64

ásir ádebiyatınıń dáslepki wákilleri bolǵan Ayapbergen, Abbaz, Sadıq, Rambergen usaǵan xalıq shayırları óz dóretpelerin awızeki hám klassik poeziyamızdıń eń jaqsı dástúrleri tiykarında rawajlandırdı. Bul, ásirese, XX ásir qaraqalpaq poeziyasınıń baslawshı-

larınan esaplanatuǵın Ayapbergen Muwsaevtıń dóretpelerinde sezilerlik dárejede boldı.

Kópshilik talantlı shayırlar sıyaqlı A.Muwsaev ta bul, improvizatorlıq qásiyetti birden ózlestirip alǵan joq. Bul shayırlıq joqarı uqıpqa erisiwde onıń shayırlıq sawatı menen turmıs tájiriybesiniń belgili dárejede roli boldı.

A.Muwsaev dóretiwshiligin izertlewshi kópshilik ilimpazlardıń pikirine qaraǵanda, ol eskishe jazıw-sızıwdan ádewir xabarı bar sawatlı adam bolǵan. Xat oqıp, xat tanıǵannan keyin «Ǵárip ashıq», «Yusip-Zuleyxa», «Góruǵlı» sıyaqlı dástanlardı qıssa dápterlerinen, geyde yadınan-aq aytatuǵın, oqıytuǵın boladı. Shıǵıs klassiklerinen,

ásirese Nawayı, Maqtumqulı usaǵan ataqlı shayırlardıń shıǵarmaların kóbirek oqıydı. Sonıń menen birge, qaraqalpaq awız ádebiyatınıń bay nusqaların, ótken dáwirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń,

ásirese, Ájiniyaz hám Berdaqtıń shıǵarmaların súyip oqıydı, qatıqulaq sheshen adamlardıń gúrrińlerin esitip, olardan tálim aladı. Toylarda betashar, aytım aytıp júredi1 .

Ádebiyat tariyxshısı Q.Bayniyazovtıń kórsetiwine qaraǵanda, Ayapbergen XIX ásirde Ájiniyazdan baslanǵan qıssaxan shayırlar mektebiniń dawamshısı bolǵan. Onı (Ayapbergendi) qıssaxanlıq mektebindegi Ájiniyazdıń shákirti Qıyat molla, Iskender shayır qıssaxan etip tárbiyalap shıǵarǵan. Óz náwbetinde Ayapbergen de bul

ónerin atalı-balalı Xojamurat hám Jumamurat Zuwlabiy, molla Kamal, Dosbergen axun, Berdibek Eshniyaz ulı usaǵan shákirtlerine úyretken2 .

Bul pikirlerge qarap, Ayapbergenniń shayırlıq improvizaciya óneriniń jetilisiwinde onıń qıssaxanlıq uqıbı, toylarda aytım

aytıp júriwi, klassik shayırlardıń shıǵarmaların qunt penen úyreniwleri tiykarǵı sebeplerden boldı dey alamız. Sebebi, tek usınday mol tayarlıqqa iye, kóp kónlikpelerden ótken shayır ǵana sezimtal, tez tásirlengish, tásirin sol momentte irkilmey, qosıq etip tógip taslaytuǵın operativ shayır bolıwı múmkin.

Ayapbergen dóretiwshiligindegi improvizaciyalıq bul qásiyetti, eń aldı menen, shıǵarmalarınıń ózi tastıyıqlaydı. N.Japaqovtıń

1Nurmuxamedov M.K. Ayapbergen Muwsa ulı. Ayapbergen shıǵarmaları. Nókis: QQMB. 1960. 9-bet.

2Bayniyazov Q. Qaraqalpaqstanda qıssaxanlıq hám kátiplik qashan baslanǵan? /

»Mádeniyat hám sport».25-aprel 2007-jıl.№16-17.

