XX asir qaraqalpaq adebiyati tariyxi

Qaraqalpaqstan» atlı milliy gazeta shólkemlestirildi. 1924-jılı Orta Aziya xalıqlarınıń milliy shegaraları belgilendi. Qaraqalpaqlar da óz respublikasınıń shegarasına iye boldı. Bul jaǵdaylar qaraqalpaqlar ushın úlken jańalıq bolǵanlıǵı ras.

Xalıqqa bul jıllardaǵı bolsheviklerdiń eldegi júrgizip atırǵan sharaları, siyasatı tap burınǵı Túrkstan, Buxara jadidleriniń bunnan burınǵı júrgizip atırǵan siyasatınday bolıp kórindi. Sonıń ushın bul dáwirdegi bolshevikler partiyasınıń eldegi júrgizip atır-

ǵan siyasatın, partiyanıń kósemlerin maqtap qosıq jazbaǵan elde xalıq shayırları kemnen-kem boldı. Máselen, Túrkstan jadidlik háreketiniń úlken wákillerinen biri Ábdiqádir shayır Bekimbet ulı:

Áy, yaranlar, táwsip áyley kórgenim, Jigirmalanshı jıldı kórdim shadlandım, Oń jaǵımnan tańım atıp jarqırap, Nurına bólenip qaytadan tuwdım.

El talaǵan miyrimi joq jawlardı,

Aspandı tiregen asqar tawlardı,

Altın taqlı mıń san qollı xanlardı,

Qáhárli xalıq jeksen etkenin kórdim.

Ábdiqádir shayır dáryaday tasıń, Alpıstan ótkende qartayıp jasıń, Altınnan artıq dep sóz bilán basıń,

Shayır óz nırqına tapqanın kórdim, dep jazdı.

Ayapbergen shayır «Bola basladı», «Moynaq», «1-may» shıǵarmalarında qaraqalpaq xalqınıń óz erkinligine, óz jerine iye bolıp kiyatırǵanlıqlarına maqtanısh etti. Olardıń partiyanı hám onıń kósemlerin ashıq jırlaǵan qosıqlarında da eń baslı uran ǵárezsiz-

lik ruwxı, ǵárezsizlikti ańsaǵan ármanlı ideyalar jırlanatuǵın edi. Ulıwma, ádebiyatta bunday shıǵarmalar az boldı. Bunday shıǵarmalarǵa azatlıqtı árman etiw, ǵárezsizlikti kúsew ideyaları tereń sińdirildi.

Bul jıllardaǵı ádebiyattaǵı usı shıǵarmalar revolyuciyalıq ruwxta da emes, al eskilikti joq etiw, bolmasa dindarlardı kritikalaw da emes edi. Sebebi, bul jıllardaǵı kórkem ádebiyattıń tiykarǵı maqseti elde jadidlik dástúrlerdi dawam ettiriw, eń baslısı xalıqqa óziniń

de basqa milletlerdey millet ekenliklerin túsindiriw, sol sebepli ǵárezsizlik ideyalardı jırlawdan ibarat boldı.

Biraq, xalıqtıń bul quwanıshları da uzaqqa sozılmadı. Elde kóp keshikpey, 20-jıldıń ortalarında-aq sovetlik dáwir, sovetlik siyasat

21

elge, xalıqqa proletar revolyuciyasınıń shın mánisindegi mazmunı neden ibarat ekenligin túsindire basladı. Endi eldi basqarıwda partiya jetekshilik roldi atqaratuǵınlıǵı, sol ushın eldi proletariattan shıqqan adamlar basqarıw kerekligi súren etip alındı. Elde jer, suw mámleket múlkine aylandırılıp, burınǵı eldegi bay, biy, bolıs bolǵanlardı huqıqsız dep daǵazaladı. Olardı mámleket jerinen, suwınan paydalanıwǵa tıyım salındı. Xalıqtıń, ásirese xalıq shayırlarınıń quwanıshları uzaqqa sozılmadı. 1925-29-jıllardan baslap olardıń mal-múlklerin xatlaw, olardı eskishe oqıǵan, sawatlı adamlar bolǵanlıǵı sebepli xalıq dushpanları dep qáremetledi. Eldiń úlken isenimi bolǵan meshit, medreseleri paxta, dán skladları, mal qoralarǵa aylandırıldı. Eldegi meshit, medreseler sovetlik dáwirde eski miyras xalıq estelikleri bolıp qalıwdıń ornına olar buzılıp, olardıń aǵashları jańadan salınıp atırǵan keńselerge, mekteplerge qurılıs materialları etip paydalanıldı. Rasın aytqanda, bul jıllarda bul

