XX asir qaraqalpaq adebiyati tariyxi

Q aharmanlardıń ómirge kózqarasları, tutqan poziciyası avtor tárepinen beriliwi jaǵınan bul shıǵarmanı siyasiy-filosofiyalıq

dep bahalasaq ta boladı. Romandaǵı jańashıllıq ta, mine, usında, yaǵnıy avtordıń óz dáwiriniń waqıyalarına siyasiy-filosofiyalıq juwmaq jasay biliwinde. Bul jańalıq roman waqıyaların súwretlewde avtordıń qısqa waqıt ólshemin alıwı menen qalpaq menen sırlasıw detalı arqalı dáwirdiń xarakterin asha biliwinde de kózge taslanadı. Bunnan tısqarı, romandaǵı eń unamlı momentler dep dramatizmniń kúshliligin, keskin konfliktli situaciyalardıń beriliwin, waqıyalardıń sheberlik penen óz ornında izbe-iz qollanılıwın aytsa boladı. Al, «Iytli jigit» Uzaqbayǵa baylanıslı detektiv waqıyalar-

dıń syujettiń bastan aqırında tamızıqlanıp beriliwi dáwir gammasın ashıwǵa da, shıǵarmanıń shireli oqılıwına da aytarlıqtay úles qosıp turıptı. Endi romannıń aqırına keletuǵın bolsaq, onda

oqıwshı kútpegen juwmaq bar. Bul romannıń Ospan Ómirovtıń ólimi menen pitiwi, balasınıń toyına asılıp atırǵan astıń Ospan Ómirovtıń óziniń qarasına buyırıwı. Bul jerde usınday waqıyanıń

«Tánha ózime málim sır» («Ámiwdárya», 1978, №10) povestinde de súwretlenip ótkenin atap ketiw orınlı boladı. Biz bunıń menen avtorǵa ózin-ózi tákirarladı, dep gúna taqpaqshı emespiz. Ospan Ómirovtıń ómir waqıyalarınıń rawajlanıw logikasınıń ózi aqır-

ayaǵında onı usı hádiysege alıp keletuǵınlıǵı romanda avtor tárepinen isenimli súwretlengen.

Juwmaqlap aytqanda, XX ásirdiń 80-jılları T.Qayıpbergenov prozasınıń janrlıq, kórkemlik jaqtan eń biyik shoqqıǵa kóteril-

gen shıńlanıw dáwiri boldı. Ol bul jıllarda «Kózdiń qarashıǵı» romanı menen waqıyaları bas qaharman átirapında bolıp ótetuǵın dástúriy romannıń klassikalıq úlgisin jaratqan bolsa, «Qaraqalpaqnama» dáslepki roman-essesi, «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı» tuńǵısh siyasiy-filosofiyalıq romanları menen qaraqal-

paq prozası tariyxına jańa kórkemlik bet ashıp berdi.

Usınday unamlı pikirlerdi búgingi kún temasına baǵıshlanǵan Sh.Seytovtıń «Jınayatı isine qosıp tigilsin», J.Muratbasvtıń «Parasat», Yu.Leontichevtıń «Xızmet babındaǵı tapsırma», povestleri haqqında da aytıwǵa boladı. Bul shıǵarmalar da joqarıda aytıp

ó tilgen unamsız qubılıslarǵa karsı gúres máselesine belgili dárejede óz úleslerin qostı. Mısalı, Yu.Leontichevtıń «Xızmet babındaǵı tapsırma», Sh.Seytovtıń «Jınayatı isine qosıp tigilsin» povestlerinde negativ qubılıslarǵa qarsı gúres organ xızmetkerleriniń turmısına baylanıslı sheber ashıp beriledi. J.Muratbaev-

tıń «Parasat» povestinde sharwalar turmısındaǵı unamsız hádiy-

191

seler hújjetli turmıs materialları tiykarında isenimli dálil-

lengen. Ásirese, avtor povestte ózi súwretlegen waqıyalardı tereń biletuǵınlıǵı, bay turmıslıq tájiriybege iye ekenligi menen kózge taslanadı.

Á lbette, J.Muratbaevtıń turmıs materialın jaqsı biliwishıǵarmanıń jaqsı shıǵıwınıń tiykarǵı ólshemi dep qarawǵa bolmaydı. Bul ushın birinshi gezekte jazıwshıdan kórkem sheberlik talap etiledi. Eger, búgingi kún temasındaǵı povestlerge usı kózqarastan názer awdaratuǵın bolsaq, onda joqarıda atı atalǵan shıǵarmalardıń ishinde, ásirese, Sh.Seytovtıń povestiniń ideyalıqkórkemlik jaqtan joqarı turatuǵının kóremiz.

