XX asir qaraqalpaq adebiyati tariyxi
.pdf1923-24-jılları Tashkenttegi Orta Aziya kommunistlik universitetinde oqıydı. Universitettiń ekinshi kursinde oqıp atırǵan waqıtlarında Túrkstan kommunistlik partiyasınıń oraylıq komiteti janınan jańadan dúzilip atırǵan Qaraqalpaq Avtonomiyalı oblastın dúziw boyınsha VKP(b)nıń shólkemlestiriw byurosınıń aǵzalıǵına qosıp, onı oqıwdan da shaqırıp aladı. Jáne de onı Qaraqalpaqstan xalıq bilimlendiriw bóliminiń baslıǵı lawazımına saylaydı.
1925-29-jılları Qaraqalpaqstan avtonomiyalı oblastınıń Atqarıw komitetiniń predsedateli, 1929-jılı Qazaqstan Oraylıq Atqarıw komitetiniń orınbasarı hám Qazaqstan ishki isler xalıq komissarı lawazımlarında isleydi.
1930-jılı Qaraqalpaqstan Avtonomiyalı oblastı RSFSRdıń qaramaǵına ótiwine baylanıslı 1930-31-jıllarda ol Moskvada Qaraqalpaqstannıń RSFSR daǵı turaqlı wákili, 1932-34-jılları
QQASSR Xalıq komissarlar sovetiniń predsedateli boladı. 1935-36-jılları jáne RSFSR Oraylıq Atqarıw komiteti qasın-
daǵı Qaraqalpaqstannıń turaqlı wákili lawazımına ótedi. 1936-37- jılları QQASSR Xalıq komissarlar soveti qasındaǵı kórkem óner basqarmasınıń baslıǵı lawazımında isleydi. 1938-jılı Sovet húkimeti onı «xalıq dushpanı» sıpatında qamap, atıp óltiredi.
Qasım Áwezov 1921-jıldan baslap ómiriniń aqırına shekem ol óz xalqınıń xalıq bolıp jasawınıń, onıń basqa xalıqlarday hámme tárepten rawajlanıwı ushın jan kúydirip xızmet qılǵan insanlardan boldı. Máselen, Orta Aziyada jasawshı xalıqlardıń milliy shegaraların belgilew dáwirlerinde óz xalqınıń óz aldına óz táǵdirlerin erkin ózleri sheshiw hám basqa xalıqlarday óz aldına millet bolıp jasawı ushın Qaraqalpaqstan Avtonomiyalıq oblastınıń dúziliwine erisken azamatlardan biri boldı. Ol hámme waqıtlarda milletshiler menen tınbay gúresti. Óz xalqınıń tili, ádebiyatı, mádeniyatı tariyxınıń jan kúyerleriniń biri boldı. Qaraqalpaq xalqı óz aldına millet bolıwına, óz ana tilinde bilim alıwına, milliy baspa sózine iyelik etiwine, onda ilimiy mákemelerdiń ashılıwına úlken xızmet etken azamatlardan biri boldı.
Ásirese, óz xalqınıń milliy ádebiyatı hám mádeniyatınıń qáliplesiwine kúsh saldı. Ózi de siyasiy mámleketlik isler menen birge jazıwshılıq xızmetti de atqardı. Ol ádebiyatta, poeziyada, dramaturgiyada 1924-30-jıllarda qaraqalpaq ádebiyatın jańa sovetlik dep atalǵan dáwirlerde baslawshı jazıwshılardan biri boldı. Onıń kóp sanlı lirikalıq shıǵarmaları menen «Quyash», «Bes jap» poemaları, «Tilek jolında» atlı pesası, Qaraqalpaqlar haqqında ocherkleri
41
xalqımızǵa keńnen belgili. Ol, sonıń menen birge, qońsı xalıqlar
ádebiyatınan kórkem awdarmalar da isledi. Máselen, ol A.S.Pushkinniń «Evgeniy Onegin» romanın, Molerdiń «Skapenniń hiylesi» komediyasın orıs tilinen qaraqalpaq tiline awdardı. Ásirese, ol siyasiy temalarda,milliyádebiyattıńrawajlanıwmáselelerijónindejámiyetshilikte kóp mártebe bayanatlar jasadı. Jánede 20-30-jıllarda milliy
ádebiyat hám onıń rawajlanıw máseleleri haqqında baspa sózde óz pikirlerin bildirip turǵan eń sawatlı zıyalılardan boldı.
