XX asir qaraqalpaq adebiyati tariyxi

bet bir taban jer ushın jan berip, jan alıp atırǵan bolsa, tılda turıp xalqımız fronttaǵı jawıngerlerdi qural-jaraq penen, azıq-

awqat penen, kiyim-kenshek, dári-dármaqlar menen támiyin etip turıwǵa tuwra keldi. Xalıq qıyınshılıqqa qaramay kúni-túni islewge májbúr boldı. Haqıyqatında da, elde massalıq qaharmanlıq baslandı. Bul awhal xalıqtıń kórkem sóz quralı bolǵan ádebiyattıń aldına da eń juwapkerli wazıypalardı júkledi. Urıs kórkem ádebiyatqa jańa jawıngerlik temalardı sáwlelendiriw zárúrligin keltirip shıǵardı. Máselen, usı qıyınshılıq jıllardaǵı xalıq turmısındaǵı birlik

hám juwapkershilik, dushpandı jeńiwge adamlardaǵı isenim, sol ushın tariyxıy optimizm, urıs dáwirlerindegi xalıqlar birligi hám dos-

lıǵı usaǵan eń xarakterli ózgeshelikler tez kúnlerdiń ishinde kórkem ádebiyatta kúshli hám ayrıqsha háreketke keldi. Tıldaǵı jekke pidákerlik miynetler menen eldegi úlken massalıq kúshlerdiń toplanıwı, ásirese, hár adamdaǵı potriotizm ádebiyattıń bas temasına aylandı.

Urıs elde hámme nárseni ózgertti. Sebebi, xalıq hámme múmkinshilikten paydalanıp, dushpan ústinen jeńiske arnaw kerek edi. Kórkem

á debiyattıń barlıq ruwxı hám baǵıtı áskeriy temaǵa baǵdarlandı.

Ádebiyatta endi tek tema, ideya ǵana emes, qaharman obrazları da ózgerdi. Bul jaǵday ádebiyattıń jańa dáwir, házirgi kún talabına jaqınlasıw kerekligin kórsetti. Jáne de ádebiyat tek dáwir problemaları menen jasaytuǵın ádebiy qubılıs ekenligin dálilledi. Ekinshi jaǵınan,

ádebiyatta óz waqtına baylanıslı jańa múmkinshilikler menen adamzatqa xızmet qılıw zárúrlikleriniń de tuwılǵanlıǵın kórdi. Kórkem

ádebiyat xalıqtıń ekinshi bir tosattan payda bolıp qalǵan problemaları menen gúresiw kerek ekenligi kórindi. Kórkem ádebiyat bul jıllarda xalıq demi menen dem alıwǵa, frontta hám tılda xalıq qaharmanlıqları menen jasawǵa ótti. Rasında da, tez kúnniń ishinde tılda hám frontta massalıq qaharmanlıq, tariyxıy jeńisti jaqın-

latıw, Watan, xalıq mápine hámme sapalı qatnasıw, hár bir adamnıń tılda hám fronttaǵı ornı hám wazıypasın kórsetiw máseleleri

kórkem ádebiyatta óz sáwleleniwin taptı. Urıstıń dáslepki kúnlerinen, aylar ınan baslap -aq urıstıń el-xalıq ushın apatshılıq ekenligin, sonıń ushın dushpandı qıyratıwǵa tez atlanıw kerek ekenligin kórsetip jazıwshılardan J.Aymurzaev «Waqıt keldi, slavyan», «Jawdı jeksen etemiz», «Fronttan xat», «Oq jawadı, óledi», «Gitler-aqmaq», «Tıńlańızlar» degen, xalıq shayırı Abbaz shayırdıń «Biz jeńemiz», «Jeńimpaz xalıq», S.Nurımbetovtıń «Perzentim» shıǵarmaları baspa sózde járiyalandı.

Kórkem ádebiyat elde waqıt zárúrligine baylanıslı usınday úlken ruwxıy kúshke aylandı. Urıs jılları J.Aymurzaevtıń «Tıńlańız-

121

lar», Abbaz shayırdıń «Biz jeńemiz», Sadıq shayırdıń «Perzentim» shıǵarmaları dushpandı jeńiw ushın ayawsız qúdiretli kúsh talap etiletuǵınlıǵın aytıp, adamlardı Watandı qorǵawǵa, xalıqtı úlken patriotizmge shaqırdı.