80-jıllar prozasında ekinshi jer júzlik urıs temasın jańasha kózqarasta sáwlelendiretuǵın A.Paxratdinovtıń «Jaw tórindegi ayqas», «Razvedchik» sıyaqlı povestleri payda boldı.

80-jıllardıń birinshi yarımında dóregen K.Mámbetovtıń «Imtixan», S.Salievtıń «Tırnaq», I.Qurbanbaevtıń «Isenim» povest-romanları da óz dáwiriniń waqıyaların isenimli sáwlelendirgen epik polotnolardan esaplanadı.

Degen menen, biz bul shıǵarmalarǵa qarap 80-jıldıń prozasındaǵı búgingi kún teması tek negativ hádiyselerdi súwretlewden ibarat degen juwmaq shıǵarmawımız kerek. Prozamız respublikamızdıń socialekonomikalıq, mádeniy turmısındaǵı jetiskenliklerdi, awıl xojalıǵındaǵı, qurılıs uchastkalarındaǵı, zavod, fabrikalardaǵı, sharwa xojalıqlarındaǵı jumısshı, diyqanlardıń turmısın, olardıń el

iygiligi ushın alıp barǵan pidákerli miynetlerin, adamlar arasındaǵı mehir-muhabbat, bir-birewge bolǵan joldaslıq sezimdi, jaslar-

dıń ómirge bolǵan tuńǵısh qádemleri usaǵan temalardı súwretlewden de qurı alaqan qalǵan joq. Atap aytsaq, S.Salievtıń «Dushpan», Á.Atajanovtıń «Hámme úyine asıǵadı», Ó.Ótewlievtiń «Xanımnıń aynası», Q.Jumaniyazovtıń «Ata jolı» gúrrińleri, Ǵ.Seytnazarovtıń «Máwsimler muqamı» romanı, U.Pirjanovtıń «Qızıl kendirdiń gúli», Yu.Alimbetovtıń «Jolda», «Qaytıw» povestleri, mine, usı temalarga baǵıshlanǵan shıǵarmalar. Bulardıń ishinde K.Jumaniyazovtıń «Ata jolı» degen gúrrińi óziniń ortaǵa qoyǵan mashqalası menen ayrıqsha xarakterlenip turadı. Gúrrińde sharwalar arasındaǵı ustaz-shákirtlik háreketler Ábdiǵániy degen tájiriybeli sharwa ǵarrı menen onıń balaları Júginis, Jumaǵaliylerdiń turmısın súwretlew arqalı isenimli súwretlengen. Gúrriń qolı ushı talap ushın qalalı bolıp ketken balalarına sharwa ǵarrı Ábdiǵániydiń «men ólsem, mına tayaqqa kim iyelik etedi, bul qıya maydan Qızıl qumǵa kim kelip isleydi?» degen orınlı táshiwishinen baslanadı. Ǵarrı

192

usı máseleni sheshiw ushın joqarı basshılardan jan kúydirip járdem soraydı. «Eki ulımnıń birewin ákelip berińler» deydi. Biraq, balaları Júginis te, Jumaǵaliy de eki oylı, áwere-sarsań... Keleyin dese, sharayat awır. Qızıl qumda adamlardıń materiallıq, mádeniy talapların qanaatlandıratuǵın múmkinshilik joq: elektr jarıǵı barıp jetpegen, sharwalar ele sol orta ásirlik qara úylerde turmıs keshirip atır...

«Jaǵdaydı jaqsılawdıń jolı joq pa eken? Jaǵday jaqsılansa qıslaw ushın arnawlı jaylar salıp berilse, dvijoklar ornatılsa, barar edim...» dep bas qatıradı Ábdiǵániydiń úlken balası. Jumaǵaliy aqır-ayaǵında usı nárselerdi ámelge asırıw ushın sovxoz basshılarınıń járdeminde ózi gúreske shıǵadı.

Tematikalıq jaqtan Ǵ.Seytnazarovtıń «Máwsimler muqamı» romanı da búgingi kúnniń aktual máselelerine baǵıshlanǵan. Romannıń «Sáwir samalları», «Mashaqatlı máwsim» degen bólimlerin oqıy otırıp, biz avtordıń respublikamızdaǵı paxtashılıq xojalıqlarınıń turmısın xojalıqtıń basqa da tarawları menen tıǵız bay-

lanısta bir tutas, hár tárepleme alıp barıw haqqındaǵı ilgeri niyetin anıq sezemiz.