Q .Áwezovtıń «Tilek jolında» pesası 1924-jılı jazıldı. Avtor óziniń eske túsiriwleriniń birinde «men bul birinshi variantın
1924-jılı jazıp edim» dep eske túsiredi. Bul rastan da qaraqalpaq
ádebiyatındaǵı birinshi úlken hám tabıslı jazılǵan dramalıq shıǵar-
ma boldı. Ádebiyattaǵı jańa tiptegi bunday dramalıq shıǵarmanıń tabıslı dóreliwi ol jıllardaǵı jańa húkimettiń kórkem ádebiyat tuwralı siyasatınıń emes, al uzaq jıllar qaraqalpaq xalqınıń ózleriniń kórkem ádebiyat tarawındaǵı izleniwleri hám kórkemlik rawajlanıw dástúrleriniń jemisi bolǵan edi.
Q araqalpaq ádebiyatında bul jıllarda dramalıq shıǵarma joq jerden birden payda bolǵan joq. Bul janrdıń bay hám hár túrli túrleriniń elementleri xalıq awızeki ádebiyatında qashshannanaq ómir súrip kelgen edi. Tek onı óz aldına janr etip shıǵarıw ushın milliy ádebiyatta izleniw bar edi. Bul janrdı birinshi mártebe 20-jıllardıń aqırlarında Q.Áwezov ádebiyat maydanına alıp shıqtı.
Q .Áwezov bul «Tilek jolında» pesasına XX ásirdiń basında qaraqalpaqlar ómirlerinde bolǵan 1916-jıldaǵı Shımbay oyazınıń patshalıq Rossiyanı qorǵaw ushın orıs-german urısına Shımbay oyazınan márdikarlıqqa adam aladı. Sondaǵı ádalatsızlıqqa qarsı
el narazı bolıp, xalıqlıq kóterilis jasaydı. Usı úlken waqıya shıǵarmaǵa ózek qılıp alınadı.
Bul dramalıq shıǵarma dáslepten-aq avtor qáleminen tabıslı shıǵıp, sol jıllarda Tórtkúl, Qońırat qalalarında talay ret saxnalastırılıp, xalıqtıń arasında úlken quwatlawǵa erisedi. Sol sebepli bul dramalıq shıǵarma 20-30-jıllarda jańadan dúzilgen qaraqalpaq ádebiyatında dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıwında úlken xızmet atqaradı.
Dramada geypara qaharmanlardıń rolleri júdá jetilisken obraz dárejesinde atqarıladı. Bılayınsha qaraǵanda, bunnan burın qaraqalpaq ádebiyatında drama janrı bolmadı degenge iseniw de qıyın turadı. Máselen, 1916-jılǵı Shımbaydaǵı kóterilistiń basshısı Sáyeke roli spektakl dawamında tamashagóylerdi júdá qızıqtırǵan hám tań qaldırǵan obrazlardan bolǵan. Qaraqalpaq ádebiyatı tariy-
42
xındaǵı geypara izertlewshilerdiń kórsetiwinshe, ondaǵı bas roldi (Sáyeke rolin) dáslepki jıllarda avtordıń ózi atqarıp júrgen.
1930-jıllarda Q.Áwezov jańa húkimettiń qanday juwapkerli lawazımlarında islep júriwine qaramastan, zorabanlıq zamanlardaǵı qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, ádebiyatın, mádeniyatın gúllendiriw ushın xızmet etti. Ádebiyat tariyxında bul kisini kórnekli jámiyet-
lik isker, birinshi jurnalist, pedagog, úlken dilmash, dáslepki jańa qaraqalpaq ádebiyatın shólkemlestiri wshilerdiń biri dep belgileydi. Biraq, sovet húkimeti onı 1937-jılı «xalıq dushpanı»
dep nahaqtan qamap, 1938-jılı atıp taslaydı. Ol soń ǵana haqlandı. Ábdiraman Ótepov (1904-1934) 1904-jılı Qońırat begligine qaras-
lı Sorkól elatında tuwıladı. Awıllıq mektepte oqıp sawatın ashqan.
Jas waqıtlarınan ádebiyatqa qızıqqan onı Ayapbergen shayır Muwsa ulınıń poeziyası kóp qızıqtıradı. Jáne erjete kele kórkem óner máselesinde Ayapbergen shayır menen jaqınnan tanısadı. Onnan bul máselelerde kóp nárseler úyrenedi.