Máselen, xalıq shayırı Abbaz shayır urısta fashizm adamzattıń qas dushpanı, haqıyqatlıqtı, paraxatshılıqtı sezbeytuǵın, insanıy-

lıq degendi bilmeytuǵın bir bále dep jazadı. Sol sebepli onı ayawdıń keregi joq, olar aqıldan adasqan adamlar bolıwı kerek, dep hayran qaladı. Sonlıqtan da xalıq shayırı óziniń «Biz jeńemiz» degen shıǵarmasında óziniń bul oyların bılay beredi:

Sáhár waqta uyqı buzıp,

Biziń elge qolın sozıp,

Qarap júrip qanı qızıp,

Es aqıldan awısqan ba?

Shaytanlardıń izin basıp,

Joldan shıǵıp qara basıp,

Patshasınıń aqılı shasıp,

Mıyına bále jabısqan ba?

Óz jerinde kún kóre almay, Ashlıqtan dáwran súre almay, Xalqına awqat bere almay, Napaqasın tawısqan ba?

Fashistlerdiń ómiri zaya,

Bizler-ketpen, olar-paya,

Qoymaydı biziń Armiya,

Qushaqlasıp alısqanda.

Bul qosıqta tınısh elge urıs ashqanlıǵına hayran qalıw da bar. Jekkóriwshilik hám bar. Jáne de bunday jawızlıqlardıń xalıq qáhárine ózinen-ózi ushıraytuǵınlıǵına isenim de bar. Fashizm degen usınday bolatuǵın bolsa, onı qurtıw kerek degen xalıqqa taslanǵan úlken shaqırıq ta bar.

Urıstıń dáslepki kúnlerinen-aq kóp jazıwshılar frontqa atlansa, kópleri tılda turıp-aq qálemlerin nayzaǵa teńep, dushpannıń jawızlıǵın, biziń isimizdiń haq is ekenligin aytıp, dushpan menen ashıqtan ashıq gúreske ótti.

Ekinshi jáhán urısı usılayınsha ádebiyattıń stiline, baǵıtına, mazmunına ózgeris kirgizdi. Burın tınıshlıq turmıstı, eldegi

122

miynetkeshlerdiń xalqı, eli ushın islep atırǵan qaharmanlıqların jırlap kelgen ádebiyat endi negizgi gáp etetuǵın baslı teması biziń xalqımızdıń fashist basqınshılarına qarsı júrgizip atırǵan qaharmanlıq gúreslerin jırlawdan ibarat boldı. Sonlıqtan da bul jıllardaǵı ádebiyatımızdıń baslı qaharmanları tıldaǵı fronttı jeńis penen támiyin etiw ushın islep atırǵan ápiwayı miynetkesh

adamlar menen, fronttaǵı dushpan menen el-xalıq atınan ya júrim, ya ólim ushın gúresip atırǵan jawıngerler bolıp qaldı. Kórkem ádebiyatta ádebiy qaharman sıpatı jaǵınan birden usınday úlken ózgerislerge ushırap qaldı.

Bul jıllarda jazıwshılar óz shıǵarmaları menen urıs haqıyqatların, onıń haqıyqıy qıyınshılıqların, azabın, táshwishlerin óz xalqına durıs jetkerip turdı. Ásirese, olar fashizm basıp alǵan awıllar menen qalalardaǵı olardıń islep atırǵan haywanshılıq háreketlerin, dushpannıń awıllardı, qalalardı órtep, jazıqsız adamlardı qırıp, atıp, asıp óltirip, neshshe mıń adamlar konclagerlerde qıynalıp, ulıwma jazıqsız janlardıń azaptan qıylanıp ólip atırǵanlıqların jasırmay durıs jazıp turdı. Sonıń ushın da xalıqtı

frontta dushpan menen ayawsız gúreske shaqırdı. Bul qáhárli hawaz urıstıń dáslepki kúnlerindegi jazılǵan Jolmurza Aymurzaevtıń «Tıńlańızlar!» degen shıǵarmasında jańlap esitildi. Onda xalqımız-

dıń kórip atırǵan azap-aqıretleri ashıq aytılıp jazıldı.