65

informatorlardan jazıp alǵan maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Ayapbergen kóbirek qız-jigitlerge, jora-joldaslarına arnap qosıq shıǵara bergen, yaǵnıy tókpe shayır bolǵan.1 Sonlıqtan onıń shıǵarmaları-

nıń «Aman bol», «Beregórmeń», «Sankibayǵa», «Biybihajarǵa», «Dosan bala», «Kólge qash», «Yaranlar», «Molla Iskenderge», «Salıyǵa», «Orazgúlge», «Esenbay», «Máten shayır» dep birgelikli formada atalıw-

ları da tosınnan bolǵan qubılıslar dep qaralmawı kerek. Mısalı, «Kólge qash» degen qosıǵın Ayapbergen óziniń jorası Maqtumqulıǵa arnaǵan. Onıń, yawmıt shabadı, degen xabardı shala-sharpı esitip, «kólge qashıń» dep úy ishin páteńge keltirip atırǵan háreketin kórip, óziniń jorasın hám sol arqalı qorqaq adamlardı kúlkige aladı2.

Ayapbergen dóretpesinde bunday bolǵan faktlerge tiykarlanıp házir juwaplıq talant penen jazılǵan shıǵarmalardı kóplep gezlestiriwgeboladı.Onıń «Beregórmeń», «Qazaqbayǵa», «Reyim», «Nurjanǵa», «Mádireyimge» qosıqları tiykarınan usınday shıǵarmalar.

«Ayapbergen Muwsaev improvizator-shayır sıpatında keń kólemde, keń polotnoda súwretleytuǵın kólemli shıǵarmalardıń avtorı, deydi Q.Bayniyazov onıń poeziyasındaǵı usı ózgesheliklerge toqtay kelip, ol gez kelgen xarakterli turmıs faktleri tuwralı az ǵana qatarlar arqalı irkilmesten shıǵaratuǵın tókpe shayır iretinde

tanı ld ı3 ». Al, akademik M.Nurmuxamedovtıń kórsetiwinshe, shayırdıń kópshilik shıǵarmalarınıń usılayınsha epizodlıq, házir

juwaplıq xarakterge iye bolıwı, onıń improvizator (aqpa, suwırıp almay) shayır bolǵanlıǵınan dárek beredi. Usı improvizatorlıq talant shayırǵa gez kelgen qubılıslardı emes, al xarakterli faktlerdi sol turǵan jerinde saylap, belgilep alıwǵa keń múmkinshilik bergen.4

Ayapbergen dóretiwshiligindegi bul qásiyet (xarakterli qubılıslardı tańlap alıwı), onıń XX ásirdiń 20-30-jıllarında dóregen shıǵarmalarında ayqın seziledi. Sebebi, bul dáwirdegi xalıqlıq quwatlawlar onıń improvizaciyalıq talantın burınǵıdan da tastırıp jiberdi. Onı turmıstıń hár qanday problemalarına belsene, qızǵın aralasıwǵa shaqırdı, izli-izinen, kún sanap bolıp atırǵan ullı ózgerisler, ele de bolsa xalıq jetkilikli túsinip jete almay atırǵan jámiyetlik qarama-qarsılıqlar Ayapbergennen usınday qısqa kólemli, tez «dúnyaǵa keletuǵın» operativ shıǵarmalardı talap etti.

1Japaqov N. A.Muwsaevtıń tvorchestvosı.—Nókis: QQMB.—1964.—44-bet.

2Nurmuxamedov M.K. Ayapbergen Muwsa ulı. /Ayapbergen. Shıǵarmaları.—Nókis: QQMB, 1960.—10-11-betler.

3Bayniyazov Q. A.Muwsaevtıń shayırlıq stiliniń ózgeshelikleri.—Nókis: «Qaraqalpaqstan». 1972.—48-bet.

4Nurmuxamedov M.K. Ayapbergen Muwsa ulı. Ayapbergen. Shıǵarmaları. Nókis« QQMB. 1960.—11-bet.

66

Ayapbergen bul shıǵarmalarında nákas adamlardıń teris niyetlerin ayawsız áshkaralaw menen qatar, payda bolıp kiyatırǵan jańa dúzimniń qanday kúsh ekenin tastıyıqlap otıradı. Shayırdıń «Qazaqbay», «Beregórmeń» qosıqları, mine, usınday ruwx penen jazılǵan shıǵarmalar.Shayır«Qazaqbayǵa»qosıǵındaparaalıwdanawlaqjúriwdi,haqıyqatshıl bolıwdı talap etip, jat illetlerge qarsı gúresiwge shaqıradı.

Ulıwma, shayır dóretiwshiligindegi bunday qásiyetler onıń improvizator, tókpe shayır bolǵanlıǵınan dárek berip turadı.