waq ı yalar xalıqt ıń q á hárin de keltirdi . Elde proletar revolyuciyasınıń tolıq jeńisi ushın qızǵın gúresler baslandı. 1929jıldan baslap partiyanıń, baylardı, eldegi oqıǵan bilimli, ilimli

ulama adamlardı xalıqtıń, mámlekettiń dushpanları dep, olardı klass retinde saplastırıw siyasatı baslandı. El, xalıq jaqında ǵana ózi qollap-quwatlaǵan mámleketinen aldanıp, hálsirep zorlıqqa ushırap qaldı.

Elde hár qıylı siyasiy kúshler, siyasiy aǵımlar kóbeydi. Siyasat tek proletar húkimetiniń mápin qorǵaytuǵın siyasat bolıp qaldı. Bul zamannıń ideologiyalıq quralı bolıp xızmet etetuǵın jańa kórkem ádebiyat zárúr boldı. Qaraqalpaqstanda sovet húkimeti tolıq ornap, óz zorlıqların erkin baslap atırsa da, onıń siyasatın júrgizetuǵın «jańa» ádebiyattıń baslanbay atırǵanlıǵı bilinip turdı.

Jańa ádebiyattıń payda bolıwı júdá áste aqırın qıyınlıq penen iske astı. Bul máseledegi sovet húkimetiniń baslı qáteligi ádebiyat-

taǵı hám mádeniyattaǵı tayar kúshlerden paydalanǵısı kelmedi. Bolmasa XIX ásirdiń aqırında payda bolıp, XX ásirge klassik ádebiyattıń bay dástúrlerin alıp kirgen Qulmurat, Sıdıq, Ábdiqádir, Jańabay, Omar, Qazı Máwlik, Abbaz, Sadıq shayırlar usaǵan ádebiyatta júdá tájiriybeli hám tayar túrindegi kórkem sóz ustaları bar edi. Olar shıǵısı, sociallıq awhalları boyınsha proletarlıq ádebiyattıń talaplarına juwap bermeytuǵın shayırlar dep, jańa sovetlik ádebiyattı shólkemlestiriwge jolatılmadı. Hátte 20-jıllardıń aqırlarında Ábdiqádir shayır, Ayapbergen shayır, Qazı Máwlik shayır, Abbaz shayır usaǵan ullı ustaz xalıq shayırların olar «milletshiler», «xalıq dushpanları» dep qamawǵa jańa húkimet tárepinen húkim etildi.

22

Sol sebepli bul úlken xalıq shayırlarınıń barlıǵı da elde, xalıq

ishinde qamalıwdan jańa húkimetten qashıp ózlerinshe jasawǵa, ózlerinshe kún keshiriwge ótti. Rasında da, bul jıllarda xalıq óz shayırların jańa húkimetten jasırıp, ózleri saqladı.

Al, biraq olar dóretiwshilik miynetten pútkilley qol úzip ketken joq. Xalıq muddahası menen xalıq ishinde ózlerinshe jasaw poziciyasına ótti. Qaraqalpaqstanda sovetlik ádebiyattı sovet húkimeti tusındaǵı oqıǵan, tárbiyalanǵan jaslar, ásirese, balalar úylerinde tárbiyalanǵan jaslar baslawı kerek, degen pikirler bul jılları húkim súrdi.

1928-jılı 18-iyunda RKP(b)nıń Oraylıq Komiteti «Partiyanıń kórkem ádebiyat tarawındaǵı siyasatı haqqında rezolyuciya» qabıl etti. Bunda ádebiyatqa partiyalıq baqlaw kerekligi, ásirese, ádebiyat partiyalıq istiń bir bólegi bolmaqlıǵı anıq belgilep kórsetildi. Ádebiyat isin partiya qadaǵalawǵa alıw zárúrligi, endi ádebiyattı jaslar,

ásirese sovetlik dáwirde tárbiyalanıp atırǵan adamlar baslawı kerekligi júdá bekkemlenip qaldı. Qanday bolsa da Qaraqalpaqstanda partiya, sovet basshıları jańa sovetlik ádebiyattı baslaw kerekligin talap etip turdı.

