Alpamis dastani - Ógiz jiraw varianti

71

- Usı jerden men qaytsam,

Málel keler dostıma, At hiyleker, dep edi, Ras eken aytqanı,

Jigirma bir kún men mindim, On tórt kún at minsin dep, Bir shapanın sheshedi,

Búklep qoydı iynine, Awnap atqan Shubardıń, Eki ayaǵın usladı, Qaǵıp salıp iynine, Jortaberdi Qarajan,

Bayshubardı arqalap, Ketken atlardın keyninen.

Piyadaǵa atlı jetkermey, Aldında ketip baratır, Aqsham jatpay, kún tınbay, At qarasın kóralmay,

Altı kún júrdi Qarajan, Altılanshı kúninde, Áyne sáske waǵında, Zamanası tar boldı, Tańlayları jarıldı.

-Moynında tillá tumardı, Tarqatalmadım qumardı, Eneǵardıń malı,

Ólseń ól, gór bol, - dep, Kóterip urdı qumlarǵa, Iynindegi Shubardı.

Ári-beri «shúw» dedi,

Sirá yabı júrmedi.

Sol waqta qaysar oyladı:

-Bárekellá, Alpamıs dostım aytıp edi-aw, at boldırǵan jerde pirim dep jılay kór dep, Mańlayı qara basım, yadımnan shıqqan eken-aw, pirdiń atın bilmesem, Alpamıstıń babası dep shaqıra bereyin, Alpamıstı qollaǵan pir meni kollamaspeken, - dep, álinde sazı joq, tilinde sózi menen Qarajan qıya maydan shóllerde sóyley berdi:

-Nadanlıqtan qızıl júzim soldırdı,

Ájel jetpey paymanımdı toltırdı, Attı qolla, Alpamıstıń babası, Ara shólde Bayshubarıń boldırdı.

Qabıl bolǵan er jigittin tobası,

72

Úyrek ushqan Baybóriniń sabası, Bayshubarıń qıya shólde boldırdı, Attı qolla, Alpamıstıń babası.

Bárshemizdi xalıq áylegen ilayım, Ǵarrı qulman, neden boldı gúnayım, At boldırıp, ara shólde jılayman, Shubardı qollaygór, qádir qudayım.

Ayırılǵan jurtınan men de sayılman,

Hár ne qılsań óz xámirińe qayılman,

Bayshubar boldırdı qıya shóllerde,

Qońırattıń babası deydi Jayılǵan.

Sol waqıtta Jayılǵan atlı piri attı qollaydı, awnap jatqan Shubardıń sawrısına shappat urdı.

- Bar kete ber, Qarajan, - dedi.

Qarajan beline minip, kóp atlınıń keyninen bul da ketip baratır.

Peshin waqta atlarǵa,

Aralastı Bayshubar,

Aldın baslap kóp attıń,

Jóney berdi jániwar.

Bul ketiwdem ketti, aradan qırıq kún ótti, qırıq kún anıq tolǵanda, tań ráwan atıp, kún shashırap shıqpaǵa meyil etken waqtında xan jibergen bándirgi, at qashırar jerge jetti.

Barǵannan soń Qarajan ózi turıp qıyal etti.

- Men at shappaqtı ne bileyin, seyislikti ne bileyin, qalmaqtıń seyisleri ne qılsa, sonı qılayın, jem berse, jem bereyin, otlatsa, otlatayın, awnatsa awnatayın, - dep qalmaqlardıń seyisine qarasa, bir nesheleri jem berip atır, bir nesheleri awnatıp atır, bir nesheleri otlatıp atır. Men xám Bayshubarǵa jem berip kóreyin degen bir qıyal payda boldı. Sol waqıtta Qarajan dorbanı alıp, Bayshubarǵa «máh-máh» lese kelmeydi.

Qáteptey awzın ashadı,

Dáryaday gúwlep tasadı,

Qarajanǵa kúsh bermey,

Bergen jemin shashadı.