Á dep-ikram máselelerin sóz etken shıǵarmalardıń ishinde U.Pirjanovtıń «Qızıl kendirdiń gúli» povesti bir qansha dıqqatqa

ılayıq ekenligin aytıp ketiwge tuwra keledi. Shıǵarmanıń eń baslı jetiskenligi sıpatında ondaǵı jıllı lirizmdi, shayrana shiyrin tildi kórsetip ótiw kerek. Povest avtordıń 1981-jılı «Aǵıs»

toplamında daǵazalanǵan «Súyrik» gúrrińiniń tiykarında jazılǵan. Biraq gúrrińniń sol turısında shıǵarmaǵa endirilip jiberiliwi onsha quwatlawǵa turarlıq qubılıs emes.

Povestte jazıwshı kóbinese Sh.Aytmatovtıń «Qızıl shalǵıshlı dilbarım», «Bir kúnim bir ásirdey» shıǵarmalarına júginetuǵınlıǵı kózge taslanadı. Degen menen, bul júginiwler avtordıń óz originallıǵına erisiwine dóretiwshilik túrtki xızmetin tolıq atqara almay qalǵan. Avtor jan kúyerlik penen dálillegen Anargúldiń táǵdirine oqıwshı jan ashıtsa da, onsha isene qoymaydı. Dáslep ol Bazarbay degen «ońbaǵan»nıń duzaǵına túsip qaladı, povesttiń aqırında onı

da qoya berip, bir kóriwden Asamatdin degen ekskovatorshı jigittiń budkasında qalıp qoyadı. Juwmaǵında bolsa olardıń úyleniw toyı ótkerilip atırǵanın kóremiz.

Ózi súwretlep otırǵan waqıyalarǵa itibarlı qaraw, salqın qanlılıq penen bir bap shınshıl shıǵarma dóretiw qoltańbası 80-jıllardaǵı tariyxıy temalarǵa baǵıshlanǵan romanlarda ayqınıraq kózge taslanadı. 1986-jılı A.Álievtıń «Parız», K.Mámbetovtıń «Zobalań»

193

romanları dóretildi. Ásirese, A.Álievtıń roman ústinde asıqpay, tınımsız miynet islegenligi sezilip turadı. Avtor romannıń birinshi kitabında Murat doktordıń obrazı arqalı respublikamızda milliy intelligenciyamızdıń payda bolıwı, qáliplesiwi haqqındaǵı máselelerdi ortaǵa taslaydı. Romannıń bir utımlı jeri-onda XX á sirdiń 20-30-jıllarında respublikamız turmısında júz bergen social-ekonomikalıq, mádeniy waqıyalardıń xronikası baslı qaharman xarakterin qáliplestiriwshi obektiv jaǵdaylar sıpatında ise-

nimli súwretleniwin tabadı, bul óz gezeginde shıǵarmanıń kompoziciyalıq jaqtan bir tutas bolıwına alıp keldi. Romannıń, ásirese, «Jetimlik» dep atalatuǵın birinshi bólimi ayrıqsha bir zawıqlanıw menen oqıladı. Romanda bas qaharman Murattıń xarakteriniń evolyuciyalıq jolı isenimli faktler menen kórsetilgen. Onıń ústine, shıǵarmanıń publicistikalıq sıpatı da onıń turmısqa bir ata jaqın ekenligin dálillep turadı.

Biziń pikirimizshe, roman sońǵı jıllarda dóregen biografiyalıq shıǵarmalardıń ishindegi kórkemlik tárepten eń qunlılarınıń biri.

K.Mámbetov «Posqan el» romanında tariyxıy materialdı tereń ózlestirgenligi menen kózge taslanadı. Jazıwshınıń romanında kaharmanlar xarakterin jaratıw boyınsha da burınǵı shıǵarmalarına qaraǵanda ádewir ósiwshilik bar. Ásirese, aǵayinli eki sultan Yusup penen Ísmayıldıń obrazları adamnıń yadında qalarlıq dárejede hár tárepleme tolıq súwretleniwin tapqan.

80-jıllar prozasındaǵı janrlıq, formalıq izlenisler, ásirese, jaslar prozasında kóbirek kózge taslanadı. Bul jıllardaǵı jaslar

prozasına ser salsaq, ádebiyatımızǵa S.Ismaylov, A.Abdiev, E.Ótepbergenov, M.Tawmuratov sıyaqlı kelesheginen úmit kúttirerlik talantlı jaslardıń kóplep kirip atırǵanlıǵı menen birge, sol

jaslar tárepinen satiralıq prozanıń bayıp-tolısıp atırǵanlıǵın, fantastikalıq prozanıń qáliplesiw basqıshında ekenligin, epifaniya janrınıń elementleri payda bolıp atırǵanlıǵın, esse janrına bolǵan umtılıstıń kúsheygenligin kóremiz.