1920-jıllardıń ortalarında pedagogikalıq hám awılxojalıǵı texnikumlarında oqıp atırǵan jaslar bul texnikum diywalı gazetalarında, ádebiy dógereklerde jańa siyasiy baǵdardaǵı jańa qosıqların jaza basladı. Kem-kem respublikalıq baspa sózde de jańa sovetlik sıpattaǵı qosıqlar járiyalandı. Ádebiyatqa bunday sıpattaǵı, mazmun-

daǵı dáslepki shıǵarmalardı Q.Áwezov, J.Aymurzaev, A.Begimov, T.Seytmamutovlarberdi.Olardada,álbette,dóretiwshiliktájiriybeler jetispedi. Sonıń ushın qanday bolsa da dóretiwshilik miynetti jara-

tıw, ótken tariyxqa, ótkendegi ádebiyattaǵı, mádeniyattaǵı dástúrlerge hám tájiriybelerge qaraw kerekligi, olardan úyrenbey, ádebiyatta jańasha jollar salıw qıyın ekenliklerin sezdi. Jańa zamandaǵı milliy

ádebiyattı baslap atırǵan jas jazıwshı, shayırlardıń ózlerinen

burınǵı milliy mádeniyattaǵı dástúrlerdi úyrenbey turıp, jańa dóretiwshilik talaplar kelispeytuǵınlıǵına da olardıń kózleri jetti.

Bul jıllardaǵıjańasovetlikádebiyattıbaslawshılarqońsırespublikadaǵı bul máseledegi bolıp atırǵan tájiriybelerge de qarawǵa májbúr boldı. Qońsı xalıqlarda da sovetlik ádebiyattıń baslanbay atırǵanlıqların, ásirese ol xalıqlar ádebiyatlarında túrli-túrli kózqaraslar, túrli-túrli ádebiy aǵımlar bar ekenliklerin kórdi. Olar kóbinese orıs ádebiyatındaǵı jańa sovetlik ádebiyattıń baslanıw jollarına, tájiriybelerine qaradı. Haqıyqattan da, bul jıllardaǵı

orıs ádebiyatında «tolstoyshılıqqa», «ádebiy klassikalıq baylıqtan paydalanıwshılıqqa» qarsı gúres barlıǵı, onnan soń sap proletar

23

ádebiyatı ushın tartıslar, gúresler bolıp atırǵanlıǵı haqıyqat edi. Bul jıllarda Qaraqalpaqstan avtonomiyalı oblastı Qazaqstan respublikasınıń quramında bolǵanlıqtan jańa qaraqalpaq ádebiyatı bul jolda qazaq ádebiyatı menen de tariyxıy táǵdirles boldı. Sebebi, onda

da jańa qazaq ádebiyatın dúziwde hár qıylı aǵımlar bar edi. Máselen, olar «Burjuaziyashıl Alashordashılar ıqpalına» qarsı qızǵın gúres dáwirlerinde jasap atır edi. Al ózbek ádebiyatında Nawayı, Lutfiy miyrasların paydalanıwshılardı olar «biziń klasslıq dushpanımız» dep atırǵanlıqların da kórdi. Al túrkmen ádebiyatında da Maqtumqulı, Zelila, Kemine shıǵarmaları jańa proletar ádebiyatınıń fundamenti xızmetin atqara almaydı. Sol sebepli sap túrkmen proletar ádebiyatın ózlerimiz dúzemiz1 dep atırǵanlıqların kórdi.

Jańa sovet ádebiyatın dúziwdegi barlıq qońsı ellerdegi bolıp atırǵan qıyınshılıqlardı kórgen jas qaraqalpaq jazıwshıları

bul jıllarda tek siyasat quwıwshılıq penen, qurı shaqırıq-súrenlerge tolı deklarativlik qurǵaq qosıqlar menen jańa sovetlik ádebiyattı dúziw qıyın ekenliklerine kózleri jetti. Bul jańa ádebiyattı jasaw ushın hámmeni biriktiretuǵın óz ustav, programmasına iye jańa dóretiwshilik shólkem dúziw zárúrligi de bilinip turdı. Sebebi,

mámleket, partiya jańa ádebiyattı baslań, dúziń degen menen, jazıwshı shayırlar dara-dara júrip dóretiwshilik islerdi kelistire almaytuǵınlıqları, bul tek Qaraqalpaqstandaǵı jas zıyalı sóz sheberlerine

ǵana emes, pútkil keńes húkimeti kólemindegi dóretiwshilerge qıyın bolıp atırǵanlıqları belgili boldı.