Ol 1927-jılı Qaraqalpaqstannıń sol waqıtlardaǵı orayı Tórtkúlge shaqırtıp aldırılıp, ol sol jerde oblastlıq atqarıw komitetinde mádeniyat bóliminde jumısqa ornalastırıladı. Á.Ótepov bul jerde islep júrgen jılları Pedagogikalıq hám awıl xojalıǵı texnikumları qaslarınan shólkemlestirilgen «Tań nurı» truppasında isleydi. Ol dógereklerdegi pesalıq shıǵarmalardaǵı baslı roldi Ábdiraman Ótepovtıń ózi atqarıp júredi. Ol bul jıllarda kórkem óner máselesine qızıǵıwshılıǵı, sheberlikleri menen adamlardı hayran qaldıradı. Usı «Tań nurı» truppasınıń abıroylı bolıp jumıs islewlerinde Ábdiraman Ótepovtıń úlken xızmetleri boladı. Usı jılları bul truppa júdá abıroylı jumıs islegeni sebepli Oblastlıq atqarıw komitetiniń ruqsatı menen 1927-1928- jılları respublikanıń arqa rayonlarına barıp, awıllarda, xalıqtıń arasında qısqa bir aktli pesalar qoyıp kóredi. Xalıq
bul truppanıń islerine qızıǵıp qaraydı. Qollap quwatlaydı. Hátte, keshelerde bul truppa bir pesa qoyadı eken dep esitse, awıldıń ǵarrısınan jasına shekem qalmay kelip kóredi. Jáne bul pesanıń jaqsılıǵına tańlanıp tarqasatuǵın boladı. Pesa qoyılıp pitkennen, adamlar Ábdiraman Ótepovtan, bunday pesańız erteń de bola ma, erteń de keleyik?!—dep sorasatuǵın boladı. Usı jıllarda
oblastlıq kólemde kórkem óner tarawında da jazıwshı dramaturg sıpatında Ábdiraman Ótepovtıń abıroyı arta baslaydı.
Bul jıllardaǵı Á.Ótepovtıń jáne bir ayrıqsha xızmeti ol qaysı rayonǵa barsa da, ol jerde ádebiy dógerekler shólkemlestirip júredi.Óziqısqapesalar jazıp, qosıqlarjazıp kórsetedi. Al, keyin
43
bul ádebiy dógereklerge de, truppaǵa da ózi basshılıq etedi. Ol rejissorlıq hám akterlıq xızmetlerdi de ózi atqaradı.
1920-jıllarda kórkem óner tarawındaǵı eń talantlı jaslardan biri Á.Ótepov boladı. Bul jıllarda Q.Áwezovtıń «Tilek jolında» pesası (1925), S.Majitovtıń «Ernazar Alakóz» (1926), «Sabaq» pesası (1927) ádebiyat maydanındaǵı júdá tabıslı jazılǵan dramalıq shıǵarmalardan boldı. Q.Áwezov penen S.Majitovtıń bul pesaları Xojelide, Qońıratta bir neshshe kúnlep qoyılıp, oǵan xalıq kún de aǵılıp kelip turdı. Á.Ótepov Qońıratta jasaǵan waqıtları bul eki pesaǵa da bir neshshe sapar qatnasadı. Pesalıq shıǵarmalarǵa haqıyqattan da xalıqtıń háwes ekenligin kórip, Á.Ótepovtıń da saxnalıq shıǵarmalar jazıwǵa qumarlıǵı artadı. Nátiyjede ol Tórtkúlge jumısqa kelgennen keyin, ásirese, ol «Tań nurı» truppasında islegen jılları júdá kóp bir aktli pesalar, qısqa tamasha incenirovkalar
jazıw menen qatar «Teńin tapqan qız» dramalıq shıǵarmasın jazıwǵa kirisedi. Bul pesanıń dáslepki variantları sol jıllardaǵı «Tań
nurı» truppasında qoyılıp júredi. Soń barıp ol jetilisken drama-
lıq shıǵarmaǵa aylanadı. Bul pesa házirge shekem teatr saxnasınan túspey kiyatır. Dramada ladan Sháleke bay óz hayalınıń ústine jáne hayal almaqshı boladı. Sóytip, Sultamurat degenniń jas qızın jawshı jiberip ayttıradı. Dáslepki waqıtlarda qızdıń anası ǵarrı adamǵa
qızın beriwge qarsılıq qıladı. Soń hár qıylı waqıyalardan soń ol qayıl boladı. Bul zorlıqqa qız da qattı qıylanadı. Shálekebay
qızdı zorlıq penen hayallıqqa aladı. Toy boladı. Toyda xalıq dástúrleri beriledi. Eń aqırında ol qız Sháleke baydan qutılıp, óziniń eń jaqsı kórgen jigiti Sálmenge qosıladı.