Fantastika ádebiyatımızdıń eń bir genjelep kelgen janrlarınıń biri edi. Bul janrda jas jazıwshı Sádirbay Ismaylov jemisli qálem terbetti. 1986-jılı onıń «Paraxatshılıq-máńgilik» atlı fantastikalıq povest hám gúrrińler toplamı «Qaraqalpaqstan» baspasınan kitap bolıp shıqtı. Toplamǵa «Abaylańlar adamlar», «Faeton tragediyas», «Uzaq wyqıdan soń...» gúrrińlerinen tısqarı «Paraxatshılıqmáńgilik» atlı povest kirgizilgen.

S.Ismaylovtıń bul «Paraxatshılıq-máńgilik» povestinde ózi barqulla sadıq bolıp kelgen pútkil álemlik paraxatshılıqtı qorǵaw

194

teması taǵı bir márte alǵa súriledi. Bunda jas óspirimler Asan menen Asqar isimli balalar Mars planetasında mákan basqan Jerdiń eń sońǵı jawız kúshleriniń uyasın tawıp, olardı áshkaralawǵa qatnasadı. Planetada «aydarhalar mákanınıń» sırın ashadı. Jer ilimpazlarınıń ekspediciya aǵzaların qáwipten qutqarıp, dushpanlardı qolǵa túsiriwde úlken kómek kórsetedi. Bul iygilikli jolda Asan isimli jas bala pútkil adamzattı ólimnen qutqarıwda ózin qurban etedi. Jer planetasındaǵı eń sonǵı dushpanlar tutqınǵa alınıp, máńgilik paraxatshılıqqa tiykar salınadı. Avtordıń bul fantasti-

kalıq sheshimi tez arada shınlıqqa aylanıp, planetamızda máńgilik tınıshlıq ornaytuǵınına, urıs-qaǵıs degendi keleshek áwlad bilmeytuǵınına, urıs degen nárse mázi bir ertekke aylanıp qalatuǵınlıǵına isenemiz. Óytkeni, bul pútkil adamzattıń tilegi, naǵız shınlıq.

Juwmaqlap aytqanda, 80-jıllarǵa kelip qaraqalpaq prozası

T.Qayıpbergenovtıń «Kózdiń qarashıǵı», «Qaraqalpaqnama », Q.Ermanovtıń «Shımbay», T.Xalmuratovtıń «Pitne», S.Bahadırovanıń «Táǵdiyr», A.Álievtıń «Parız», I.Qurbanbaevtıń «Isenim», «Altın masaq», Sh.Seytovtıń «Xalqabad» (3-4-kitap), «Shırashılar», «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba», K.Mámbetovtıń «Posqan el», «Bozataw», «Hújdan», K.Allambergenovtıń «Dárbent», «Ómir máwritleri», Ǵ.Seytnazarovtıń «Máwsimler muqamı», S.Salievtıń «Tırnaq»,

Q .Jumaniyazovtıń «Dáslepki qádem», A.Paxratdinovtıń «Ómir soqpaqları», A.Sadıqovtıń «Bostansız búlbil», M.Qayıpovtıń «Qara chemodan», O.Ábdiraxmanovtıń «Bosaǵa», A.Sadıqovtıń «Bostansız búlbil», «Tasta da gúlleydi» sıyaqlı romanları menen bayıǵan bolsa, povest-gúrrishilikte Á.Atajanovtıń «Jeti xat», «Qos kanikul», «Sapalaq palwan», «Sońǵı qar», «Pikassonıń aq kepteri», A.Álievtıń «Ómir táshwishleri», «Kórmegenimiz kóp eken», S.Salievtıń «Jer menen tilleskenler», S.Bahadırovanıń «Turmıs sabaǵı», Q.Kamalovtıń «Ómir», K.Allambergenovtıń «Quslar qaytqan kún», «Qıyın

ótkel», G.Esemuratovanıń «Ayday qız», «Jiyren», «Qızım saǵan aytaman», Á.Tájimuratovtıń «Sulıwxan», J.Muratbaevtıń «Jesir», «Dıǵırıq», U.Pirjanovtıń «Aǵıs», «Gúzgi japıraqlar», A.Sultanov-

tıń «Mármar tastaǵı jazıwlar», E.Ótepbergenovtıń «Qumar», Ó.Ótewlievtıń «Qolıńa qus qonsın», «Uyalı terek», G.Tursınovanıń «Minez», D.Sherniyazovanıń «Músin» povest, gúrrińler toplamın payda etti. Solay etip, proza tematikalıq, janrlıq, formallıq jaqtan

jáne de bayıp tolıstı, jazıwshılardıń obraz, xarakterler jaratıwdaǵı, turmıs shınlıǵın súwretlewdegi sheberligi arttı. T.Qayıpber-

genovtıń «Qaraqalpaqnama» roman-essesi ádebiyatımızda ómir shınlıǵın súwretlewdegi prozalıq jańa qubılıs sıpatında qabıl etildi.