1927-1928-jıllarǵa kelip bunday dóretiwshilik shólkemlerdiń dáslepki úlgileri dúzile basladı. Basqa qońsılas respublikadaǵı dúzilgen dóretiwshilik shólkemlerge qarap, 1928-jılı Qaraqalpaqstanda da «Qaraqalpaqstan proletar jazıwshılarınıń birlespesi» (QarAAP) dúzildi. Solay etip, usı jıllarda Qaraqalpaqstanda birinshi dóretiwshilik shólkem payda boldı. Bul da Rossiyadaǵı jańadan dúzilgen Rossiya proletariat jazıwshılarınıń associaciyası úlgisinde dúzilgen shólkem boldı. Bul shólkemniń baslıǵı A.Mátyakubov bolıp saylandı. Al, onıń aǵzaları I.Fazılov, T.Seytmamutov, X.Axmedovlar boldı. Proletariattan shıqpaǵan adamlar bul shólkemge aǵza bola almadı. Sol sebepli eldegi úlken tájriybeli xalıq shayır-

ların bul shólkemge jolatpadı. Solay etip, bul birinshi dóretiwshilik shólkem Qaraqalpaqstandaǵı haqıyqıy proletariat jazıwshılarınıń dóretiwshilik birlespesi boldı.

1 Qaraqa lpaq sovet ádebiyatı . Nókis universiteti ush ın sabaqlıq. «Qaraqalpaqstan».Nókis: 1979. 22-23-b.

24

QarAAP óz ustavına iye boldı. Biraq, bul ustav mazmunı proletariattan shıqpaǵan jazıwshılardı QarAAP tıń qatarına jolatpaw, eski miyraslardan paydalanbaw usaǵan qáte kemshiliklerge tolı boldı.

Bular ózlerinshe Qaraqalpaqstanda proletar ádebiyatın baslawǵa háreket isledi. Báribir 20-jıllarda olar jańa sovet ádebiyatın dúziw

ushın eldegi partiya, sovet xızmetkerleri menen qosılıp qansha ǵayrat salsa da, jańa hesh nársege usamaǵan sap taza proletar ádebiyatın dúze almadı. Jańa sovet jazıwshıları da birden qáliplespedi. Biraq, bul jıllarda hár qıylı jollar menen ózinshe sovetlik jámiyetti, onıń

basshı kósemlerin kóz jumıp maqtawshı Aytbay Mátyakubov, Xojamet Axmetov usaǵan jaslar kóp boldı. Olardıń jazǵanları haqıyqıy mánisinde qosıq emes, kórkemlik jaqtan júdá tómen boldı. onnan keyin olardıń shıǵarmaların hesh bir adam bul haqıyqıy poeziya dep te maqullamadı hám qabıllamadı. Sonlıqtan da bolıwı kerek olardıń shıǵarmaları respublikalıq baspa sózde bolıp, ya ádebiy, dógereklerdegi diywalı gazetalarda bolıp basılıp shıqpadı. Biraq, adamlar, jıynalǵan jerlerde olar kelispese de qosıqların oqıp

júrdi. Olardı adamlar bular proletar shayırları dep mısqılladı.

Al, jáne de bul jıllarda jańa sovet ádebiyatın dúzemiz, burınǵı xalıq tariyxı, xalıq mádeniyatınan úyrenbey-aq ádebiyatta jańasha jol salamız, sap proletar ádebiyatın jarata alamız dep júrgen A.Begimov, J.Aymurzaev, I.Fazılov usaǵan jaslar da boldı. Bular da

ádebiyattıń ásirese onda poeziyanıń uzaq waqıtlardan kiyatırǵan tájiriybe hám dástúrlerine súyenbey bul jıllarda hesh bir úlgi kórmey, jańa ádebiyat jaratıw qıyın ekenliklerin sezip júrdi. Ásirese J.Aymurzaev bul haqqında sońǵı dáwirlerdegi baspa sózdegi eske túsiriwlerinde kóp jazdı. Endi 1917-18-jıllardan tap 1930jıllarǵa shekemgi sovet ádebiyatınıń sap proletar jazıwshıları hám sap proletar ádebiyatı hám mádeniyatı dúzilmegen menen bul jıl-

larda sovet húkimeti xalıqqa qanshadan qansha zorabanlıq penen húkimdarlıq jasasa da xalıqlıq ádebiyat hám xalıqlıq mádeniyat elde ómir súriwin toqtatqan joq. Elde xalıqlıq folklor tolıq