Bul jıllardaǵı Á.Ótepovtiń pesalarındaǵı eń baslı mashqalalar 20-30-jıllardaǵı sovetlik húkimet baslap bergen klasslıq dep atalǵan gúres, ásirese, sol jıllardaǵı sovet siyasatında bılǵasıq, elde bir-birewge isenimsizlik, bir birewdi aldaw usaǵan máseleler óz sáwlesin tabadı. Máselen, shıǵarmalarda bul jıllarda eldegi sovet húkimetin bekkemlew ushınǵı gúres máseleleri kóp gáp boladı. Biraq, adamlardaǵı olardıń psixologiyasındaǵı shın mánisindegi sovetlik siyasattı qollap-quwatlawshılıq kórinbeydi. Usınday psixologiyalıq natuwrılıq sebepli elde aytılǵan máselelerdiń durıs orınlanbawı, qolaysız jańa siyasat penen xalıqtıń ishki psixologiyalıq gúresleri, ásirese, awıllardaǵı usınday bılǵasıqlar súwretlenedi. Onıń pesa-
ları sol dáwirdegi usınday ómirde bar reallıqlar durıs beriliwi, durıs kórsetiliwi jaǵınan bahalı. Máselen, «Ashlıq zarı» pesasında, eldi kolxozlastırıw kerek. Sovet húkimetine kolxozǵa belsene kirisetuǵın adamlar kerek. Kolxozǵa kiriw erikli, dep daǵazalanǵanı
44
menen, adamlar kolxozǵa eriksiz tartıladı. Sol sebepten olar kolxozda islegisi kelmeydi. Olardı belsendiler: jalqawlar, jatıp isherler
dep ǵáremetleydi. Olardıń geyparaların, hátte, kolxozda jaqsı jumıs islmegenligi ushın sudlatpaqshı da boladı. Adamlardı húkimet qorqıtıp kóredi. Biraq, adamlar qorıqpaydı. Qayta adamlar burınǵıdan beter jumıs islewden bas tartadı. Kolxoz belsendileri, endi bul adamlardı óltire almaysań, dep sarsań keseklikke túsedi. Ol jıllardaǵı eldegi usınday bılǵasıq, elde zorlıq penen óz siyasiy ústemligin bekkemlew ushın alıp barılıp atırǵan siyasiy gúresler menen milliy xalıq mápi arasındaǵı kelispewshilik usaǵan sol jıllardaǵı turmısta bolıp atırǵan psixologiyalıq gúresler beriledi. Solay etip, Á.Ótepovtıń bul jıllardaǵı dramaları usı jılları ádebiyatta usınday bir xarakterli jaqları menen bahalı. Usınday
baǵdarda júdá qısqa, kúlkili «Ashlıq zarı», «Boyawshı wákil», «Eki baslı suwqabaq», «Gúman», «Seytmurat jalqaw», «Áne qalas», «Odekolon» hám taǵı basqa da bir neshe pesalıq shıǵarmalar xalıqqa kórsetiledi. Bularǵa xalıqtıń qızıǵıwında da úlken máni bar. Sebebi onda el,
xalıq mápi, olardıń oyları, qıyalları, turmıs táshwishleri jazılıp kórsetiledi.
«Toǵız júz gramm», «Seytmurat jalqaw» degen pesalarında da sovet xızmetkerligine tartılǵan jigitler jańa siyasattı elde júrgize almay,
olar jatıp isher, jalqaw bolıp shıǵadı. Usındaylıqtan elde sovet siyasatı hesh durıslı bir iske aspaydı. Al, bulardı sovet húkimeti barıp turǵan byurokratlar dep ataydı. Onıń dramalıq shıǵarmalarında 20-30-jıllarda usınday sovet siyasatındaǵı úlken bir bılǵasıqlar kritikaǵa alınadı. Onıń usınday shıǵarmalarınıń qatarına
«Odekolon», «Boyawshı wákil», «Áne qalas», «Eki baslı suwqabaq» hám t.b. shıǵarmaları kiredi.