Bul, álbette, improvizaciya ushın shıǵarma kóleminiń qısqalıǵı bolǵan faktlerge tiykarlanǵan bolıp, epizodlıq xarakter iyelewi tiykarǵı ólshem boladı degen pikir emes. Ayapbergenniń improvizaciyalıq talantı tek usınday qısqa kólemli epizodlıq xarakterdegi shıǵarmalar menen ǵana sheklenip qalmaǵan. Ol ózindegi bulaq kózi— bul talanttı improvizaciyalıq ónerdiń eń biyik shıńı—shayırlar aytısına deyin rawajlandırıw múmkinshiligine eristi.

Durıs, bizde Ayapbergenniń Ayjamal, Tilláxan degen qızları menen aytısınan basqa awızeki qanday shayırlıq aytıslarǵa qatnasqanlıǵı haqqında tolıq maǵlıwmat joq. Degen menen, onıń «Máten shayır» atlı bir ǵana shıǵarmasınıń ózi-aq onı aytıs janrınıń úlken sheberi sıpatında tanıtadı.

Izertlewlerge qaraǵanda, bul aytıs Keńes húkimetiniń dáslepki jıllarında bolıp ótse kerek. Shıǵarmadaǵı geypara qatarlar da usı pikirdiń durıslıǵın tastıyıqlaydı:

Hár kim bas-basına zaman húrriyat,

Jıǵılǵan awǵanǵa kúlgen emes pe1?

Biraq, aytıs awızsha, yaki jazba formada ótti me—bul haqqında anıq maǵlıwmat joq. Shayırdıń óz qoljazbasınıń bar bolıwına qaraǵanda,aytısjazbatúrdebolıpótkenbolıwı múmkin. Aytısshayır-

dıń 1960-jılǵı toplamına usı qoljazba tiykarında jiberiledi. Aytıstıń jazba túrde bolıp ótkenin T.Jumamuratovtıń «Shayır

oǵan qarsı qosıq jazǵannan keyin Máten araǵa adam salıp, Ayapbergennen keshirim soraǵan. Biraq, qosıq awızdan-awızǵa tarap ketken2 » degen eske túsiriwleri de tastıyıqlap turadı.

Aytıstıń qashan bolıp, qashan jazılǵanlıǵı haqqında anıq maǵlıwmattıń joq ekenligi sıyaqlı, tap házirge deyin bul shıǵarmanı aytısjanrınıń mısalındatallaǵanbirde-birizertlewde joq.Shıǵar-

ma barlıq izertlewlerde «qosıq» dep ulıwma atalınıp júripti.

1Ayapbergen. Shıǵarmaları.—Nókis: QQMB.—1960.—67-bet.

2Jumamuratov T. Shayırdı kórgenimde. /Ayapbergen. Birinshi may. —Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1980.—212-bet.

67

Shıǵarmanıń xarakteri hám geypara maǵlıwmatlar bunıń aytıs ekenligin tolıq dálilleydi.

Shıǵarmada XX ásirge deyingi kópshilik aytıslarǵa tán ruwlıq sıpattıń ayırım belgileri saqlanıp otıradı. Aytıs ashamaylı-

qıyat urıwındaǵı bir qızdıń burınnan birewge atastırılıp qoyılıwına qaramastan, eski feodallıq tártiplerdi buzıp, óz súygeni

menen qashıp ketkenligi haqqındaǵı waqıyanı sóz etiwden baslansa kerek. «Buǵan ekinshi urıwdıń jigiti Máten qosıq shıǵaradı. Ayapbergen oǵan juwap qaytaradı1».

Ayapbergenniń juwabına qaraǵanda, Máten qızdıń basqa birew menen qashıp ketiwin Ayapbergenniń betine basıp, urıwınıń adamları «tuwrı joldan shashtı, kóp háddinen astı»,-dep onıń ústinen kúlmek-

shi bolǵan kórinedi. Biraq, Máten bul sózleri menen Ayapbergendi jeńip kete almaydı. Kerisinshe shıǵarma Ayapbergenniń jeńisi menen ayaqlanadı. Ayapbergenniń pikirinshe, qızlardıń óz teńi menen ketiwi bul ayıp emes, al onı ayıp dep otırǵan Mátenniń kózqarası urıwlıq jikleniwshilikten basqa hesh nárse emes:

Jigit bolsań jaman deme elattı,

Sen bilmeyseń ádep penen uyattı,

Jamanlapsań ashamaylı-qıyattı,

Haslımız bir qaraqalpaq emes pe?2.