Ashıwlanıp Qarajan,

Tórt ayaǵın usladı,

Kóterip urdı Shubardı,

Basına dorbanı ilip,

Atın jaydan turǵızıp,

Bilegine qısıp tutıp,

73

Jemdi bassa awzına,

Shińgir-shińgir kisneydi,

Arqaǵa qarap esneydi,

Qarajannıń bergen jeminen,

Bir arpanı tórt-bes bólip,

Zordan-zordan tisleydi.

Bunı kórgen Kókaman keldi qasına:

- Qarajan jora, atıń qalay, jaqsı ma, jaman ba, júyrik pe, shaban ba, qoreń be, shımqor ma? - dep soraydı.

Sol waqıtta Qarajan:

- Sen tıńla, men aytayın Bayshubardıń dástanın, - deydi.

- Bizge salǵan jaratqannıń azabı,

Men bilmeymen at shapqan joldıń uzaǵı, «Máh-máh» desem, at dorbaǵa kelmeydi, Jem mánisin bilmeydi eken qazaqı.

Óz-ózinen turıp qaynap yoshadı, Qamshı tiymey meni alıp qashadı, At dorbanı ileyin desem basına,

Bergen jemdi, kúsh bermeydi, shashadı.

Haywan atım shińgir-shińgir kisneydi,

Tulparsıydı, sarı arqaǵa esneydi,

Jemxorlıǵın, shımxorlıǵın bunnan bil,

Bir arpanı tórt-bes bólip tisleydi.

Sol waqıtta kún battı, yarım aqsham boldı. Qarajan bulaqtan táret aladı, atqa dorbanı ildi, parızǵa niyet qıldı. Basın sájdege qoyǵan waqıtta Kókaman kelip, attı aylanıp qaradı. Bir qanatı kirip, bir qanatı shıǵıp turǵanın kórdi. Sheksiz tulpar ekenin bildi. Balalarǵa qarap qattı ǵıjalat urıp turıptı:

- Awa, awa, qalmaqlar, Qońırattan kelgen Bayshubar,

Júyrik eken, eneǵar, Qoltıǵında qos qanat, Maydanǵa ózin kózep tur, Júyrikligin bunnan bil, Qırıq kúnlik qıya shóllerdi, Jeti kúnge gózlep tur. Suwıq sózdi salmań araǵa, Muqallas qashar panaǵa,

Sennen on bes kún burın baradı, Tayshıxan salǵan qalaǵa.

74

Awa,awa qalmaqlar, El qayda sizlerge, Barshın qayda bizlerge,

Xosh bolıń endi, joralar,

Ólmegeniń bararsań, Kelesi jıl gúzlerge.

Sol waqıtta Qarajannıń balası Dosmámbet aytadı:

-Ol sebepli qayǵı etpeń, joralar. Meniń ákem qattı uyqıshı kisi, bir uyqılasa, jeti kúnge shekem kellesin kesseń hám bilmeydi, - deydi.

-Bir balaǵa jar urdır, altı kúnler atlarǵa máwlet dep, harıǵanlar dem aladı, suwsaǵan atlar suw iship, miyri qanadı. Tawdan eglenip ǵawdan shaladı, altı kúnnen

soń atlarınıń pátegin alıp, juwap qıladı, - dep bir bala jar qıshqırdı.

Qarajanǵa sol waqıtta «quday berip qaldı». Atın bekkem bayladı, parızdı bárjay qıldı, pátiyanı júzine tarttı. Orpań topıraqtı úydi, Qarajan shekkesin urdı, qublaǵa qarap jattı, quptan bolmay-aq silesi qattı. Balası Dosmámbet kelip, oń ayaǵın bir jaqqa, shep ayaǵın bir jaqqa kóterip-kóterip uradı. Mańlayı qara qul sirá bilmeydi.