Á.Ótepov 1920-jıllardıń aqırlarında 30-jıllardıń baslarında
ádebiyat, kórkem óner, mádeniyat máselelerinde elge, xalıqqa úlken dramaturg sıpatında abıroylı bolıp keń taralıp ketiwindegi tiy-
karǵı sebepler ol az dáwiriniń haqıyqatlıqların durıs túsinip jazǵan dramaturg ekenliginde boldı. Ol dáwirlerde sovet siyasatın bir tárepleme, tek onı jaqsı dep maqtawshılar, adamlardı ayıplawshılar kóp edi. Al, Á.Ótepovta sovet xızmetkerleriniń ózleriniń bılǵasıǵı durıs kórsetildi. Usı jılları Á.Ótepov haqıyqattan da,
elde sovet húkimetin bekkemlew ushın elde mádeniy fronttaǵı ótkir xızmetker sıpatında da kóringeni menen, ol ekinshi tárepten sol jıllardaǵı qızıl imperiyanıń eldegi zorabanlıq siyasatınıń elxalıq múddahası menen úylespey turǵanlıǵı bul jıllardaǵı qattı qasarısqan psixologiyalıq gúreslerdiń elde ómir súrip turǵanlıǵın
45
kórsetiwshi óz zamanınıń realist shaxsı, dramaturgi sıpatında kózge taslanadı. Óz dáwirinde xalıqlar Á.Ótepovtı óz kewillerinen shıqqan jazıwshı dep qabıl etkenligi ras.
Biziń búgingi ǵárezsizlik zamanımızda da, 20-30-jıllardaǵı ádebiyattı úyrengenimizde de sol jıllardaǵı qızıl imperiya siyasatın, dáwir bılǵasıǵın sol zamandaǵı jazılǵan usınday faktlik shıǵarmalar menen dállilew ushın ol úlken xızmet atqaradı. Qarasaq, bir jaǵınan ádebiyatta bul jıllarda dramaturgiya usaǵan jańa bir janr payda boladı, rawajlanıp atadı. Ekinshi jaǵınan, onda jańa húkimet penen xalıqlıq gúres haqıyqatlıqların da durıs kórsetip atır. Rasında da, xalıq bul jıllarda jańa qurılıp atırǵan jámiyette kúni-túni gúresler menen jasaydı. Jáne de qızǵın gúresler dawam etilip atırǵanlıqlardıń da guwası bolamız. Xalıq ádebiyatındaǵı jańa payda bolıp atırǵan ádebiy janrlardı óziniń ideologiyalıq gúres quralı sıpatında paydalanıp atırǵanlıǵı da kórinip atadı.
Á.Ótepov shıǵarmalarında tábiyatı boyınsha yumor hám satiralıq xarakter basım boldı. Avtor ádebiyatta bul usılı menen jańa ornap atırǵan húkimetti de qanaatlandırdı. Jańa ádebiyattı kútiwshilerdi
de qanaatlandırdı. Bunı waqtında ádebiyat izertlewshileri de 20-30- jıllardaǵı ádebiyatta aktual temalardı durıs tawıp jazǵan, qaraqalpaq ádebiyatında dramaturgiya janrınıń dáslepki gerbishlerin qalasqan jazıwshılardan dep bahalap keldi. Bul durıs. Biraq, bahalawdaǵı jiberilip kiyatırǵan bir kemshilik—onı jańa qurılıp atırǵan húkimetti qanaatlandırǵannan da beter, ol jıllardaǵı sovet siyasatındaǵı bılǵasıqtı kórsetiw jaǵınan barlıǵınan beter óz xalqına unaǵan jazıwshı boldı dep atap kórsetilmedi. Al, sol jıllardıń siyasattaǵı reallıǵı haqıyqattanda Á.Ótepovtiń dóretpelerinde anıq kórinetuǵın edi. Sol sebepli onı xalıq óz waqtında joqarı bahaladı.