Sonlıqtan da shayır Mátenniń bul shontıq shayırshılıǵınıń ústinen kúlip onı qattı sınǵa aladı:

Búlgen elge búkir bala tabılıp,

Atqa erip bádhasıl yabı shabılıp,

Aspanıw-záminniń astı qapılıp,

Máten jırtıq shayır bolǵan emes pe?3.

Oǵan «Jurtqa til tiygizbe bolsań bilimdar» deydi. Sonıń menen qatar, bul kemshilikler Mátenniń jeke basınıń kemshiligi ekenin qattı eskertedi: «Men jaman demeymen seniń elińdi».

Kórip otırǵanımızday, shıǵarmada shayırdıń qanday poziciyada ekenligi júdá ayqın. Ol hayal - qızlardıń huqıqın qorǵawshı ǵamxor adam sıpatında bolıw menen birge, el birliginiń tárepdarı. Aytısta

2 NurmuxamedovM.K. AyapbergenMuwsaulı. Ayapbergen.Shıǵarmaları. Nókis:QQMB. 1960. 18-bet.

3Ayapbergen. Shıǵarmaları. Nókis: QQMB. 1960. 65-bet.

4Ayapbergen. Shıǵarmaları. Nókis: QQMB. 1960. 65-bet.

68

shayırdı jeńiske eristirip turǵan da onıń usınday progressiv baǵıtta turǵanlıǵı.

Bul, sózsiz, A.Muwsaevtıń improvizaciya dástúriniń joqarǵı basqıshıaytıs janrınıń úlken sheberi ekenliginen derek beredi.

* **

Ǵárezsizlik dáwirine deyingi qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde A.Muwsaev ómiri hám dóretiwshiligi jetkilikli dárejede izertlew obekti bolǵanlıǵı anıq. A.Muwsaev dóretiwshiligi boyınsha kóbirek hám tereńirek izertlewler alıp barǵan Q.Bayniyazovtıń pikirine qaraǵanda, A.Muwsaev dóretpeleriniń xalıq massasına taralıwında qıssaxanlar, qosıqshılar, baqsılar, jırawlar, qatıqulaq adamlar ayrıqsha xızmet atqaradı. Onıń shıǵarmaları xalıq jırshılarınıń

turaqlı repertuarlarına aylanǵan. Geypara qıssaxanlar tiykarınan Ayapbergen shayırdıń shıǵarmaların atqarıw menen sheklengen. Á sirese, Jumamurat Xojamurat ulı—Zuwlabiy Ayapbergenniń sol waqıttaǵı «gazetası» bolǵan. Ol Ayapbergen qosıq jazıp pitkeriwdenaq yadlap alıp, xalıq arasında qıssaxanlıq hawazı menen tınbay atqarıp júrgen. Bul gazeta arxivinde Ayapbergenniń barlıq qoljazbaları saqlanıp turǵan1 .

Ayapbergen shıǵarmalarınıń awızsha taralıwınıń bir mısalı sıpatında Q.Bayniyazov hám X.Úbbiniyazovlardıń xalıq arasınan jazıp alǵan «Qudaybergen» dástanın keltirip ketiwdiń ózi jetkilikli. Dástan bul avtorlardıń baspaǵa tayarlawında 1973-jılı «Ámiwdárya» jurnalınıń №2 sanında járiyalandı (sol jurnal, 119- 123-betler).

A.Muwsaev shıǵarmalarınıń jazba túrde taralıwı XX ásirdiń 20-jıllarınan baslanadı. 1929-jılı A.L.Melkov, 1930-jılı S.E.Malov basshılıǵındaǵı ilimiy ekspediciyalar bunıń ayqın dálili. Birinshi ekspediciyada Q.Ayımbetov tórt kún, ekinshi

ekspediciyada T.Bekimbetov on bes kún dawamında Ayapbergen shayır menen sáwbette bolıp, onnan kóp ǵana shıǵarmaların jazıp aladı.