ómir súrdi. Awıllarda toy-merekelerde jıraw, baqsı, qıssaxanlar tolıq mádeniyatı ruwxında xalıq ideyasında jasadı. Burınnan bar dástúrler buzılmadı. Olar el muddahasın tolıq atqardı. XX ásirge bay hám hár tárepleme rawajlanǵan klassikalıq ádebiyat dástúrlerin alıp kirgen ádebiyattaǵı hám mádeniyattaǵı jádidlik jol tolıq húkim súrdi. Ásirese, elde ádebiyattıń professional xalıq shayırları arqalı

ómir súriw dástúrleri dawam etildi. Qayta 20-jıllarda xalıqlıq

ádebiyat óziniń rawajlanǵanlıǵın hátte ol janrlar menen bayıǵanlı-

ǵın da kórsetti. Elde kóp qıssaxan shayırlar, hátte, sovet húkimetiniń

25

zorabanlıǵınan qashıp júrip-aq el muddáhasın, úrp-ádetin qorǵaǵan, insanıylıqtı ulıǵlaǵan shıǵarmalar jazdı.

Elde bunday shayırlar kóp boldı. Máselen «Abbaz shayır Dabıl ulı, Sadıq shayır Nurımbet ulı, Xudaybergen shayır Jebegen ulı, Qazaqbay shayır, Qıdırniyaz baqsı, Dáwletiyar shayır Qasım ulı, Mináj shayır Mátsapa ulı, Tilewmuxamed shayır hám t.b. da kóplegen usılarǵa usaǵan xalıq shayırları ómir súrdi. Bular barlıǵı da 1917-

18-jıllardan burınǵı xalıq shayırlarınıń jasaw dástúrleri boyınsha elde dóretiwshilik xızmetlerin atqardı.

1924-25-jılları sovet húkimeti eldegi sovet, partiya xızmetkerleriniń basshı lawazımlarında, ásirese, awıllarda kóbirek hayalqızlardı tartıw kerek degen menen kóp hayal-qızlardı basshı jumıslarǵa tartamız dep, olardı keshte keńselerge shaqırıp túnde olardı úylerine qaytarmay hayal-qızlardıń namısına tiyiwlerine qarsı, ásirese, usınday jańa húkimettiń qolaysız háreketlerine erip, eldiń júzin tómen qaratqan geypara jeńil minez hayal-qızlardı kritikalap bul jılları xalıq shayırı Abbaz shayır «Kelinler» shıǵarmasın dóretti.1 Bul qosıq tiykarınan jańa húkimettiń eldegi qolaysız islep atırǵan siyasatına qarsı shıǵarılǵan shıǵarma edi. Xalıq shayırı Abbaz shayırdıń bul shıǵarması usı jılları el, xalıq muddáhasınan shıqqanlıǵı sebepli bul jıllarda ol shıǵarma elden elge taradı. Sol 20-jıllardaǵı xalıq arasındaǵı eń dábdebesi jer jarǵan shıǵarmalardan boldı. Al, Ayapbergen shayırdıń ózi kóp jıllar xızmet etken Keńes húkimetine qarsı jańa húkimetti qaralap jazǵan «Tabılmas» qosıǵı usı 20-jıllardıń aqırlarında 30-jıllardıń basında jazılıp, ol da elden elge taraldı. Qıdırniyaz baqsınıń «Kósem», «Bul isleriń qalay boldı bolshevik» degen shıǵarmaları da elge júdá kóp taralǵan shıǵarmalardan boldı. Al, kóp xalıq shayırları

óz dóretiwshiligi jádidlik háreketlerdiń dawamshısı sıpatında á debiyatta xızmetqıldı.Máselen,Sadıqshayır«Dawıtkól»(1918-jılı), «Tillaxan» (1920-jılı), «Kókshiyel» (1922-jıl), «Sadıqtıń

Raxmanbergen menen aytısı» (1926-jıl) shıǵarmaları, Jańabay shayırdıń, S.Májitovtıń kóp ǵana qosıqları boldı. Elde shayırlıq aytıslar da rawajlandı.