Tınıshlıqtı súygen bolsań, azatlıqtıń dámin tatıp,

Uwız emgen bala sesti shırqıradı, tıńlańızlar?!

Awır kúnler keldi, mine, qorǵa endi qáhárlenip,

Jerde, suwda, tawda qanlar burqıradı, tıńlańızlar?!

Baǵı bostan hasıl jerdi kóp batırıp qoymań qanǵa,

Qan ushın qan, jan ushın jan jawdan alıń, tıńlańızlar?!

Jegi qurttı birotala qurtıw ushın, tuwısqanlar,

Ana-Watan buyrıqların shiyrin jannan, tıńlańızlar?!

—dep uran tasladı shayır.

Shayırdıń bul shıǵarması respublikalıq baspa sózde qayta-qayta daǵazalandı. Qaraqalpaq radiosınıń hár kúngi esittiriwleri jazıwshınıń usı shıǵarması menen baslanatuǵın boldı. Jáne de frontqa atlanıp baratırǵan jawıngerlerdiń aldında avtor ózi bul shıǵarmasın bir neshshe mártebe oqıdı. Qosıq, rasında da, qıyınshılıq dáwirdegi xalıqtıń aytatuǵın jawıngerlik gimnine aylandı. Shıǵarmanıń ańǵartqan mánisi, mazmunı, kórkemliligi, tili hár bir

123

adamnıń júreginen keń orın alıp ketti. Jáne de hár bir adamnıń dushpanǵa degen jekkóriwshilik kegin qaynattı. Haqıyqattan da, bul qosıq qaraqalpaq ádebiyatında óz waqtında dóregen hár bir adamǵa jawıngerlik ruwx baǵısh etken poeziya boldı. Bunda xalıq óz milliy ádebiyatınıń ruwxıy qúdiretliligin kórdi.

Ekinshi jáhán urısı jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń baslı janrı poeziya boldı. Qaraqalpaq xalqı burınnan poeziyanı jaqsı kóretuǵın, poeziya menen sóyleytuǵın xalıq edi. Sonıń ushın bul jıllardaǵı ádebiyatta poeziya burınǵı jıllarǵa qaraǵanda da kúshqúdiretliligin ayrıqsha kórsetti. Bul tarawda, ásirese, xalıq shayırlarınan Abbaz Dabılov, Sadıq shayır Nurımbetovlar júdá belsendilik, shayırlıq sheberlik kórsetti.

Urıs jıllarında hámme shayırlar urıs temasında ádebiyattıń aldına qoyǵan wazıypaların orınladı. Baspa sóz, respublikalıq radio arqalı olardıń jazǵan shıǵarmaları xalıq massasına tez jetkerilip turıldı. Mısalı, N.Japaqovtıń «Fashistler, tart qolıńdı», «Gvardiya bayraǵı», «Kún nurına urınba» shıǵarmaları arqalı fashizmdi qaralap, qıyın jıllardaǵı xalıqlardıń batırlıq ruwxın jırladı.

Á.Shamuratovtıń «Alǵa ótti», «Joq etemiz», «Bar, balam, bar!» atlı shıǵarmalarında jazıwshı fronttaǵı hám tıldaǵı adamlardıń qaharmanlıqların jazdı.

M.Dáribaevtıń dushpannıń jawızlıǵına mártlik penen juwap berip, elin qorǵaǵan jawıngerlerdiń qaharmanlıǵın kórsetetuǵın «Bes batır» poeması, «Partizan», «Qanatlı qaharman», «Zoyajan», «Tórt sóz» atlı shıǵarmaları, D.Nazbergenovtıń «Eki batır» poeması, Á.Turımbetovtıń «Atlan, xalqım», «Jasap beriń qılıshın», «Jawın-

ger sózi», «Ele gúres pitken joq» shıǵarmaları, mine, usınday sıpatlarǵa iye boldı.