195

Prozamız ǵárezsizlik alǵan 1991-jılǵa shekem de usınday baǵıtta rawajlanıwın dawam etti.

Ulıwma, bul dáwir prozasında T.Qayıpbergenov, K.Sultanov, Sh.Seytov sıyaqlı kórnekli jazıwshılar menen bir qatarda X.Seytov,

A.Bekimbetov, Ó.Xojaniyazov, I.Qurbanbaev, G.Esemuratova, Á.Paxratdinov,K.Mámbetov,K.Allambergenov,S.Bahadırova,A.Sadıqov, O.Ábdiraxmanov, M.Nızanov, A.Ábdiev usaǵan jazıwshılar da jemisli dóretiwshilik miynet etip, prozamızdıń rawajlanıwına málim dáre-

jede óz úleslerin qostı.

Xojabek Seytov (1917-2000) - Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı 1917-jılı Qaraózek rayonınıń Qarabuǵa awılında tuwıldı. Tórtkúldegi muǵallimler institutın pitkergennen keyin (1941) miynet jolın bilimlendiriw tarawında basshı xızmetlerden baslaydı. Soń kóp jıllar dawamında ǵalaba xabar quralları mekemeleri menen jazıwshılar awqamında juwapkerli jumıslarda isleydi.

X.Seytov tiykarınan óz dóretiwshiligin 40-jıllardıń baslarında shayır sıpatında baslaǵan jazıwshılardıń biri. Onıń jigirmaǵa jaqın poeziyalıq, prozalıq shıǵarmalar jıynaǵınıń ishinde

«Jeńis ushın alǵa» (1944), «Tolqın» (1956), «Biziń awıldıń adamları» (1953), «Ámiw qızı» (1966), «Báhárde Ámiw boyında» (1966), «Tań juldızı» (1977), «Uzaq jol» (1986) sıyaqlı qosıqlar toplamı bunıń ayqın gúwası sıpatında kózge taslanadı. Shayır bul toplamlarda

óziniń qanatlı qosıqları menen oqıwshı júreginde tereń uyalap qala aldı.

Degen menen, shayır 50-jıllarda poeziya menen bir qatarda prozanı da teńbe-teń alıp barǵan talantlı jazıwshı sıpatında kópshilik kitap oqıwshılarına keńnen tanıla basladı. Jazıwshınıń 1954-

jılı jazılǵan «Agronom-predsedatel» povesti onıń bul tarawda aytarlıqtay iykemliligi bar ekenligin kórsetti. Povest avtor tárepinen bir neshe mártebe qayta islenip, roman dárejesine deyin kóteriliwge múmkinshilik taptı. «Mashaqatlı baxıt» degen at penen qayta

islengen onıń bul romanı Moskvada bolıp ótken (1959) Ózbekstan ádebiyatı hám iskusstvosınıń dekadasında kópshilik ádebiyatshı ilimpazlarımız tárepinen joqarı baha aldı. Sol jılı kóp mıńlaǵan

tiraj benen rus, ózbek tillerinde kitap bolıp basılıp shıqtı. Roman óz waqtında kópshilik sınshı ilimpazlarımızdıń izertlew obek-

tine aylandı. Belgili ádebiyatshı F.Urazaliev óziniń «Literaturnaya gazeta»da (№4, 28-yanvar, 1976) járiyalanǵan «Sovremennik: grani xarakteri» degen maqalasında X.Seytovtıń bul romandaǵı qaharman obrazın jasawdaǵı sheberligin Orta Aziya hám Qazaqstan ádebiyatındaǵı talantlı jazıwshılar bolǵan Sh.Aytmatovtıń «Írazı bol

196

Gúlsara!», A.Qahhardıń «Sinchalak», B.Kerbabaevtıń «Neft-dag», G.Mustafinniń «Millioner» shıǵarmaları menen salıstırıp tilge

aladı.

Jazıwshınıń proza tarawındaǵı usınday sátli qádemleri onı jańa prozalıq shıǵarmalar ústinde islewge jáne de iytermeledi. Kóp jıllar izlenis hám tolǵanıslardıń gúwası sıpatında 1973-jılı jazıwshınıń jańa romanı «Háwirli samal» kelip shıqtı.