1920-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwınıń tiykarǵı belgileriniń biri ádebiyatta janrlıq jaqtan da rawajlanıwı boldı. 1924-jılı Q.Áwezovtıń «Tilek jolında» pesası payda boldı. Bul 20-jıllardaǵı sap proletar ádebiyatı ushın gúreslerdiń nátiyjeleri emes, al XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń nızamlı

1 «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası. 29-fevral 1992-jıl, №40(15959)

26

rawajlanıwınıń jemisi edi. Bunda jazıwshı folklordaǵı dramalıq elementlerden sheber paydalanıp, 1916-jılǵı Esim bolıslıǵı xalıq kóterilisindegi waqıyalardı tiykar etip aldı. Bul shıǵarmalar 20jıllardaǵı ádebiyatta jańa payda bolǵan dáslepki dramalıq shıǵarma bolsa da, ádebiyattaǵı eń tabıslı dóregen shıǵarma boldı. Sol sebepli tap 1925-jıldan baslap Qasım Áwezovtıń bul «Tilek jolında» pesası texnikumlardaǵı ádebiy dógereklerde qoyıla basladı. Soń bunıń izin ala 1926-jıldan baslap «Tań nurı» truppasınıń baslı repertuarlarınıń birine aylandı.1

1926-jılı Seyfulǵábit Májitovtıń «Ernazar Alakóz», 1928-jılı «Sabaq», «Jigit boldıq», «Sońǵı selteń» hám t.b. da dramalıq shıǵarmaları payda boldı. Bul dramalıq shıǵarmalar 20-jıllardıń ekinshi yarımlarınan baslap Ábdiraman Ótepov basqarıp júrgen «Tań nurı truppası»nıńrepertuarlarınakirip respublikanıńTórtkúl,Shımbay, Qońırat,Xojelihámt.b. rayonlarındatalaymártebesaxnalastırıldı.

Bular keleshekte Qaraqalpaqstanda qaraqalpaq ádebiyatında, milliy dramaturgiyanıń rawajlanıwına tiykarlar tayarladı.

Jáne de bul dáwirlerde 1922-23-jıllarda belgili ózbek jazıwshısı, Túrkstandaǵı jadidlik háreketlerdiń wákilleriniń biri Hamza Hákimzada Niyaziy Xojelide, Qońıratta, Shımbayda boldı. Ol bul qalalardaǵı mádeniyat úylerinde, háweskerler dógereklerinde, dramalıq truppalarda, koncert brigadalarında kishkene dramalıq shıǵarmalardı jazıp saxnalastırıp tamashagóylerge qoyıp berip júrdi. Onıń bul háreketleri menen Qaraqalpaqstanda dramalıq shıǵarmalardıń kóbeyiwine hám milliy teatrdıń shólkemlesiwinde úlken roli bolǵanlıǵı sózsiz. Usı jıllarda tek oraylıq qalalarda

ǵana emes, awıllarda da ádebiy kesheler, dramalıq dógerekler kóp shólkemlesti. Olarda dógerek qatnasıwshılarınıń kúshleri menen milliy incenirovkalar kóp qoyıldı. Olarda kóp qáte-kemshilikler bolsa da elde bul janrǵa usı jılları xalıqtıń qumarlıǵı arttı. Á.Ótepov

«Tań nurı» truppasında jergilikli xalıq ómirlerinen alıp júdá kóp incenirovkalar jazıp, xalıqqa tamashalar kórsetip júrdi.

Bul jıllarda elde jańa payda bolǵan tariyxıy jaǵdaylarǵa baylanıslı oraylıq qalalarda Tórtkúlge, Qońıratqa, Shımbayǵa úlken teatr akterları kelip dramalıq dógereklerge basshılıq etti. Olar qaraqalpaq tamashagóylerine orıs dramaturgleriniń shıǵarmalarınan spektakller kórsetip turdı.

Jáne de 1920-24-jıllarda Qaraqalpaqstannıń bas qalası Tórtkúl úlken mádeniyat orayına aylandı. Usı jıllarda shólkemlesken orıs,

1 «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası. 12-mart 1992-jıl, №48(15967)

27

ózbek, tatar, qazaq koncert brigadaları da, ásirese sol jıllarda

á skeriy Túrkstan okruginiń koncert brigadaları da Tórtkúlge, Qońıratqa, Shımbayǵa, Xojelige kelip xalıqqa tamasha oyın-zawıqlar kórsetip turdı. Ásirese, xalıq dáslepki waqıtlarda qızıq kishkene spektakllerdi kórdi.

Solay etip, milliy ádebiyat bazasında jańa baslanıp kiyatırǵan ádebiyattaǵı dramaturgiya janrı bul jıllardaǵı usınday eldegi payda bolıp atırǵan obektiv sebepler nátiyjesinde tez rawajlanıwın tawıp ketti.