Bul jıllarda Abbaz shayırdıń «Gúzep kel», «Námárt jigit nege dárkar», «Jeńgen jaqsı» fronttaǵı xalıq qaharmanlıqların jırlaytuǵın «Jawdı keyin ısırıptı», «Xalıq aylandı seni tuwǵan anadan», «Shaniyazovtıń ǵayratı» atlı shıǵarmaları, xalıq shayırı Sadıq Nurımbetovtıń «Jawıngerdiń anası», «Jeńimpaz xalıq», «Perzentim», «Qaharman xalqımızdıń balalarına», «Fronttıń mártleri», «Batır jigitseń!», «Watan ushın», «Xalqım qáhár qıldı búgin», «Erlerge sálem», «Batırlıq» usaǵan shıǵarmaları urıs jıllarındaǵı fashizmdi áshkaralawshı, eldi-xalıqtı qaharmanlıqqa mobilizaciyalawshı, erlik hám patriotizmdi jırlaǵan, xalıqtı qıyınshılıq waqıtlarda awızbirshilikke, miynetke shaqırǵan, xalıqqa ruwxıy kúsh, jiger baǵıshlaǵan shıǵarmalar boldı.

Ásirese, eki xalıq shayırı qaraqalpaq ádebiyatında shayırshılıqta hámme shayırlardıń aldına shıǵıp aldı. Bul eki xalıq

124

shayırı usınday sınamalı bir awır kúnlerde tınbay qosıq jazıp, xalıqtıń qaharmanlıq ruwxın kóteriw ushın da bar kúsh-jigerleri menen gúresti. Olar atız baslarında, adamlar aldında, paxtakeshlerdiń rayonlıq yamasa respublikalıq sletlarında hám quraltaylarında adamlardı miynetke ruwxlandırıwshı qosıqların tınbay oqıdı. Xalıq jıynalǵan jerlerde olar hámme waqıtlarda frontta jeńistiń

tez bolıwın awıllarda, hámme jerlerde qaharmanlıq miynet kerek ekenliklerin tınbay úgit-násiyatladı.

Rasında da, urıs jıllarınıń ekinshi jılı-aq el azamatlarınıń ájayıp mártlikleri sebepli frontta úlken-úlken unamlı ózgerisler

payda boldı. Massalıq qaharmanlıqlar menen birge jekke qaharmanlıqlar da ayırılıp shıǵa basladı. Máselen, bul haqqında xalıq shayırı Abbaz shayırdıń «Jawdı keyin ısırıptı», óz jerlesi Sovet-

ler Soyuzınıń qaharmanı dárejesine erisken Orazbay Jumaniyazovqa arnap «Xalıq aylandı seni tuwǵan anadan», «Shaniyazovtıń ǵayratı», «Gúzep kel», xalıq shayırı Sadıq Nurımbetovtıń «Jeńimpaz xalıq», «Fronttıńmártleri»,«Batırjigitseń»,«Inimnińxatı»,«Xalqımqáhár

qıldı búgin», «Batırlıq», «Dańqlı kún» usaǵan shıǵarmaların dóretti. Eki xalıq shayırı urıs jıllarında ózleriniń bar dóretiwshilik

talantların xalıqtıń dushpan ústinen jeńiske erisiwleri ushın bar bolǵan múmkinshiliklerin jumsaw kerek ekenliklerin úgit-násiyat- lawǵa jumsadı. Ádebiyattıń xalıqtıń ruwxıy kúsh-qúdireti bolǵanı ushın xalıq shayırları onı qalay paydalanıw kerekligi haqqında basqa shayırlarǵa úlken úlgi kórsetti. Olar óz dóretiwshilik miynetlerin tek fronttaǵı qaharmanlıqlardı ǵana jırlawǵa arnap qoymastan, óz miynetleri menen tılda turıp úlken qaharmanlıq qılǵan miynet erlerin de elge, xalıqqa úlgi etip jırladı. Mısalı, xalıq shayırı

Abbaz Dabılov «Shawgúl», «Orazgúl», «Bes qız», xalıq shayırı Sadıq Nurımbetov ta «Jawıngerdiń anası», «Sáliyma», «Atlandı qızlar», «Dáwletbiyke» hám t.b. shıǵarmaları menen tıldaǵı miynet adamlarınıń pidákerli miynetlerin jırlaw temasına úlken úles qostı. Al, xalıqtıń fashizmdi qıyratıw ushın tılda hám frontta jan-tánin ayamay júrgen ul hám qızların bul jılları shayırlar shıntlap tilge

aldı.