Bul roman kitap oqıwshıları tárepinen jıllı júzlilik penen qabıllandı. Romandı oqıp otırıp ilgeri jılları («Ámiwdárya») ózleri súyip oqıǵan «Jalınlı jıllar» povestin sheberlik penen qayta islegenligin túsinip burınǵıdan da beter súysine tústi. Roman sol jılları «Zvezda Vostoka» jurnalında belgili dilmash A.Erbenov tárepinen awdarılıp rus tilinde jarıq kórdi. Sol jılı Tashkent-

tegi Ǵafur Ǵulam baspası onı «Poklonis xolmu u dorogi» degen at penen óz aldına kitap etip basıp shıǵardı. Shıǵarma belgili sınshılardıń bayanat, maqalalarında tilden túspey maqtaldı. 1974jılı «Zvezda Vostoka» jurnalınıń tvorchestvolıq esabı tıńlanǵanda, roman belgili ádebiyatshılar V.Ozerov, Z.Kedrinalar tárepinen sońǵı jıllardaǵı Orta Aziya hám Qazaqstan ádebiyatlarınıń jetiskenliklerin kórsetetuǵın shıǵarmalar bolǵan úlken epikalıq polotnodaǵı áhmiyetli sociallıq, ádep-ikramlıq mashqalalarǵa qurılǵan romanlardıń qatarında atap ótildi. («Literaturnaya gazeta», №41, 9- oktyabr, 1974).

Haqıyqatında da, X.Seytovtıń prozalıq shıǵarmalarınıń sol jıllarda awqamlıq kólemde tilge alınıwı tosınnan bolǵan qubılıs

emes. Roman óziniń kótergen mashqalası boyınsha da, máseleni sheship beriwge bolǵan avtordıń dóretiwshilik qatnası boyınsha da buǵan tolıq juwap beredi.

Romanda tiykarınan XX ásirdiń 20-jıllarında jámiyetlik dúzimde ala sapıran ózgerisler bolıp atırǵan dáwirdegi xalıq massasınıń qıyın táǵdirli ómiri sóz etiledi.

Romanda avtordıń sheberligi birden-aq kózge taslanadı. Avtor shıǵarmanı dáwirge ılayıq xarakterli detal tańlaw menen júdá sátli baslaydı. «Háwirli samal»dıń (XX ásirdiń 30-jıllarınıń) aldın-

daǵı sońǵı qırawlı qıstı sóz etiw ushın boran peyzajlıq detalınan utımlı paydalanadı. Avtor borandı simvolikalıq obraz dárejesine deyin kóterip, bul boran da talaylardıń mańlayın qırshıp ketken, biraq, kún shıǵar aldındaǵı sońǵı boran ekenligin kórsetedi. Turmısta bolǵanınday shıǵarmada da boran burqasını birden basıla qoymaydı. Erkin ómir ushın Erimbet, Serimbet, Ajar usaǵan talaytalay haq adamlardıń biygúná qanları tógiledi. Xalıq kegi, nákas

197

adamlarǵa bolǵan jek kóriwshilik Xojan, Bektemir, Qumarxan sıyaqlı jaslardı da qızǵın gúreslerge aralastıradı.

Ulıwma, shıǵarmadaǵı qaharmanlar bir-birine usamaytuǵın, basqa shıǵarmalarda da ushıraspaytuǵın óz aldına jaratılǵan jazıwshınıń

jeke tvorchestvolıq jemisi, daralanǵan individual sıpatlarǵa iye qaharmanlar. Olardıń is-háreketi de sheklenbegen. Geypara shıǵarmalardaǵıday shártli túrde aq-qaraǵa bólinip te taslanbaydı. Ol unamsız qaharman Járlepesti geypara jaman ádetleri ushın áshkaralasa da, onıń ákesi Turdımurat sıqmarǵa qaraǵanda pútkilley basqa psixologiyalıq kózqarastaǵı adam ekenligin real kórsetedi. Bul romanlarımızdıń folklorlıq súwretlew principlerinen uzaqlasıp, realistlik ádebiyattıń keń gúzarına tutasıp atırǵanlıǵınan dárek beredi.

Romanda bunnan basqa da utımlı momentler dep avtordıń qaharman psixologiyasın ashıwdaǵı tús kóriw, elesletiw usaǵan psixikalıq processler formasındaǵı usıllardı sheber paydalanıwın atap ótiwge boladı. Eń baslısı-avtor qaharman xarakterin jaratıwda jeke qaharmandı emes, tábiyat, jámiyet qushaǵına bólengen, adamlar arasındaǵı tutas bir qaharmandı beredi.