Ayaǵın, qolın bekkem ǵana tańdı, Qarajannıń atınıń hám tórt ayaǵın bayladı, tórt ayaǵına tórt gúlmıyıq qaqtı. Qarajandı bir oqpanǵa aparıp shalqasınan taslap, jatar waqta atlardıń pátegin alıp, «áwmiyin», dep qashtı.

Qala berdi Qarajan, bir kún jattı, eki kún hám úsh kún aradan ótti, sirá dárpenbedi, úsh kún hám aradan ótti.

Áyne sáhár waqtında, Basında bar sállesi, Iyninde bar mellesi,

Qolında sırlı hasası, Uyqılap atırǵan Qarajannıń, Túsine ayan boladı, Jayılǵan ǵarrı babası.

Sol waqıtta Qarajanǵa bad urıp, basıńdı kóter, dep turǵan qusaydı:

- Sebep neden shólge boldıń talaman,

Seniń ushın men de kúyip janaman, Qasıńdaǵı atlar qashıp ketkendi, Basgeneńdi kóterseńe, Qarajan.

Atlar shawıp jetalmassań, jol alıs,

Márt jigitke dárkar eken ar-namıs,

Atı qalsa, jalǵızlıqtan zar jılar,

Qapa bolar jalǵız ǵana Alpamıs.

Janǵa qılǵan jábir menen zulımı,

75

Aq betine jarasqandı tulımı,

Basgeneńdi kóter, nadan Qarajan,

Qalmaqta qalar Barshın atlı keliniń.

Hasa urıp, alayın ba janıńdı,

Tárk eteyin seniń dúnya-malıńdı,

Basıńdı kótergil endi, ǵarrı qul,

Tógeyin be tánińdegi qızıl qanıńdı?

Sol waqıtta Qarajan seskenip ketip edi, ayaq-qolın baylaǵan jipler úzilip, jayına ketti, basın kóterip qarasa, at túwe zat ta joq, óziniń de atı joq.

- Pay, bátshaǵar qalmaqlar bizdi aldap qashqan eken, biziń at ta tanaptı úzip, bizdi piyada taslap ketken eken, - dep hayran bolıp tursa Qarajan, tań atıp, oyerbúyerdegi adam kórinetuǵın waqıt bolıptı.

Sol waqta bir súyretkige kózi tústi, barsa, Bayshubar bir oqpanda shalqasına jatıptı, ya óli emes, ya tiri emes, kirpigin zordan qaǵıp atır, attı arqalap júrgen palwan bir oqpannan shıǵarıp alıwǵa Qarajannıń dármanı bolmaydı. Sol jerde oqpannıń arqasına shıqtı, qublaǵa qarap moynına pota saldı.

Jaratqanǵa jalbarıp, attı bos et, quldı shad et, dep jalbarıp jılap turǵan qusaydı:

- Jerdi-kókti xalıq áylegen ilayım, Ǵarrı qulman, neden boldı gúnayım, Attı bosat, quldı shad et shóllerde, Adamdı jaratqan kádir qudayım.

Atıń Qawıs-Qıyas álemge tolı,

Qızır babam menen júripseń belli,

Jigittiń piriseń sen házireti Áliy,

Attı bosat, quldı shad et shóllerde.

Jurtınan ayırılǵan men de sayılman,

Hár ne qılsań óz erkińe qayılman,

Attı bos et, quldı shad et shóllerde,

Qońırattıń babası deydi Jayılǵan.

Sol waqıtta quldıń dármanı keldi, attı shıǵarıp aldı, tórt ayaǵın sheshti, tórt ayaqta gúlmıyıqtı kórgen eken Qarajan, Alpamıs dostım aqıl etip ayaǵına tazadan nál qaqqan eken-aw, deydi.

Shubarǵa erdi saladı, Ayıldı bekkem shaladı, At beline minedi,

Áyne namaz waǵında, Qaysar tuwǵan Qarajan,

76

«Áwmiyin» deyip shóllerde,

Ózine juwap beredi.