Urıs dáwirleri xalqımızdıń eń qıyın jılları boldı. Kóp adamlar Watandı jawdan qutqarıw ushın, elde tezirek tınıshlıq ómir ornatıw ushın frontta jan berip, jan alıp, qan tógip qattı qıyınshılıqlar kórip atırǵan bir jıllarda geypara adamlar frontqa barıwdan qashıp, dushpannan qorqıp xalqınıń ar-namısın qorǵawdan bas tartqan namıssız jigitler de elde tabılıp qaldı. Hátte, fronttan,

tap urıs bolıp atırǵan jerlerden qashıp kelgenler de boldı. Bul

125

arsızlıq, bul el namısın jerge kómgen námártler dep bularǵa qarsı xalıq shayırları el aralap poeziya menen atlanısqa shıqtı. 1942-43- jılları xalıq shayırları, ásirese, Qońırat, Moynaq rayonınıń aymaqlarındaǵı awıllarda qıssa oqıp júrip, qashqınlardı urısqa mobilizaciyaladı. Bularǵa qarsı usı jıllarda xalıq shayırı Abbaz shayırdıń «Xalıq ǵarǵısı», «Námárt jigit nege dárkar», «Jeńgen jaqsı» degen ájayıp shıǵarmaları jazıldı. Shayır bul shıǵarmaların el aralap, xalıq arasında tınbay oqıdı. Urıs jıllarında

xalıq shayırlarınıń qıssaxanlıq hónerleri úlken háwijge mindi. Xalıq shayırı Abbaz Dabılov awıllarda xalıqtıń arasında bolıp óziniń «Xalıq ǵarǵısı», «Námárt jigit nege dárkar», «Jeńgen jaqsı» degen shıǵarmaların kúni-túni qıssa qılıp oqıdı.

126

Jarıqtaǵı jarǵanattay,

Bolǵan jigit nege dárkar?!

Watan ushın oylanbaǵan, Xalqı ushın qıylanbaǵan, Jaraq alıp saylanbaǵan, Námárt jigit nege dárkar?!

(«Námárt jigit nege dárkar»).

Awıllarda ayırım adamlardıń aytıwına qaraǵanda, Abbaz shayırdıń bul qosıqların qıssa qılıp oqıǵan rayonlarında hár kúni on-on bes adam rayonlıq voenkomatqa óz erkleri menen barıp, bizler fronttan qashıp júrip edik, endi bizlerdi urısqa jiberińler, dep ózleri voenkomatqa arzalar jazıp, frontqa atlanǵanlar kóp bolǵan. Xalıq, ásirese, urıs jılları kórkem ádebiyattıń qúdiretli kúsh ekenligin kórdi.

Urıs jıllarında qaraqalpaq ádebiyatınıń basqa xalıqlar ádebiyatları menen baylanısları da kúsheydi. Xalıq jawın qalay qurtıw kerek, jeńisti qalay tezletiw kerek ekenligi tuwralı qońsı xalıqlarda qanday shıǵarmalar bar, olar qosıq pa, ocherk pe, publicistikalıq maqalalar ma, solardı tawıp ózleri oqıp úyrenip úlgi aldı. Ásirese, júdá aktual shıǵarmalar bolsa, olardı tez qaraqalpaq tiline awdarıp, adamlarǵa jetkeriwdiń de ilajların isledi. Máselen, G.Ǵulamnıń «Sen jetim emesseń», orıs tilinen M.Sholoxovtıń «Dushpandı óshpenlilik penen jekkóriw ilimi» atlı ocherkin, Lebedev Kumachtıń «Kóteril, xalqım», K.Simonovtıń «Front haqıyqatlıǵı» ocherkleri biziń jazıwshılarımız tárepinen qaraqalpaq tiline awdarılıp xalıqqa jetkerildi.