X.Seytov proza tarawında usınday tabıslardı qolǵa kirgiziw menen birge sheber awdarmashı da boldı. Ullı ózbek shayırı Mirtemirdiń «Qaraqalpaq dápteri» qosıqlar hám poemalar toplamın, sonday-aq kórnekli rus shayırı A.Tvardovskiydiń «Vasiliy Terkin» poemasın qaraqalpaq tiline awdardı.

Jazıwshı ómiriniń aqırına shekem ádebiyatqa kelgen tuńǵısh soqpaǵı poeziyaǵa sadıq bolıp qalıp, bir neshe qosıqlar toplamın dóretti. Ásirese, 80-jılları basılıp shıqqan «Ayǵa ushıp barǵan bala», «Uzaq jol» toplamları onıń shayırlıq talantınıń ádewir ashılısqanlıǵın kórsetedi. Shayır bul jıllarda baxıtlı balalıq,

tuwılǵan jerdiń tábiyatı, sóz qádiri, ómir, adamgershilik, hújdan, miynet zawqı, adamlar minezindegi ayırım kemshiliklerdi sınǵa alıw usaǵan máselelerge kóbirek kewil bóledi. Atap aytsaq, shayırdıń «Sırlı qıńır tábiyat», «Der edim», «Altın gúz», «Gúzgi jawın», «Salıkesh», «Diyqan balası», «Awılımnıń azamatı», «Qaraqalpaq qawını», «Esire berme, Esbergen», «Geybirewler», «Biymazalar», «Jaǵımpaz», «Maqtanshaq» qosıqları, mine, usı tematikalarǵa baǵıshlanıp jazıl-

ǵan shıǵarmaları.

Shayırdıń 90-jıllardıń basında jazılǵan qosıqları bolsa tiykarınan Ǵárezsizlik tematikasına baǵıshlandı. Ol usı temaǵa baǵıshlap, «Aydınlı ıǵbal jolımız» sıyaqlı bir neshshe qosıqlar dóretti. Shayır bul qosıqlarında Ǵárezsizlik jolınıń aydınlı ıǵbal jolı ekenligin qayta-qayta tastıyıqlaydı:

198

Ózbek-qaraqalpaq egiz xalıqpız. Sır sandıqta ne barına qanıqpız. Ǵárezsizlik jańa ómir jarattı, Kewil sayarasın ashıp sayrattı.

Aytbay Bekimbetov (1919-1979) XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına usı milliy ádebiyattıń eń bir rawajlanǵan dáwirlerinde 1950-1970- jıllarında, ásirese, proza janrınıń qaraqalpaq ádebiyatında biraz

keń qulash jayıp, ideyalıq-tematikalıq, formalıq jaqtan rawajlanǵan jıllarında ádebiyatqa kelip qosılǵan jazıwshılardan biri boldı.

Ol bul jıllarda qaraqalpaq ádebiyatında bir neshshe gúrrińler, ocherkler jazıw menen qatar «Awır táǵdirdi jeńiwshiler» (1957), «Sırlı izler izinen» (1963), «Ómir jolında» (1964), «Awır sınaqlar» (1966), «Qábir basında» (1969), «Suńqarlar» (1969) povestleri, «Gúres» (1961), «Ájayıp áwladlar» (1967) romanları menen jámiyetshiligimizge talantlı jazıwshı sıpatında tanıldı. Ol 1919-jılı Tórtkúl

rayonında jarlı diyqan shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Mektepte tolıq emes orta mektepti pitkerip, Tórtkúldegi medicina texnikumına kirip oqıp, orta maǵlıwmatlı medicina xızmetkeri qánigeligin aladı. Ol óz erki menen Armiya qatarına ketedi. Armiyada ol ushqıshlar (l±tnoe) uchilishesine kirip, onı 1942-jılı tabıslı pitkerip shıǵadı. Sol jılı óz erki menen frontqa ketedi. Ol fashizmge qarsı gúreste 400 den aslam ret dushpan ústine qarsı baqlawǵa ushadı. Bul jıllarda, ásirese, Ukraina, Belorussiya elleri xalıqları okkupaciyada

azap shegip atırǵanda, bul eller ústinde baqlaw jumısların júrgizip,

ol júdá kóp bahalı maǵlıwmatlar menen aviabazaǵa aman kelip turadı. Bul qaharmanlıqları ushın ol front jılları kóp mámleketlik nagradalar menen sıylıqlanadı. Urıs tamam bolǵannan keyin 1946jılı óz Watanına qaytıp keledi. Ómiriniń sońǵı jılları Nókiske

kelip jumıs isleydi.