Artıq Shamuratov (1915-1942) XX ásirdiń 30-jılları milliy qaraqalpaq ádebiyatınıń hár tárepleme rawajlanıwǵa bet burǵan dáwiri boldı. Sebebi, 1930-jılı qaraqalpaq xalqı Rossiya federaciya-
sınıń quramına ótip, 1932-jılı Avtonomiyalı Wálayattan Avtonomiyalı Respublikaǵa aylandı. Bul jıllar qaraqalpaqlardıń
óz mámleketshiligine iye bolǵan jılları da edi. Siyasiy huqıqqa iye boldı. Óz baspa sózine, ilim izertlew institutına, óz milliy gazeta-jurnallarına iye bolıp, eldiń bunıń aldındaǵı joq qılınǵan milliy ruwxıy baylıǵın qayta tiklew, millet sıpatında
óz xalqınıń tariyxın jıynaw hám jazıwǵa kirisken jılları bolıp tariyxqakirdi.Bul máseleler,álbette,eldiń,xalıqtıńruwxıyómirine úlken tásir jasadı. Bul ruwxıy rawajlanıw, álbette, birinshi dárejede
46
jas kadrlardıń tez ósip jetisiwinde milliy mádeniyatında kórindi. Máselen, burınnan jazıp kiyatırǵan A.Muwsaev, S.Májitov, Q.Áwezov, J.Aymurzaev, A.Begimov, M.Dáribaev, I.Fazılovlardıń qatarı S.Qurbaniyazov, A.Shamuratov, J.Ábiybullaev, D.Nazbergenov usaǵan talantlı jazıwshılar menen tolıstı.
Usılardıń ishinde Artıq Shamuratov 30-jıllardaǵı ádebiyat maydanındaǵı eń talantlı jaslardan biri edi. Ol 1915-jılı Qaraózek rayonında tuwılǵan. 1929-1933-jılları Shımbayda kolxoz jasları mektebinde, soń 1934-1936-jılları Tórtkúldegi pedagogikalıq texnikumdı oqıp pitkeredi. 1936-1938-jılları Qaraózek rayonında mektepte muǵallim bolıp isleydi. 1938-1941-jılları Qaraqalpaq mámleketlik baspasında kórkem ádebiyat boyınsha redaktor bolıp islegen. 1941-1942-jılları mektep direktorı, soń Qaraózek raykomı instruktorı lawazımlarında islegen. 1942-jılı óz erki menen frontqa ketip,
sol jılı Leningrad qamalında dushpan menen qattı qasarısqan qanlı sawashta qaytıs bolǵan.
A.Shamuratov jas waqtınan awılda tárbiyalanǵan, xalıq turmısın jetik bilgen, xalıq milliy mádeniyatın janınday súygen, ásirese,
jas waqtınan jıraw, baqsı, qıssaxanlardı kóp tıńlaǵan, kórkem sóz shaydası bolıp ósken insan bolǵan. A.Shamuratovtıń qosıqları, gúrrińleri, intermediyaları 1930-jıllarda rayonlıq gazetalarda tın-
bay basılıp turǵan. 1934-jıldan baslap onıń shıǵarmaları respublikalıq baspa sózlerde: «Jetkinshek», «Jas Leninshi», «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetalarında, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń
organı bolǵan «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalında jiyi-jiyi basılıp turadı. Sol sebepli ol 1939-jıldan baslap
SSSR jazıwshılar awqamınıń aǵzalıǵına qabıl etilgen. 1930-jıldıń ortalarında-aq Artıq Shamuratov Respublikamızda
ósip kiyatırǵan jas talantlardıń ishinde óziniń dóretiwshilik ózgesheligi, sheberligi, kórkemlik dúnyası, jańa kózqarasları menen órlep kiyatırǵan dóretiwshi adam ekenligi menen kózge kórine basladı. Ol baspa sózde talantlı shayır da, prozaik te, sınshı da bolıp kóriner
edi. Birinshi mártebe onıń «Sıy» (1940) dep atalatuǵın qosıqlar toplamı baspadan shıqtı.
Artıq Shamuratovtıń 1938-jıldan baslap Respublikamızdıń orayına kóship keliwi, baspa sózge jaqınlasıwı, ásirese, dóretiwshi xızmetkerler menen birge islesiwi onıń ómirine úlken tásir kórsetedi. Ol usı jılı Qaraqalpaq mámleketlik baspasında jumıs islep hám sol jerde ádebiyat bólimin basqaradı.
Shayırdıń 30-jıllarda baspada járiyalanǵan «Mádeniyat áskerlerine», «Baqshada», «Eldiń kórki bizlermiz», «Tárbiya ber», «Atızǵa»,
47
«Ámiwdárya», «Miynetkeshlerge», «Bizler tayar», «Qımbatlı ómir», «Onıń súreni», «Kerek miynet etkenim» shıǵarmaları mazmunlıq jaqtan da, kórkemlik jaqtan da, óz dáwiriniń aktuallıǵın jırlawı jaǵınan da oqıwshılar jámiyetshiliginiń kewillerin ózine tartqan shıǵarmalar boldı.