Attıń basın buradı, «Shúw» dep qamshı uradı. Tórt ayaǵı mayıp at, Mamırlap jortıp baradı, Orpaq jerge kelgende,

Ayaǵın tegis basadı,

Qumlıq jerge kelgende, Qarajanday batırdı, Bayshubar alıp qashadı. Basına kúnler tuwadı, Say súyegi qızadı, Turdı shamal ońına, Urdı attıń qoqına,

Keshe jatpay, kún tınbay, Quwa berdi Qarajan, Ketken attıń sońınan,

Ol tóbe menen bul tóbe,

Bawırında oynap baradı, At basınday som júrek, Sarayǵa sıymay tuwladı, Jetalmadı Qarajan. Attıń kewili tasadı, Qarajan qaynap yoshadı,

Shubarǵa qamshı basadı, Toǵızlanshı kúninde, Áyne sáske waǵında, Aldındaǵı qalmaqtıń, Atlarına aralasadı.

Kóz jiberip qaradı, Aralay berdi atlardı,

Qarajannıń qara atı, Ozıp ketken qusaydı. Kórinbeydi ishinde, Tayshıxannıń tarlanı, Bul da ketken qusaydı. Eki attı anıq joyıttı, Ayday beriń, ballar, dep,

Shubardı burıp saladı, Ketken attıń keyninen,

Tolıqsıp qaysar quwadı, Basına kúnler tuwadı. Astındaǵı Bayshubar Tebingiden ter aldı,

77

Írǵıǵanda jániwar, Tanap yarım jol aldı, Ketken attıń keyninen, Qarajan endi at saldı. Maydanda jerdiń dalası, Alladı erdiń panası,

Kóz jiberip qarasa, Uzaqtan eles-eles kórindi, Baratqan attıń qarası. Peshinde kórgen qaraǵa,

Juwıra berdi keyninen,

Qırqar-qırqar taw kelse, Tartar at hám búgilip, Alıstan qara kórinse, Juwırar edi júyrik at, Qos qulaǵı tigilip. Peshinde kórgen qaraǵa, Namazlıger waǵında, Ókshesine minedi,

Namazsham bolǵan waǵında, Záńgige basın tıǵadı,

Áyne quptan waǵında, Záńgilesip baradı. Yarım aqsham waqtında,

Qayım keldi qumlaq jer. Qumlaq jerge kelgende,

Qıyıp tústi Bayshubar.

Kókaman jora, ayda, dep,

Saǵan Barshın qayda dep, Tolıqsıp at oynattı Qarajan. Qamshı urıp Tarlanǵa, Quwa berdi Kókaman, Qumlıq jerge kelgende, Bayshubar zorlıq qıladı,

Taqır jerge kelgende, Tarlan zorlıq qıladı. Eki tulpar jarıstı, Taban jolǵa tarıstı,

Doynaqtan shıqqan otlarǵa, Ǵawdanlı jerler alıstı. Sebil qalǵır Tarlan at,

Dúzetti jańa shabıstı, On ekilenshi kúninde,

Kórinbey ketti qarası. Quwa berdi izinen,

78

Qaysar tuwǵan Qarajan, On tórtinshi kúninde,

Kóterildi Bayshubar, Peshin waqtı bolǵanda, Kıya shólde tolıqsıp, Izinen jetti jániwar.

Qáteptey awzın ashadı,

Ashıwı kelip Bayshubar,

Tayshıxannıń Tarlanın, Saǵırına salıp awızdı, Nuqıy berip basadı, Bir nuqıwǵa shıdamay, Tarlan qaldı mayırılıp. Kete berdi Qarajan,

Aldı bálent taw edi, Etegi gúzar jol edi,

Kún battı, namazsham boldı, Ala gewgim waǵında, Ayaǵın tasqa uralmay,

Qızıl qıya taslardı,

Qıyıǵına bir tislep, Bayshubar tawda jıǵıldı. Qarajanday márt jigit,

Attıń moynın qushaqlap, Kóziniń jasın monshaqlap,

Aqshamı menen Qarajan, - Pirim ... - deyip jıladı.