Ol jas waqıtlarınan ádebiyatqa qızıǵadı. Onıń jazǵan qosıqları «Jetkinshek», «Jas leninshi» gazetalarında jarıq kóredi. Ol kóp ocherkler, gúrrińler jazadı. 1950-jıllardan baslap A.Bekimbetov ósip kiyatırǵan jas talant sıpatında xalıqtıń kózine tústi.

1957-jılda «Awır táǵdirdi jeńiwshiler» atlı birinshi povesti onıń atın jazıwshı sıpatında kóklerge kóterdi. Oqıwshılar jámiyetshiliginiń itibarın ózine qarattı. A.Bekimbetov bul povestinde awır táǵdirlerdi jeńiwshi, ruwxıy jaqtan kúshli adamlardıń obrazların jarattı. Povesttegi shopan Temir Ǵaniev, injener qurılısshı Aleksandr Pravitkin, professor Aleksandr Tishina, jawıngerler Fardos Nabibulin, Naydenov, Krasavkin hám t.b. lar obrazları júdá jaqsı, isenimli jaratılǵan obrazlar.

199

Povesttegi bul qaharmanlar jası boyınsha da, xarakterleri boyınsha da hár qıylı adamlar, biraq, bulardı ólim menen jekke gúresler, ayqaslarda jeńiw qaharmanlıq táǵdirleri ǵana birlestiredi.

Povestte jazıwshı, ásirese, aq kókirek, hadal miynet iyeleri bolǵan professor Tishinanıń, assisent Maxsudovtıń, vrach Turǵanovtıń obrazların jetilistiriwde kóp ǵayrat salǵan, jazıwshı birinshi shıǵarması bolǵanlıǵı ushın ba, bar jazıwshılıq sheberligin jumsaǵan. Álbette, úlken shıǵarma júdá kemshiliklerden qalıs emes, málim waqıyalardı oqıwshılarǵa tolıq jetkeriw ushın bolǵan bolıwı kerek, júdá kóp sozıp jiberedi. Ásirese, dialoglar hádden tısqarı sozıladı. Povest jaqsı oqıladı. Onıń payda bolıwı bir jıllarda milliy qaraqalpaq prozasında talantlı jazıwshınıń payda bolıp kiyatırǵanlıǵın kórsetetuǵın edi.

50-jıllarda A.Bekimbetovtıń respublikalıq gazetalar betlerinde, «Ámiwdárya» jurnalında urıs jıllarınıń qaharmanların gáp etken, miliciya xızmetkerleriniń islerin, urıstan qıyraǵan xalıq xojalıǵın qayta tiklewlerdegi qaharmanlıqlardı jazǵan gúrriń, ocherkleri kóp basıldı. Jazıwshınıń dóretiwshiligine adamlardıń qızıǵıwshılıǵı arta basladı.

60-jıllarda A.Bekimbetov milliy prozanıń úlken tarawlarında tabıslı miynet etti. Onıń «Sırlı izler izinen», «Ómir jolında», «Awır sınaqlar», «Suńqarlar» povestleri biziń zamanlaslarımızmiliciya xızmetkerleriniń pidákerlik miynetlerine, ekinshi jer júzilik urıstıń qaharmanlıq islerine arnalǵan.

Jazıwshınıń prozadaǵı úlken shıǵarmaları «Gúres», «Ájayıp áwladlar» romanları boldı. Bul kórkem polotnolarda, máselen, «Gúres» romanında 1915-1916-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń tariyxıy social-

lıq turmıslarında bolǵan waqıyalar súwretlenedi. Bunda sociallıq jaqtan bul jıllardaǵı ústem toparlar, xalıqtıń eziliwi, siyasiy teńsizlik, bular arasındaǵı hesh kelisimge kelmeytuǵın gúresler tariyxı haqqındaǵı reallıq waqıyalar gáp boladı. Bul romanda dáwir waqtına baylanıslı xarakterleri bir-birine usamaytuǵın qaharmanlar háreketleri kórinedi.

Al, «Ájayıp áwladlar» romanında «Qırıq qız» massivin ózlestiriw ushın bolǵan gúresler,jańa kózqaraslar, jańa adamlar obrazı, adamlarda jańa qáliplesip kiyatırǵan kózqaraslar, principler haqqında gáp boladı. Bul jańa áwlad wákilleri: baǵman Narbay, onıń balaları Orazbay, Maqsım, Jámiyla, Baymurat usta, Tursın, Arıwxan, Saliyma, Aydarovlar bir mápte, bir kózqarastaǵı adamlar.

Romannıń mazmunında biziń jerimizde ekinshi jer júzlik urıstan burın baslanǵan «Qırıq qız»dıń tıń jerlerin ózlestiriw ushın

200