Shayır az ǵana ómirinde kóp jerlerdi kórdi. Kóp xalıqlardıń ómirleri menen tanıstı. 1939-jılı xalıq shayırları Abbaz, Sadıq
shayırlar menen birge Moskvada, Tashkentte, Alma-Atada boldı. Úlkenúlken sanaat orayları menen, ullı kórkem sóz iyeleri menen tanıstı.
Ol Baltıq boyı respublikaları bolǵan Latviya, Litva, Estoniya ellerine sayaxatqa shıqtı. Kavkazda boldı. T.G.Shevchenkonıń Ukrainada ótkerilgen ulıwma awqamlıq 125 jıllıq saltanatlı yubileyine qatnastı. Bul sayaxat saparları shayırdıń dóretiwshilik ómirine kúshli tásir jasadı. Bul saparlarında Artıq Shamuratov «Biziń
Moskva», «Yadtan shıqpas bir kún», «Kremeldi kórgende», «Kavkaz», «Kavkaz hám Lermontov», «Bir tilegim sol edi», «Kaspiy», «Ukrainaǵa shaǵlap ketip baramız» usaǵan shıǵarmalar jazıp baspa sózde járiyaladı.
Onıń dóretpesi 1940-jılǵa shekem poemalıq, prozalıq, pesalıq shıǵarmalar menen de bayıǵan edi. 1936-1937-jılları «Dushpan sırı», «Súyiw jırı» atlı poemaların jazıp pitkergen edi. 1941-jılı «Qaharmannıń anası» atlı urıs temasınan eki aktli, tórt kartinalı muzıkalı dramasın jazıp pitkerdi. Usı jılları «Baxıt» atlı povestin jazıp atır edi. Avtordıń bul shıǵarmaları ózi ólgennen keyin, kóp jıllardan soń, 1987-jılı «Qaraqalpaqstan» bspası tárepinen Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutı xızmetkerleriniń baspaǵa tayarlawında járiyalandı.
48
SEYFULǴÁBIT MÁJITOVTÍŃ ÓMIRI HÁM DÓRETIWSHILIGI
(1869-1938)
XXásirdiń 20-jıllarında ornaǵan Keńes húkimetiniń húkimranlıq etken ideologiyalıq siyasatınıń nátiyjesinde jańasha tiptegi ádebiyat kelip shıqtı. Usı dáwirge deyingi qaraqalpaq
ádebiyatınıń jetekshileri bolǵan xalıq shayırları tek poeziya janrı menen shuǵıllansa, Keńes húkimetiniń jańa ádebiyatınıń shólkemlestiriwshileri, tiklewshileri hám alıp júriwshileri bolǵan jas jazıwshılardıń juwapkershiliginde jańa dáwir talabına juwap bererlik mazmunı da jańa, forması da jańa ádebiyat jaratıw zárúrligi turdı. Sebebi, olar jańa húkimet mektebinde oqıp, bilim hám tárbiya
alǵanlıqtan, jańa ideologiyalıq siyasatqa say jańa mazmundaǵı ádebiyat jaratıw menen birge, jańa zaman ádebiyatı ruwxına juwap bererlik jańa ádebiy formalardı da ádebiyatqa endiriwi kerek edi. Sol ushın da olar dáslepki gazeta-jurnallar xabarshısı, jurnalistler, dáslepki sabaqlıq, oqıw qollanbalarınıń avtorları bolıp qoymastan, xalıq aǵartıwı menen teatr ónerine tiyisli xızmetlerdi de, sonday-aq ilim izertlew jumısların da orınlawshı qánigeler bolıp jetilisti. Endi
olar burınları tek poeziyadan turatuǵın qaraqalpaq ádebiyatın mazmunı bay, proza, dramaturgiya, ádebiy sınnan ibarat bolǵan kóp túrli, kóp janrlı, kóp salalı úlken ádebiyatqa aylandırıwı kerek
edi. Sol ushın da XX ásirdiń 20-jıllarında ádebiyatımızdıń kóp ǵana wákilleri hám shayır, hám jazıwshı, hám dramaturg, hám sınshı,
hám ádebiyat izertlewshisi, hám pedagog-metodist alım, hám awdarmashı, hám akter, hám rejisser sıpatında ádebiyatımızda dóretiwshilik miynet etti.
XXásir qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri Seyfulǵábiyt Májitov ta usınday tiptegi bir sırlı, kóp qırlı talant iyeleriniń biri boldı.