Olar jazıp alǵan shıǵarmalardıń ayırımları 1951-j ılı N.A.Baskakovtıń Moskvada basıp shıǵarǵan «Karakalpakskiy yazık» miynetiniń I tomında tillik materiallar sıpatında beriledi2.

1Bayniyazov Q. Ayapbergen Muwsaevtıń shayırlıq stiliniń ózgeshelikleri.—Nókis: «Qaraqalpaqstan».—1972.—6-bet.

2Bul da sonda.

69

«Kólge qash» qosıǵı onıń dáslepki jarıq kórgen shıǵarmalarınıń biri1. Ayapbergen shayırdıń shıǵarmaların jıynap, bastırıp shıǵarıw isleri 30-jıllardıń ekinshi yarımında jobalı hám júyeli túrde dawam ettirildi. 1954-1955-1956-1960-jılları shayırdıń kóp qosıqları, ómiri hám shayırlıǵı jóninde biraz materiallar jazıp alındı2. 1941, 1956, 1960, 1980-jılları shayırdıń shıǵarmaları óz aldına toplam bolıp tórt ret baspa kórdi. 1960 hám 1980-jıllardaǵı toplamları shayırdıń bir qansha tolıqtırılǵan hám tekstologiyalıq jumıslar júrgizilip tayarlanılǵan toplamlarınan esaplanadı.

Ulıwma, bul jıllarda A.Muwsaevtıń shıǵarmaların jıynap, bastırıp shıǵarıw islerinde X.Axmetov, Q.Ayımbetov, T.Bekimbetov, A.Begimov, K.Ubaydullaev, S.E.Malov, Hamza Hákimzada, N.A.Baskakov, N.Dáwqaraev, O.Kojurov hám t.b lar úlken úleslerin qostı.

A.Muwsaev ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha XX ásirdiń 30-jıl- larınıń ekinshi yarımınan baslap jekke-jarım ilimiy pikirler

de bildirile basladı. Máselen, Q.Sunyaev «Qaraqalpaq kórkem ádebiyatı» («Sovetskoe kraevedenie».№1. 1936.) maqalasında A.Muwsaevtıń dóretpesin joqarı bahalap, onı kópshilik qaraqalpaq shayırlarınıń ustazı sıpatında tanısa, Q.Ayımbetov «Bunnan on

jeti jıl burın» («Qızıl Qaraqalpaqstan», 6-noyabr 1946-jıl, №220 (4381)) maqalasında shayırdıń sheshenlik hám shayırlıq uqıbına ayrıqshı dıqqat awdarıp, onıń ádebiyatqa (shayırlıq jolǵa) on tórt jaslarında kelip kirgenligi haqqındaǵı maǵlıwmattı keltiredi.

A.Muwsaevtıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında bir qansha tolıǵıraq maǵlıwmatlar N.Dáwqaraev, N.Japaqov, M.Nurmuxamedov, A.Karimov, Q.Maqsetov, Á.Nasrullaev, Q.Bayniyazovlardıń arnawlı maqalalarında, sonday-aq S.Axmetov, Q.Kamalov, J.Narımbetov, Á.Paxratdinovlardıń orta mektep hám joqarı oqıw orınlarınıń oqıwshı-talaba jasları ushın arnap jazılǵan sabaqlıqlarında beriledi. Atap aytsaq, M.Nurmuxamedov óziniń 1959-1960-jılları járiyalaǵan maqalalarında A.Muwsaev dóretiwshiligi boyınsha jańa maǵlıwmatlar járiyalasa, 1980-jılı Tashkenttegi «Fan» baspası tárepinen bastırıp shıǵarılǵan «Ayapbergen Musa ulızachinatel karakalpakskoy sovetskoy literaturı» miynetinde, sol miynettiń «Ayapbergen Muwsa ulıqaraqalpaq sovet ádebiyatınıń tiykarın salıwshı» (Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1981) dep atalatuǵın qaraqalpaq tilindegi basılımında da, kórip otırǵanımızday, shayırdı XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń baslawshısı sıpatında tanıwǵa umtıladı.

2Qarańız« «Qızıl muǵallim» jurnalı, 1930. №1 (10).

3Nurmuxamedov M.K. Ayapbergen Muwsa ulı. Nókis: «Qaraqalpaqstan».1981. 4-

bet.

70