Solay etip, urıs jılları awqamlas xalıqlardıń dushpanǵa qarsı bolǵan ruwxıy kúshleri de biriktirildi. Bul jıllarda ádebiyatta basqa jıllarǵa qaraǵanda xalıqlar táǵdirleri júdá kóbirek jırlandı.

Kórkem ádebiyat dáwir tariyxı, qıyınshılıq jıllardaǵı xalıqlar táǵdirleri reallıǵınıń, qaharmanlıqlarınıń ayanıshlı ómirleri-

niń úlken bir tutas shejiresin dúzip, úlken bir ideyalıq hám xalıqtıń tárbiyalıq quralı ekenligin júdá anıq kórsetti. Haqıyqatında, kóp jıllarda birlesken xalıqlar kúshleri fashizmniń kúshin qaytardı. Endi xalıqlar fashizmdi birotala jer júzinen qurtıw kerekligin túsindi. Ekinshi jer júzlik urısta birlesken xalıqlar kúshleri dúnyadaǵı ellerdi, xalıqlardı fashizm tırnaǵınan azat etiw kerekligin sheshti. Rastan da xalıqlardıń bul azat etiwshilik gúresi ekinshi jáhán urısı dáwirlerinde tek biziń elimizde ǵana emes, al

127

pútkil Evropa civilizaciyasın fashizmnen azat etti. Bul urısqa basqa eller, xalıqlar perzentleri menen birge qaraqalpaq jigitleri de belsene qatnastı. Bul urandı xalıq shayırları da:

Yadıńnan shıqpasın dushpannıń pánti,

Azatlıq dúnyanıń bolıńız márti,—dep qollap-quwatladı.

Urıs jıllarında da ádebiyat óziniń mudamı rawajlanıwda bolatuǵın janlı jónelis ekenligin kórsetti. Milliy qaraqalpaq ádebiyatı janrlıq jaqtan da rawajlandı, bul jıllarda qaraqalpaq ádebiyatında dramalıq shıǵarmalar da payda boldı. Máselen, J.Aymurzaevtıń 1941-jılı «Perzentim» atlı pesası payda boldı. Jazıwshı onda

urıs temasın hár tárepleme sáwlelendiriwge háreket etti. Pesa qaharmanı qaraqalpaq jigiti Marat urısta úlken erlik kórsetedi. Jáne J.Aymurzaev «Kolya» atlı pesasın jazdı. Onı sol jılı jas tamashagóyler teatrı saxnalastırdı. Ásirese, jazıwshınıń «Leytenant Elmuratov» pesası bul jıllardaǵı tabıslı jazılǵan shıǵarmalardan boldı. Dramaturgtiń bul «Leytenant Elmuratov» pesasında urıs jıllarında bolıp atırǵan awır haqıyqatlıq súwretlenedi. Onda Batırbek Elmuratov urısta qaharmanlarsha qaza tabadı.

Dramaturg Sapar Xojaniyazovtıń 1944-jılı «Biziń Bahadır» pesası bir neshe ret tamashagóylerge kórsetildi. Onda qaraqalpaq xalqınıń tıldaǵı hám fronttaǵı qaharmanlıqları gáp etiledi.

Urıs jıllarında qaraqalpaq ádebiyatınıń kóp janrları máselen proza, kritika janrları az da bolsa óz rawajlanıwın taptı. Bul janrlardıń kóp rawajlanbaw sebepleri, birinshiden urıs jılları proza hám sın jazatuǵın kóp jazıwshı, shayırlarımız frontqa ketti. Ekinshiden, urıs jılları respublikalıq masshtabtaǵı iri-iri kóp baspa sóz organları, ásirese, respublikalıq «Jas Leninshi», «Jetkinshek», «Sovet muǵallimi» gazetaları jabılıp qaldı. «Qızıl Qaraqal-

paqstan», «Sovetskaya Karakalpakiya» gazetalarınıń kólemi kishireyip shıǵarıldı. Kóp jurnallar birotala jabıldı. Soǵan qaramastan front turmıslarınan alıp jazılǵan qosıqlar toplamları, jazıwshılardıń poemaları baspa sózde basılıp turǵan waqıtlar da boldı. Máselen, J.Aymurzaevtıń «Meniń joldaslarım», D.Nazbergenovtiń «Eki batır» jáne J.Aymurzaevtıń «Erbay batır» poemaları jarıq kórdi. Jáne

de xalıq shayırlarınan S.Nurımbetovtıń qosıqlar toplamları, J.Aymurzaevtıń «Qaharmanlıq gúres» toplamı baspadan shıqtı.