Kórnekli sóz sheberiniń talantınıń bul qırları menen sırların atma-at aytıp ótetuǵın bolsaq, S.Májitov dóretiwshiligi, ilimpaz
Q.Bayniyazovtıń durıs kórsetkenindey, eń birinshi gezekte, awızeki xalıq dóretpesi hám klassikalıq poeziyamızdıń eń jaqsı dástúrlerin XX ásirdiń jańa tiptegi qaraqalpaq ádebiyatına alıp kelip tutastırıwshı kópir1 sıpatında bahalanıwı kerek. Jazıwshınıń
ómiri hám dóretiwshiligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar bul pikirimizdiń tolıq dálili bola aladı.
1Bayniyazov Q. Seyfulǵábit Májitovtıń ómiri hám dóretiwshilik xızmetleri. / Seyfulǵábiyt Májitov. Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1992. 20-bet.
49
S.Májitovtıń ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha monografiyalıq jobadaǵı, yaki kandidatlıq dissertaciya sıpatındaǵı arnawlı ilim izertlew jumısı júrgizilmegeni menen, ǵárezsizlikke deyin bul baǵdarda bir qatar ámeliy hám ilimiy jumıslar júrgizilgenligi anıq. Onıń pesaları, prozalıq shıǵarmaları, dúnya ádebiyatı
klassiklerinen awdarmaları óz waqtında «Erkin Qaraqalpaq» gazetasında, «Qaraqalpaq jas shayırlarınıń qosıqlar jıynaǵı»nda (Tórtkúl, 1930), «Jeńis hawazı» ádebiy almanaxta (№4. 1934), Kazan hám Xiywa qalalarınan shıǵıp turǵan «Shora» hám «Yugurmiya» usaǵan jurnal, ádebiy almanaxlarda járiyalanıp turdı. Sonday-aq onıń
bir qatar kórkem shıǵarmaları 1925-1926-jılları Tashkent, Tórtkúl qalalarında basılıp shıqqan «Qaraqalpaq tilinde álipbe», álipbeden soń oqıytuǵın «Egedeler sawatı», «Qaraqalpaq ádebiyatınıń jıyıntıǵı» sabaqlıqlarında da ádebiyat úlgileri sıpatında daǵaza-
lanıp barıldı. S.Májitovtıń kórkem-ádebiy shıǵarmaları óz aldına bólek kitap sıpatında 1965-jılı qaraqalpaq tilinde «Tańlamalı shıǵarmaları», 1970-jılı «Ákesi hám balası» atlı gúrrińler toplamı, 1973-jılı rus tilinde qosıqlar jıynaǵı, 1992-jılı qaraqalpaq tilinde «Shıǵarmaları» basılıp shıqtı.
S.Májitov shıǵarmalarınıń óz waqtında óz aldına kitap bolıp arnawlı shıqpaǵanınday, onıń ómiri hám dóretiwshiligi de óz waqtında jetkilikli dárejede bahalaw tappadı. Onıń dóretiwshiligi boyınsha óz waqtında jazılǵan sın pikirler kóbirek subektiv sıpat iyeledi. Máselen, A.Begimovtıń «S.Májitovtıń ádebiyat jıyıntıǵına sın»1 recenziyasında bir jaqlama ayıplaw baǵıtı kúshli orın
aldı, recenziya avtorı S.Májitovtıń bul jıyıntıqtı dúzgen úlken úlgili miynetine negedur itibar bermey, kitapqa tiykarsızdan tiykarsız «jámiyetke payda bererlik jaǵı joqtıń qasında» dep unamsız baha beredi.
Durıs, S.Májitov shıǵarmaları kemshilikten qurı alaqan bolǵan joq. Ol dóretken shıǵarmalardıń kópshiligi, ásirese, prozalıq, dramalıq kórkem shıǵarmaları, ádebiyat sabaqlıqları ádebiyattaǵı dáslepki adım, dáslepki tájiriybeler bolǵanlıqtan, bul dóretpelerdiń tilinde, kompoziciyalıq qurılısında málim dárejede kemshilikler ketken bolıwı múmkin. Waqtında N.Dáwqaraevtıń S.Májitov shıǵarmalarınıń tili haqqında ádil sın aytqanı da ras2 . Haqıyqatında da, S.Májitov eski mektep, medresede oqıp bilim alǵan adam
1«Jańa ádebiyat» jurnalı, №8, 1930.
2Dáwqaraev N. Biziń ádebiyatımız hám tilimiz ósip kiyatır. /«Qızıl Qaraqalpaqstan»
50