Jáne bir másele 20-jıllarǵa kelip XX ásirdiń basındaǵı úlken revolyuciyalıq epkin menen baslanǵan jadidlik háreketler toqtap qalǵan joq. Milliy oyanıw dáwiri 20-jıllarda da dawam etti. Qayta 20-jıllarda bul kúsheydi. 20-jıllardaǵı máselen, sovet húkimeti dúzgen mádeniyat úylerinde («qızıl úylerde»), awıl hám qalalardaǵı háweskerler dógereklerinde shólkemlesken dramalıq truppalarda, meyli, ózimizdegi yamasa Túrkstan respublikasınan kelgen koncert brigadalarınıń kórsetken oyın-zawıqları tek Qaraqalpaqstanda sovet húkimetin bekkemlewge qaratılǵan sharalar bolıp qalmastan, al jáne de olar qaraqalpaq jerinde dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıw, qáliplesiw usaǵan ádebiyattaǵı hám mádeniyattaǵı paydalılıqlarınan da tısqarı bularda jádidlik háreketlerdiń tiykarǵı principleri basım boldı. Máselen, milliy xalıqtı jańalıqqa qaray

jetelew, xalıqtıń ózine milliyligin tanıtıw, qaraqalpaqlardıń da basqa xalıqlar ishinde óz aldına millet ekenligin, xalıq ekenligin kórsetiw, adamlardıń sanasın oyatıwı, sol arqalı ǵárezsizlik

ushın gúres ideyaları ádebiyat hám mádeniyatta birinshi jobalardan bolıp jırlandı. Sonıń ushın ol mádeniy sharalardıń kóbisinde Watan táǵdiri, millet táǵdiri ushın gúres ideyaları keń úgitnásiyatlandı. Usı máselelerdi kúsheytiwde 1924-jılı jergilikli avtorlar tárepinen jazılǵan pesa, incenirovkalardıń ayrıqsha roli

boldı. Sebebi, hár qıylı janrlarda, ásirese dramalıq shıǵarmalarda, kishi-úlken sol jıllardaǵı xalıq ómirlerinen alıp jazılǵan incenirovkalardı kórip xalıq, birinshiden, milliy ádebiyattıń hár túrli janrlarda milliy qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanatuǵınlıǵına isenimi mol boldı. Ekinshiden, xalıq ǵamın, millet mápin oylaytuǵın jádidlik háreketlerdiń ele elde ómir súrip turǵanlıǵına quwandı. Bul máselede ásirese, Q.Áwezovtıń «Tilek jolında» pesası 20-jıllarǵı ádebiyatta hám mádeniyatta ayrıqsha rol atqardı. Bul pesa, eń baslısı, insandı túsiniw, onıń gózzal názikligin kórsete alıw, insan táǵdirin túsiniw usaǵan mashqalalar qoyılıp jazılǵan 20-jıllardaǵı qaraqalpaq milliy ádebiyatındaǵı birinshi dramalıq shıǵarma boldı.

28

Rasında da, jádidlik háreketlerge sadıq kórkem sóz iyeleri bul jıllarda tap usınday qılıp kórkem ádebiyat qanday bolıw kerekligin adamlarǵa túsindiriwi kerek edi. Sebebi, 20-jıllarda qaraqalpaq ádebiyatında bunı túsindiretuǵın ádebiy kritika ele joqtıń qasında boldı. Jańa ádebiyattı jasaw kerekligi talap etildi. Jáne de onda jazıwshınıń dúnyaǵa kózqarasların onı insan qádirine qarap jumsaw emes, al onı tek sovetlik zorlıq ideyalarǵa boysındırıw kúsheydi. Sonıń ushın Qasım Áwezovtay milliy ádebiyattıń maqset hám wazıypalarına túsinetuǵın jazıwshılar bul jıllarda milliy ádebiyattı ulıwma milliy xalıqlıq úrp-ádetlerge qarap jumsaw, ádebiyattı ilajı barınsha milliy jaǵdaylarǵa alıp keliwge kúsh salıw kerekligin kórsetti. Ásirese, bul máselede jańa payda bolıp kiyatırǵan jańa janr dramaturgiyada ol jańa jollar ashtı.