Ashılǵan baǵdın lalası, Áyne sáhár waqtında, Házir boldı qasında, Jayılǵan ǵarrı babası. Qırıq shilteri bar qasında, Bular hám onıń joldası, Awnap atqan Shubardıń,

Qırıq shilterler jám bolıp, Tilinen móhir aladı.

Sol waqıtları Qarajanǵa qarap, Bayshubar oqırana berip jıladı: - Aqıllımeken dep edim, Aqmaq eken ǵarrı qul,

Mártpe eken dep edim,

Námárt eken ǵarrı qul,

On eki múshem bir sıypap, Óz kóziń menen kórmediń, Bes-altı awız sózim bar,

79

Onı saǵan aytayın, Qabıl bolǵay tilegim, Esitken soń bul sózdi,

Jarılmasın júregiń, Men jayımnan turayın, Sen ústime min, deydi, Jez bawırdaq qamshını,

Oń qolına al, deydi, Bas demey hám ura ber,

Kóz demey hám ura ber,

Qamshı ótse janıma, Qızar ma eken súyegim. Attıń tili baylandı,

Sol waqıtta Qarajan qaysar oylandı, Beline mindi Shubardıń,

Qamshı ma, - dep, tilegiń, Bas demey urdı Qarajan, Kóz demey urdı Qarajan. Kelipti attıń tilegi,

Qamshı ótip janına, Haywannıń qızdı súyegi, At doynaǵı qızadı, Moynın quwday sozadı Ol-ol qaldı, ol qaldı, Sebil qalǵır toyxanaǵa, On segiz kúnlik jol qaldı. Kóz jiberip karasa,

Qara attıń ústinde, Baratır eken balası, Súringen tawdıń tasına,

Úsh orap tartıp Dosmámbet, Aq baslı erdiń qasına, Sheksheyip tartıp jibermey,

Baratır attıń basın-aw. Aǵasınıń barǵanın bildi balası, Bir orawın jazdırdı,

Kórinbey ketti qarası. Jáne quwdı atası,

On jeti kún bolǵanda,

Jáne jetti keyninen,

Atasınıń barǵanın bilip balası, Jáne bir oraw aladı, Júwernemek Dosmámbet, Kórinbey ketip qaladı.

On altı kún qalǵanda,

80

Jáne jetti izinen,

Atasının barǵanın bildi balası, Dizginin tógip qara attıń,

Bir qamshı urıp jiberdi,

Pársiz oqtay qańǵıdı, Alamanday shańǵıdı, Qara attıń bawırı jazıldı, Qara attıń qashqan jolları,

Soqpaǵı dizden qazıldı. On bes kún jol qalǵanda, Jáne jetti atası.

- Balam, saǵan arzım bar, Bul sózime qulaq sal, Aldap qashtıń seń - deydi.

Ármanlı boldım men, - deydi. Bir teńlesip qashayıq,

Men ármansız bolayın.

Sol waqıtta óziniń qılǵan hiylesi, Ózine málim balanıń:

- Aldımda qash sen, ata,

Saǵan taylıq bereyin. Aldında qashtı atası,

Attı eglep keyinge, Qara górim qaladı, Dosmámbettey balası. Attıń basın jazdırıp,

Atasınıń keyninen, Bul da quwıp júredi.

On tórt kún jollar qalǵanda, Ayda-ayda, ata, ayda, dep,

Saǵan Barshın qayda, dep, Qamshı tawlap Dosmámbet, Tusınan ótip baradı.

Jáne qashtı balası, Quwa berdi atası.

Káhárlendi Bayshubar, Írǵıy berdi jániwar,

On úsh kún jol qalǵanda,

Jáne jetti keyninen.

- Há, perzentim, perzentim, Atıńdı tart, perzentim, Alpamıs penen dos edim,

Dostımnıń atı qalmasın, Patshalıq dáwlet basında, Zalım tuwǵan Tayshıxan,