Urıs jılları ocherk, gúrriń, kritika janrları jaǵdayǵa baylanıslıbaspasózdeazmuǵdardakózgetústi.Sondadausıjıllarıqaraqalpaq ádebiyatında epikalıq janrdıń kishi formaları bolǵan ocherk

128

hám gúrrińlik shıǵarmalar az da bolsa boldı. Ocherk janrında J.Aymurzaev, M.Dáribaev, R.Májitov, N.Dáwqaraev, N.Japaqov, Á.Turımbetov usaǵan jazıwshılardıń jumıs islegenligin kóremiz.

Usı jıllardaǵı talantlı jazıwshı J.Aymurzaev «Jeńis», «Taǵı

da alǵa», «Germaniyanıń gúrjileri», «Atlandıq Berlin ústine», usaǵan úlken, kishi publicistikalıq maqalalar jazdı. Olarda ulıwma fashizmniń adamzatqa keltirip turǵan azaplı háreketleri áshkaralandı.

M.Dáribaevtıń «Úsh batırdıń anası», «Is ústinde», «Traktorshı», «Atızdaǵı áńgime», «Tasıǵan ǵayrat» usaǵan ocherklerinde urıs jıllarındaǵı tıldaǵı xalıqtıń úlken qaharmanlıq miynetleri súwretlenedi. Bularda urıstı jeńis penen tamamlaw ushın adamlardıń pidákerlik ǵajja-ǵaj tıldaǵı qaharmanlıq miynetlerin kóreseń.

R.Majitov «Jemisli miynet», «Kóz ashıp jumǵansha», «Saǵınıp kútkende», «Sheshilgen sır», «Dańq iyesi», «Jigittiń arıslanı» atlı ocherklerin dóretti. Bularda urıs qıyınshılıqları, urıs jılla-

rındaǵı milletler doslıǵı nátiyjesinde dushpandı birigip jeńiw usaǵan máseleler súwretlengen.

N.Japaqovtıń «Namuna» ocherkinde Namuna kolxozınıń kolxozshılarınıń tılda turıp, úlken shólkemleskenlik penen jumıs qılıp,

frontqa járdem berip atırǵanlıqları jazılǵan.

N.Dáwqaraevtıń«Batırlıq»gúrrińindeqaraqalpaqjigitiSaparbaydıń dushpanǵa qarsı fronttaǵı mártlikleri, onıń sanalı gúresi, á sirese, el, xalıq ǵamı ushın gúreskenlikleri, sawashtaǵı mártlikleri, bul mártliklerdiń derekleri júdá sheber jazılǵan. Al, usı avtordıń

«Ólimdi pisent etpewshiler» gúrrińi de dushpan menen sawashtaǵı letchiklerdiń mártlikleri súwretlenedi. Bunda batırlıq, qıraǵılıq

el-xalıq ushın mártlershe gúresler jazılǵan.

Ulıwma, N.Dáwqaraev gúrrińlik shıǵarmalardıń sheberi ekenligi menen kózge tústi. Onda basqa jazıwshılarǵa qaraǵanda urıs dáwiriniń haqıyqatlıqları real hám isenimli jazıldı.

Biraq, bul jıllarda epikalıq janrlardıń iri túrleri bolǵan povest, romanlıq shıǵarmalar jazılmadı. Onıń úlken sebepleri boldı. Sebebi, kóp jazıwshılar frontta boldı. Oǵan, álbette, waqıt ta kerek edi.