Ádebiyattaǵı bul jaǵdaylar ózinen ózi 20-jıllar ádebiyatında ádebiyatqa jańa húkimet tárepinen qoyılıp atırǵan jańa ideyalar menen milliylik dástúrler arasında keskin gúresler barlıǵın kórseter edi. Álbette, usınday jaǵdaylarda qanday bolsa da, XX ásirdiń bası menen usı ásirdiń 20-jıllarınıń aqırı aralıǵındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı óziniń burınnan kiyatırǵan bay dástúrlerine sadıq bolıp qalǵanlıǵın kórsetti. Ásirese, dramaturgiya janrı baslanǵısh formalarında bolsa da, keleshekte rawajlanatuǵınlıǵınan derek berip turdı.

Ulıwma, bul jıllarda qanday siyasat, qanday ideologiya ómir súrse de, milliy ádebiyat óziniń bay úrp-ádetleri menen rawajlanıwı múmkin ekenligi, xalıq bar jerde milliy ádebiyat bolatuǵınlıǵı jámiyette

bul máńgi ómir súretuǵın nızamlı qubılıs ekenligi dálillendi.

29

EKINSHI BAP

XX ÁSIRDIŃ 30-JÍLLARÍNDAǴÍ QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ

(1931-1940)

XX ásirdiń 30-jıllarına kelip Keńes húkimeti óziniń ishki qarama-qarsılıqların biraz basqan, sırtqı dushpanların dúnyalıq arenada jeńgen, siyasiy hám jámiyetlik poziciyaların ádewir bekkemlegen dárejege jetisti. Sebebi, bul waqıtları sırt ellerde, Angliya, Amerika, Ispaniya, Franciya usaǵan iri kapitalistlik mámleketler burınǵı patsha Rossiyası hám onıń koloniyası aymaqlarındaǵı ellerde jańa húkimettiń tolıq jeńgenligin moyınlaǵan edi.

Al, óz ishinde házir dushpan bolmaǵan menen, keleshekte dushpanı bolatuǵın xalıqtıń eń ullı adamları bolǵan eldegi baylardı, biy-

lerdi,bolıslardı,molla,iyshan,axun,ulamalardıklassretindesaplastırıw siyasatın tolıq sheship boldı. Eldiń kóp ataqlı adamların

jer awdardı. Kóp adamlardı «milletshil», «xalıq dushpanı» dep qamaqqa aldı. Olardıń kópshiligi Sibir, Kamchatka tyurmalarında jan tapsırdı. Bolshevikler elde usınday úlken repressiya siyasatın dawam etti. Eldegi xalıq baylıǵı bolǵan jazba esteliklerdi jıynap alıp, órtep joq qılıp ta boldı.

Ótken az ǵana waqıttıń ishinde ózlerine bolatuǵın úlken tosqınlıqlardı jeńip bola kelgenligine kózleri jetken bolshevikler 30jıllardıń baslarınan-aq bul jıllardı, elde socializmniń barlıq

front boyınsha jeńis penen alǵa basıw jılları, dep daǵazaladı. Qaraqalpaqlar áyyem zamanlardan diyqanshılıq, sharwashılıq penen hám balıqshılıq penen kúneltken xalıq boldı. 30-jıllarda húkimet xalıqtıń qollarınan jerlerin tartıp alıp, mal-múlklerin orta-

lıqqa saldı. Endi elde jekke diyqan xojalıǵı, sharwashılıq, balıqshılıq xojalıqlar burınǵıday bolmaytuǵın boldı. El kollektivlik xojalıqqa aylandı. Elde ǵalaba kolxozlasıw siyasatı baslandı. Endi Keńes húkimetiniń jeńgenligin hámme xalıq moyınlay basladı.

30-jıldan baslap Orta Aziya respublikalarınıń ishinde Qaraqalpaqstan avtonomiyalı oblastı RSFSRdıń qaramaǵına ótedi. Bunı uzaq jıllardan berli tariyxshılar hár túrli dálilledi. Eń baslısı-

hámme tárepten rawajlanıwdan artta qalǵan el bolǵanlıqtan úlken járdem kórsetiw ushın orıs xalqı óz qaramaǵına aldı dep dálilleydi.

Álbette, ómir boyına túrkiy xalıqlar menen dini, tili, ádebiyatı, mádeniyatı birge ósip rawajlanǵan qaraqalpaq xalqınıń ruxiyatı pútkilley basqa slavyan xalıqlarına qosılıp ketiwi tosınnan payda bolǵan jaǵday bolmasa kerek. Sebebi, Rossiyadaǵı júz bergen hámme

30