Juwmaqlap aytqanda, urıs jıllarında qanday qıyınshılıq jaǵdaylar bolsa da, qaraqalpaq jazıwshıları xalıqtıń ruwxıy qúdiretliliklerin qoldan kelgenshe orınladı. Bul jıllarda kórkem ádebiyat ta xalıqtıń milliy ruwxıy kúsh-qúdiretliliklerin jırlaytuǵın milliy ádebiyat sıpatında rawajlanıwın taptı. Rasın aytqanda, kórkem ádebiyat az waqıttıń ishinde bolsa da xalıqtıń bul jıllardaǵı tiykarǵı talabın tolıq qanaatlandırdı.

129

EKINSHI JER JÚZLIK URÍSTAN KEYINGI QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ

(1946-1960)

Xalqımızdıń tariyxında ekinshi jer júzlik urıstan keyingi bes jıllıqlar dáwirleri 1946-1960-jıllar dep belgilenip, ulıwma burınǵı biziń elimizde urıstan qıyraǵan xalıq xojalıǵın qayta tiklew jılları sıpatında tariyxqa kirdi. Bul jıllar urıstan sońǵı tınıshlıq dáwirlerdegi xalıq xojalıǵın qayta tiklewdegi xalıq qaharmanlıqlarınıń ekinshi dáwiri dep te ataladı.

Ekinshi jer júzlik urıs jılları qansha qıyınshılıq jıllar

bolıp esaplansa da, SSSR daǵı jasawshı barlıq xalıqlar ushın bul dáwirler úlken sınaq jılları boldı. XX ásirde pútkil eldi qızıl imperiya basıp alıp, óz zorlıq, ústemlikleri menen eldi, xalıqtı basqarsa da, hátte, qaraqalpaq usaǵan kishkene xalıqlardıń burınnan bekkemlenip qalǵan dinin, milliy úrp-ádetin, ádebiyatın hám mádeniyatın joq qılmaqshı bolıp, eldiń meshit, medreselerin buzıp, jazba milliy miyrasların joq qılıp, ótkendegi tariyxların umıttıraman dep qansha háreket etse de, xalıqtıń, millettiń hesh joq bolmaytuǵınlıǵın, olardıń óz salt-sanasın saqlaytuǵınlıǵın, bul awhaldıń urısqa shekem hámme, xalıqlardıń basında bolǵanlıqların, biraq, qıyın jaǵdaylar bolsa da, ellerdiń, xalıqlardıń birbirewlerine jaqınlasatuǵınlıqların, qıyınshılıq jaǵdaylarda

qayta bir-birewlerine járdem qolların sozatuǵınlıǵın kóredi. Xalıqlar qayta sociallizimniń tusında da óz ómir tirishiliklerin,

óz turmısların óz qolları menen quratuǵınlıǵına kózleri jetti. Demek, bul zorabanlıq siyasatqa maslastırǵan halda hár bir xalıq óz ekonomikasın, ruwxıy ómiri bolǵan ádebiyatın, mádeniyatın jańa baǵdarlarda, jańasha xalıqlıq xarakterlerde qayta qurıp alıw, jasaw múmkin ekenliklerine qaraqalpaqlardıń da kózleri jetti.

Haqıyqattan da, urıstan keyingi jılları barlıq xalıqlar da urıs jıllarında barlıq tárepten ázzilenip qalǵan edi. Sonıń ushın birinshi gezekte, xalıq ekonomikalıq qıyınshılıqlardan shıǵıw jolların qarastırdı. Urıs jılları hám onnan keyin, jasırarlıǵı

joq, ekonomikalıq qıyınshılıqlardan tısqarı, elde kóp jıllar ashlıq, awırıwshılıq húkim súrdi. Ásirese, Rossiyanıń kóp jerlerinde, Ukraina, Belorussiya, Baltıq boyı ellerinde dushpannan qıyraǵan awıllardı, rayonlardı, úlken-úlken sanaat orayları jaylasqan iri qalalardı qayta tiklep alıw ushın úlken qárejet hám adam kúsh-

leri kerek boldı. Urıs bolmaǵan Ózbekstan, Qaraqalpaqstan usaǵan xalıqlar frontta dushpan ústinen jeńisti tezletiw ushın qolındaǵı

130